Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
| Gwara regionu (wersja podstawowa)

Gwara regionu

Justyna Garczyńska
Gwary ostródzkie zaliczane są z zastrzeżeniami do dialektu mazowieckiego, niekiedy wraz z gwarami Warmii, Lubawskiego i Malborskiego łączone w tzw. nowsze dialekty mieszane, powstałe na terenach dawnych plemion pruskich między XIV a XVI w. Występują w okolicach Ostródy. Gwary Ostródzkie mają wiele wspólnych zjawisk fonetycznych, fleksyjnych, a także słowotwórczych i leksykalnych z jednej strony z terenami Warmii i Mazur, z drugiej strony z gwarami chełmińskimi. Na południu widoczne są pewne wpływy mazowieckie. Dialekty Warmii i Mazur były przez długi czas dialektami izolowanymi od polskiego języka literackiego i innych gwar polskich, co spowodowało, że zachowały wiele archaizmów leksykalnych i historycznych cech gramatycznych. Obecnie gwary ostródzkie, podobnie jak warmińskie i mazurskie, wychodzą z użycia, używają ich tylko nieliczni autochtoni zamieszkujący teren Ostródzkiego oraz ci, którzy urodzili się na tych terenach, ale w drugiej połowie XX wieku wyjechali do Niemiec. Do zjawisk fonetycznych łączących teren Ostródzkiego z Warmią i Mazurami należą: 1. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. a jak na , nazat na , juś mjał , tak jak i = ‘a jak na, nazad na, już miał, tak jak i’. 2. Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich. Możliwe realizacje obejmują element palatalny j, ch’-h’, ś-ź, ń, por. do stawjania , pchiasek, karpchie , psiskorz , psziasziste , niasto = ‘do stawiania, piasek, karpie, piskorz, piaszczyste’. 3. Częsta twarda realizacja spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwat, ćwerć, dźwerze = ‘świat, ćwierć, drzwi’. 4. Sporadyczne występowanie twardej wymowy ogólnopolskich grup ky, gy, ke, ge, por. dziewczynky, kedy, nogy, kełbie = ‘dziewczynki, kiedy, nogi, kiełbie = nazwa ryby’. 5. Wymowa grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. nicht nie bał, w nichtórnych, chto , chtóry = ‘nikt nie bał, w niektórych, kto, który’. 6. Stwardnienie spółgłoski ń przed twardymi spółgłoskami szczelinowymi i zwartoszczelinowymi, por. konski, skonco = ‘koński, skończą’. 7. Zatrata dźwięczności w, w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. tfego, sfój = ‘twego, swój’. 8. Możliwa twarda wymowa grupy li, por. lypa, posłuchaly = ‘lipa, posłuchali’. 9. Występowanie samogłosek pochylonych o^u (< stpol. ō) oraz e^y/eⁱ(< stpol. ē), por. tyż , mly^eko , licziła , do strzylania = ‘też, mleko, leczyła, do strzelania’, choć w różnym natężeniu w poszczególnych częściach terenu. 10. Przesuwanie lekko tylnego a (< stpol. ă) ku środkowi jamy ustnej i wymawianie go jak dźwięk pośredni pomiędzy a i e, por. konia^e‘konia’. 11. Przechodzenie nagłosowego ja- > je- i ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek, jekbi, jegoda, jeskółka, rek, reno, remię = ‘jak, jakby, jagoda, jaskółka, rak, rano, ramię’. 12. Przechodzenie -ar- > -er- w śródgłosie, por. pożerło , umerła , umer , terli = ‘pożarło, umarła, umarł, tarli’. 13. Podwyższona artykulacja samogłoski y, por. prziwłoka , wisoki , bawełnyⁱ , ribi sie nie cofałi , wyciongnienti = ‘przywłoka, wysoki, bawełny, ryby się nie cofały, wyciągnięty’. 14. Przesuwanie artykulacji samogłosek i oraz y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. skociuł , chodziuł , skuńczuł , przeraziuł , buł = ‘skoczył, chodził, skończył, przeraził, był’. 15. Całkowita depalatalizacja samogłosek nosowych ę, ą w wygłosie, por. wode, ribi so^u czy nie so^u , tnu , letnio poru = ‘wodę, ryby są czy nie są, tną, letnią porą’. Do zjawisk fonetycznych łączących Ostródzkie z Warmią należą: 1. Brak mazurzenia 2. Jabłonkowanie, por. wjeśk , zapuściony , śło , siedł , zwicziajne = ‘wierzch, zapuszczony, szło, szedł, zwyczajne’. Do cech fonetycznych łączących teren Ostródzkiego z Warmią i Mazurami zachodnimi należą: 1. Stwardnienie spółgłoski ń niezależnie od sąsiedztwa fonetycznego, por. budyn ‘budyń’. 2. Występowanie nosowości wokalicznej lub denazalizacji przed spółgłoską szczelinową, por. gęś, wąs lub denazalizację, por. geś, prziwjo^uzany , sużni = ‘gęś, przywiązany, sążni’. Do cech fonetycznych spotykanych w Ostródzkiem oraz w niektórych częściach Warmii, a także na Mazurach środkowych i wschodnich należą: 1. Skłonność do częściowej depalatalizacji spółgłosek środkowojęzykowych, por. sziano, żiarno, czielak, dżiewczyna = ‘siano, ziarno, cielak, dziewczyna’ lub sz, ż, cz, dż, por. ta szelawa , szostra , czelak, dżewczyna = ‘sielawa = nazwa ryby, siostra, cielak, dziewczyna’, występująca także w Reszelskiem, Mrągowskiem i Giżyckiem. 