Halina Karaś
Słowniki gwar łęczyckich
Z Łęczyckiego pochodzi naukowy, niezwykle obszerny, pełny słownik gwary jednej wsi – Domaniewka autorstwa Mieczysława Szymczaka, językoznawcy – autochtona, który przedstawiam niżej. Gwary Łęczyckiego uwzględnia też opracowanie Karola Dejny
Słownictwo ludowe z terenów województw kieleckiego i łódzkiego, które należy uznać za największy zbiór leksyki gwar Małopolski środkowo-północnej. Obejmuje pod względem dialektalnym Kielecczyznę, Łęczyckie i część Sieradzkiego. O słowniku Dejny zob.
Słowniki gwarowe Kieleckie.
Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim Mieczysława Szymczaka
Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim Mieczysława Szymczaka został opublikowany w latach 1962-1973 w ośmiu częściach (Część I: A – E, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962; Część II: F – J, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964; Część III: K – Ł, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964; Część IV: M – Ń, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965; Część V: O – Pś, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967; Część VI: Pš – S, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969; Część VII: Ś – V’, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970; Część VIII: Z – Ž, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973). Łącznie liczy 1226 stron.
Jest to słownik pełny, czyli nieograniczony tylko do leksyki typowo gwarowej, lokalny, rejestrujący słownictwo jednej wsi z Łęczyckiego, tj. z obszaru pogranicza małopolsko-wielkopolsko-mazowieckiego, synchroniczny, obrazujący leksykę początku II poł. XX wieku. SzymSGD ma układ haseł alfabetyczny, zawiera ich ok. 29 000. Opracowany przez dialektologa – autochtona ma ogromną wartość naukową jako pełny, do dziś największy zbiór leksyki jednej wsi (dla porównania słownik Kucały ma ok. 7 000 haseł), por. np. opinię Mariana Kucały:
[..] jest to słownik dość niezwykły. Niezwykły przez swoją objętość i zawartość. [...] Słownik M. Szymczaka jest imponującym zbiorem słownictwa z jednej wsi w Polsce centralnej, słownictwa używanego w tej wsi na początku drugiej połowy XX wieku. Stan opracowania poszczególnych haseł nasuwa cały szereg uwag, zarówno o stronach dodatnich, jak i o niedociągnięciach i niekonsekwencjach. Największą zaletą tego opracowania [...] jest na ogół dokładne określanie znaczeń wyrazów i bogata dokumentacja tekstowa. [...] Słownik M. Szymczaka jest poważnym osiągnięciem w dziedzinie leksykografii gwarowej i pozostanie niewątpliwie na długie lata najobszerniejszym i najbardziej szczegółowym słownikiem jednej gwary w Polsce (Kucała 19??: 102-103, 107)
Wśród wad słownika Marian Kucała (1963: 102-106) wymienił przede wszystkim nadmierne poszerzenie listy haseł przez uwzględnienie leksyki ogólnopolskiej, nie tylko wspólnej z gwarami, ale także tej najnowszej, niezadomowionej w gwarze, prawdopodobnie nieużywanej lub używanej okazjonalnie, brak przemyślanego systemu odsyłaczy, trudności z odszukiwaniem niektórych haseł ze względu na ich postać gwarową przy braku odpowiednich odsyłaczy, niekonsekwencję w podawaniu wariantów fonetycznych w główce hasła oraz w przytaczaniu formy D. lp. rzeczowników (końcówka lub zakończenie, czasem pełna forma), rzadkie przykłady niezadawalającego objaśniania znaczeń.
Mieczysław Szymczak opracował słownik gwary Domaniewka na podstawie wieloletnich samodzielnie prowadzonych badań (lata 1950-1957), w czym niewątpliwie pomagała mu doskonała znajomość tej gwary wyniesiona z domu rodzinnego. Tak duża liczba haseł wynika m.in. z opracowywania osobno wszystkich czasowników różniących się aspektem (zarówno par prefiksalnych, jak i sufiksalnych), wszystkich czasowników z się, wszystkich wariantów słowotwórczych wyrazu.
Właściwą część słownikową poprzedza krótki wstęp (s. 5-9), w którym znalazł się opis wsi i pobieżne tylko omówienie zawartości słownika oraz wykaz. Zastosowane zasady redakcyjne i strukturę słownika można zatem poznać dopiero po lekturze większych jego fragmentów.
