Nazwa
Suwalszczyzna (lit.
Suvalkija) pochodzi od nazwy największego miasta regionu.
Suwałki to nazwa genetycznie litewska, znacząca ‘miejscowość usytuowana przy wilgotnym, moczarowatym miejscu (lub może przy jeziorku)’ – lit.
Suválkai od obiektu wodnego
Suvalka1. Jest to nazwa topograficzna (tj. nawiązująca do ukształtowania terenu, na którym leży dana miejscowość).
Obszar Suwalszczyzny we wczesnym średniowieczu zamieszkiwali Jaćwingowie zwani również Sudawami lub Dajnawami (zob. Mapa Jaćwież), czyli lud bałtycki mówiący językiem pokrewnym dzisiejszym językom: litewskiemu i łotewskiemu (także wymarłemu pruskiemu).
Plemiona jaćwieskie utrzymują się do XIII w., pod koniec tego wieku zostają ostatecznie pokonane przez Krzyżaków. Następuje upadek organizacji plemiennej Jaćwingów, choć ich resztki zapewne przetrwały i zasymilowały się z przybyłymi tu osadnikami w XV-XVI w. Świadczy o tym jaćwieski substrat językowy, widoczny przede wszystkim w nazwach geograficznych regionu.
Spory terytorialne między Zakonem Krzyżackim i Litwą o ziemie pojaćwieskie po upadku Jaćwieży: przełom nastąpił po zwycięstwie pod Grunwaldem w 1410 r. Na mocy układu melneńskiego z 1422 r. ziemie te ostatecznie zostają przyznane Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Od tej daty do rozbiorów (1795 r.) jest to część WKL, wchodząca w skład województwa trockiego (oprócz Augustowa i najbliższych okolic oraz terenów leżących na zachód od rzeki Netty, które po unii lubelskiej w 1569 r. weszły wraz z Podlasiem do Korony). Długa przynależność terytorialna i polityczna Suwalszczyzny do WKL wpłynęła na ukształtowanie się stosunków narodowych, kulturowych i językowych w regionie.
Kolonizacja terenów pojaćwieskich na większą skalę rozpoczęła się w XV w. i miała kilka etapów, związanych ze składem etnicznym osadników przybywających na Suwalszczyznę i kierunkiem tegoż osadnictwa (zob. Mapa nr . Kierunki i typy osadnictwa na Suwalszczyźnie).
Faza osadnictwa białorusko-litewskiego – rozpoczęło się po 1410 r. i w ciągu XV w. zajęło ziemie wzdłuż zachodniego brzegu Niemna, posuwając się stopniowo na zachód wzdłuż rzek Bala, Bielica i Czarna Hańcza. Na północy Suwalszczyzny było to głównie osadnictwo litewskie, bardziej na południe – mieszane (litewsko-białoruskie), a im bardziej na południe, tym udział ludności białoruskiej był coraz większy.
Faza kolonizacji polskiej z południowego zachodu w głąb Suwalszczyzny – przede wszystkim w I połowie XVI wieku (choć pod koniec XV w. rozwijało się zwarte osadnictwo polskie na pograniczu Suwalszczyzny w okolicach Ełku). Osadnictwo polskie – to mazurskie z zachodu (z okolic Ełku, Olecka i Gołdapi na zachodnie obrzeża Puszczy Perstuńskiej) i mazowieckie z południa (już w początkach XVI wieku w okolicach Rajgrodu).
Skutkiem różnorodnego etnicznie osadnictwa jest ukształtowanie się na Suwalszczyźnie obszaru wielojęzycznego: polsko-białorusko-litewskiego i wielokulturowego. Podziały kulturowe umacniały się od XVI do XIX wieku. Językiem urzędowym WKL, w którego skład wchodziła Suwalszczyzna, był do końca XVII w. język starobiałoruski, a od 1699 – oficjalnie polski (choć już wcześnie od połowy XVI w. polszczyzna była często używana w WKL). Oba języki jako bardziej prestiżowe od litewskiego, najpierw białoruski, potem polski, wypierały litewszczyznę z użycia wśród szlachty.
Ważne czynniki historyczne związane z osadnictwem polskim – działalność gospodarcza i kolonizacyjna królowej Bony (otrzymała w darze w 1524 r. od Zygmunta Starego ziemie od Narwi po Niemen) i założonego w 1667 rok klasztoru kamedułów w Wigrach (król Jan II Kazimierz przekazał im wyspę Wigry). Za czasów królowej Bony dochodzi do przewagi liczebnej elementu polskiego nad ruskim i nielicznym litewskim w zachodniej Suwalszczyźnie. Podobnie osadnictwo kamedulskie zajmujące tereny na zachodzie, skąd napływali odsadnicy z Mazowsza i Prus Wschodnich, również zadecydowało o przewadze ludności polskie nad osadnikami ruskimi i litewskimi, którzy też osiedlali się w dobrach kamedulskich.
W 1555 r. założono Augustów, który prawa miejskie uzyskał w 1557 r. Przed 1602 r. powstało miasteczko Sejny (pierwotnie nazwane Juriewem). Przed 1690 r. kameduli wigierscy zakładają Suwałki. Akt lokacyjny wydaje w 1720 roku August II Sas.
Wojny, zaraza i zmiana stosunków językowych w XVIII w. Nasilenie wojen w II poł. XVII w. (najazd szwedzki) i początku XVIII w. (Wojna Północna) spowodowało zniszczenia, głód i zarazę. Suwalszczyzna wyludniła się (straty w ludziach sięgały 50%, a w czasie drugiej zarazy nawet 80%). Nowa kolonizacja, głównie polska, w znaczący sposób zmieniła stosunki językowe na korzyść polszczyzny. W końcu XVIII w. pojawiają się Rosjanie starowiercy, a w miastach wzrasta liczba Żydów.
Po III rozbiorze Polski Suwalszczyzna na 12 lat (1795-1807) znalazła się pod zaborem pruskim, a po okresie Księstwa Warszawskiego od 1815 r. w zaborze rosyjskim w składzie Królestwa Polskiego w województwie augustowskim, następnie w guberni augustowskiej, od 1866 r. przemianowanej na gubernię suwalską. Migracja i ruchy ludności w XIX w. nie były już tak istotne dla całokształtu stosunków językowych.
Po odrodzeniu się państwowości Polski i Litwy rozgorzał spór między oboma państwami m.in. o region suwalski. W wyniku konfliktu w latach 1919-1920 nastąpił podział Suwalszczyzny na dwie części. Wytyczona w 1923 r. granica okazała się trwała. W obrębie południowej części szeroko kiedyś ujmowanej Suwalszczyzny, która przypadła Polsce, znalazł się niewielki zwarty obszar języka litewskiego w okolicach Puńska i Sejn.
Po II wojnie światowej granica polsko-litewska (z LSRR) nie zmienia się na północy Suwalszczyzny w stosunku do stanu przedwojennego. W wieloetnicznej i wielokulturowej społeczności Suwalszczyzny na skutek wojny zabrakło Żydów (większość wymordowana przez hitlerowców, nieliczni wyjechali) i Niemców (opuścili te tereny wraz z armią niemiecką lub wyjechali po wojnie).
Fotografie: Sigitas Birgielis