2. Zachowanie samogłoski pochylonej a (< stpol. ā), wymawianej jako a^o, o, a przed spółgłoską nosową nawet u, por. zna^o, nom , pamjento^um = ‘zna, nam, pamiętam’, występujące również na Warmii, w środkowej części Mazur oraz w niektórych wsiach Mazur zachodnich. 3. Skłonność do labializacji samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, która występuje także na Warmii i w środkowej części Mazur, por. ^łoćka , przi ^łoknie , ^łun ^łumar = ‘oczka, przy oknie, on umarł’. 4. Skłonność do prejotacji samogłoski i w nagłosie, spotykana też na Warmii, w Szczycieńskiem i Mrągowskiem, por. jenaczij , na jizbie = ‘inaczej, na izbie’. Odmianę wyrazów w gwarach ostródzkich wyróżniają podane niżej cechy: 1. Końcówka C. lp. rodzaju męskiego to –owi//owiu, por. bratowi, chłopakowiu = ‘bratu, chłopakowi’, najczęściej wymawiana jako -ozi//-oziu, por. bratozi, chłopakoziu. 2. W {tt}64 wszystkich rodzajów dominuje końcówka ów: dziurów , z topolów , do saniów , od dźźiewów , od niciów = ‘dziur, z topól, do sań, od drzew, od nici’. 3. W C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -a^om, por. ludzia^om, psa^om, siostra^om = ‘ludziom, psom, siostrom’. 4. Żeńska forma liczebnikowa dwie jest zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa rodziny na jeden woz, dwa kury = ‘dwie rodziny na jeden wóz, dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę, por. trzydzieści siedem hektary, pjenć litry = ‘trzydzieści siedem hektarów, pięć litrów’. 5. Utrzymuje się e ścieśnione w D. lp. przymiotników i zaimków, por. pełnygo, takigo , swojigo , w chowane^ygo, bjałygo = ‘pełnego, takiego, swojego, w chowanego, białego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. do tygo , do tygo woza = ‘do tego, do tego wozu’. 6. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi przymiotników i zaimków wymawiane są jako -em // e^ym oraz -emy // e^ymy, por. temyⁱ, wszystkiemi, w tem, za niem , ze wszistkiem = ‘tymi, wszystkimi, w tym, za nim, ze wszystkim’. 7.Końcówki 1. os. l.mn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -wa, por. chodziwa. 8. Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłego -em, por. wiósem, lasem = ‘wiozłem, lazłem’. 9.Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. my nazywalim , przibijalim , robilim , mówilim , spodziewalim = ‘my nazywaliśmy, przybijaliśmy, robiliśmy, mówiliśmy, spodziewaliśmy’ oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -źwa, por. jechaliźwa ‘jechaliśmy’. 10. Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -ta, por. niesieta, nieśliśta, zapalajta = ‘niesiecie, nieśliście, zapalajcie’. Ogólnopolska końcówka l.mn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu. 11. Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. gatunki sieci byli , na wjeśku byli korki sadzane , dziury byli robjo^une , linki byli , to byli beczki = ‘gatunki sieci były, na wierzchu były korki sadzane, dziury były robione, linki były, to były beczki’. Z pozostałych ostródzkich cech gwarowych warte uwagi jest: 1. Usuwanie e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, wjadr = ‘podwieczorek, krawiec, wiader’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk, do Niemc ‘do Niemiec’. 2. Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielaki, dzieciaku mówi, dzieciak, świniak, pisklaki. 3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka bezokolicznika -eć do przyrostka -ić (-yć) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do eⁱ//e^y, por. siedzić , słiszyć , umrzyć , obejrze^yć = ‘siedzieć, słyszeć, umrzeć, obejrzeć’. 4. Występowanie dwóch przedrostków stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego na^o-//no-, por. na^olepsy, nolepi = ‘najlepszy, najlepiej’ oraz nowszego na^oj-, por. na^ojlepszy. 5. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez pisk, bez dwadzieścia lot, bo bez to wojne = ‘przez pysk, przez dwadzieścia lat, bo przez tę wojnę’. Słownictwo Przykłady wyrazów zapisanych w Ostródzkiem: ajnu – tam ajwo, ajwoj - tutaj bisziek – byczek chmare – wielka ilość cigędź – cień padający od człowieka dłabić - dusić gościeniec – wjazd do karczmy grobocz – grabarz kej – kiedy kejbi - gdyby nalazek – dziecko nieślubne pęk – płachta z uszami do noszenia trawy na plecach porwać – ukraść posiedzenie – mała posiadłość redlina – zagon na ziemniaki, kapustę szkulnik – nauczyciel tilki – tak wielki trzęśla – czereśnia wraić – przyjść za mężem lub żoną do innego miejsca zmiyrzić - uderzyć znajumek – człowiek znajomy
Wersja rozszerzona

Start

Wprowadzenie

Podstawy dialektologii

Opis dialektów polskich

Mapa serwisu