Budowa artykułu hasłowego jest następująca:
1) wyraz hasłowy w wersji gwarowej w transkrypcji fonetycznej, jednowyrazowy, np. skruʒyńe, skrumnoś, skrynćić, skubnyć (ogp. skrócenie, skromność, skręcić, skubnąć);
2) ewentualne warianty fonetyczne wyrazu hasłowego, np.
madrovać || mańdrovać (rzadz.); mašerovać || maśerovać || mašyrovać; maśelńica || maśńica; ṷometra || ṷumetra || eṷometra || eṷumetra || ǵeṷometra;
niekiedy także morfologiczne (np. inny typ odmiany, inny derywat), por.
nasṷuχovać a. nasṷuχyvać; -ue, -ue, -ovoṷ a. -yvoṷ;
prazoḱi || prazoχy || prazuχy, -uf pl.t. ‘gotowane kartofle tłuczone z mąką’;
3) informacja gramatyczna, podstawowa fleksyjna, konsekwentnie podawana, choć niepełna, zawsze końcówki lub zakończenie D. lp. albo pełne formy przy rzeczownikach, formy 1. i 2. os. cz. ter. czasowników (dość regularnie, ale nie zawsze), także podawane trojako (końcówki, zakończenia lub pelne formy), por. np.
naspać śe, naśṕiš śe, naśṕi śe, naspoṷ śe; ale: nasmroić, -e, -iš, -iṷ; ale: natoropać śe, -pe śe, -ṕeš śe, -poṷ śe;
ṷogńoḿeš, -eža; ale: manyš, dop. manyža;
4) ewentualne kwalifikatory (chronologiczne: daw., mł., st., wyr.n.; frekwencyjne: powsz., rzad., rzadz., sporad.; stylistyczno-ekspresywne: iron., pogardl., przen., wulg., żart.; pragmatyczne: dziec.), np.
ṷoguńoš, -oza wulg. ‘kobieciarz’
ṷorac, -a ‘ts.’ (rzad.)
prezydo, nieodm. a. -di (wyr. nowy);
5) objaśnienie znaczenia (w łapkach), aṷoška ‘cielę płci żeńskiej’; poszczególne znaczenia sa numerowane cyframi arabskimi, np.
maŋḱetńik, -a 1. ‘oszukaniec’; 2. ‘mariawita’; 3. ‘heretyk’; człowiek, który odszedł od wiary katolickiej’.
ṷoǵerńik, -a 1. mężczyzna, zwłaszcza starszy, uganiający się za kobietami’; 2. ‘napój przyrządzany przez czarownice z ziół, wzmacniający popęd płciowy u mężczyzn’;
6) cytaty (dokumentacja tekstowa) w transkrypcji fonetycznej, por. np. w haśle aṷoška: za každym razym mo aṷoške [sc. krowa]; aṷošḱi to troχe škoda na ślaχt;
7) na końcu haseł rzeczownikowych i przymiotnikowych ewentualnie deminutiwa i augmentatiwa rzeczownikowe oraz intensiwa przymiotnikowe, np.
aṷoška, (...) dem. aṷośa, aṷuńa (rzadz.), aṷošecka; augm. aṷoχa; zob. aṷufka.
8) odsyłacze (por. wyżej).
Słownik Mieczysława Szymczaka wartość naukowa zawdzięcza nie tylko faktowi, że jest to najwiekszy zbiór leksyki gwary jednej wsi, ale także dobremu opracowaniu znaczeń (różnorodność precyzyjnych definicji), dużemu zakresowi informacji gramatycznej, obszernej dokumentacji tekstowej, dbałości o ich dokładność, stronę fonetyczną, czyli dobremu opracowaniu zebranej leksyki i trafnym na ogół rozwiązaniom redakcyjnym. Do dziś SzymSGD pozostaje największym i najlepiej opracowanym słownikiem lokalnym, tj. słownikiem gwary jednej wsi.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Stanisław Cygan, 2007, Sposoby kwalifikowania wyrazów przez użytkowników gwary (na przykładzie zbioru leksyki Karola Dejny Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego, [w:] W kręgu dialektów i folkloru. Prace ofiarowane Doktor Teresie Gołębiowskiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, pod red. S. Cygana, Kielce 2007, s. 149-168.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Marian Kucała, 1963, [rec.] Mieczysław Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim. Część I: A – E. Prace Językoznawcze PAN nr 33, Wrocław – Warszawsa – Kraków 1962, ss. 180, „Język Polski” XLIII, z. 1-2, s. 101-107.
Słowniki:
Karol Dejna, Słownictwo ludowe z terenów województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”: 1974, XX, s. 189-277 (A-B); 1975, XXI, s. 135-290 (C-D);1976, XXII s. 135-268 (E-J); 1977, XXIII, s. 147-290 (K); 1978, XXIV, s. 149-274 (L-M); 1979, XXV, s. 123-276 (N-Ó); 1980, XXVI, s. 117-257 (P-Por); 1981, XXVII, s. 129-281 (Pos-R); 1982, XXVIII, s. 119-261 (S-Sy); 1983, XXIX, s. 83-233 (Sz-U); 1984, XXX, s.91-213 (W); 1985, XXXI, s. 143-265 (Z-Ż).
Mieczysław Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. I-VIII, Wrocław 1962-1973.
