|
Suwalszczyzna to region znajdujący się na krańcu Polski północno-wschodniej, obejmujący obecny powiat suwalski, sejneński i augustowski (zob. Mapa nr 1. Gwary suwalskie). Nazwa regionu pochodzi od Suwałk, miasta powiatowego, a niedawno jeszcze wojewódzkiego. Suwalszczyzna to kraina pogranicza narodowościowego, kulturowego i językowego, która zmieniła się z jednolitego terytorium jaćwieskiego w XIII w. w wyniku trwających 400 lat procesów osadniczych w II poł. XVII wieku w teren zróżnicowany etnicznie i językowo. Główne miasta regionu to Suwałki (69,1 tys. mieszkańców), Augustów (30,3 tys. mieszkańców) i Sejny (6,0 tys. mieszkańców). Jest to teren typowo rolniczy z rozwijającą się ostatnio turystyką (w tym agroturystyką). Poza przemysłem przetwórczym brak tu większych zakładów przemysłowych Suwalszczyzna dziś jest zróżnicowana zarówno pod względem używanych tu języków narodowych, jak i ich odmian (w tym także gwarowych). Język polski w swoich różnych wariantach współfunkcjonuje tu z innymi językami narodowymi (w odmianach gwarowych i ogólnych): językiem białoruskim, językiem litewskim, językiem rosyjskim. Zróżnicowanie językowe, narodowościowe i kulturowe od dawna przyciągało uwagę badaczy kontaktów językowych i kulturowych.
Mapa gwar i języków Suwalszczyzny Mapa ilustruje zasięgi gwar polskich (mazurzących i niemazurzących), litewskich i białoruskich na Suwalszczyźnie (Mapa. Współczesna sytuacja językowa na Suwalszczyźnie. Źródło: J. Marcinkiewicz). Granice językowe, kulturowe i etniczne na Suwalszczyźnie Zgodnie z danymi zawartymi na mapie nr 2 granica etniczna pomiędzy kulturą i ludnością polską a litewską biegnie przez północno-zachodnią Sejneńszczyznę i północną Suwalszczyznę, natomiast granica kulturowo-językowa między ludnością litewską a białoruską biegnie równoleżnikowo na linii od ujścia Czarnej Hańczy do Niemna. Granice te dzielą teren na dwie rodziny językowe: bałtycką (język litewski) i słowiańską (język polski i białoruski). Granica etniczna między ludnością polską i białoruską biegnąca wschodnimi obrzeżami Puszczy Augustowskiej jest jednocześnie granicą między językiem zachodniosłowiańskim i wschodniosłowiańskim. 1) Język litewski na Suwalszczyźnie
Według danych spisu powszechnego z 2002 r. na Suwalszczyźnie Litwini liczą 5,01 tys. (5,8 tys. w Polsce). Gminy z dużym odsetkiem ludności litewskiej: Puńsk (74,4%), Sejny (30%), Szypliszki i Krasnopol. Język litewski (w części północno-wschodniej – okolice Puńska i Sejn) – funkcjonuje w odmianie gwarowej i ogólnej. Język litewski został w gminie Puńsk uznany w 2006 r. za język pomocniczy. Język ogólnolitewski jest uczony w szkołach, w 17 placówkach, do których chodzi ok. 730 uczniów. Gwary litewskie natomiast stanowią przedłużenie gwar z terenu Litwy. Są one zróżnicowane; w części północnej – tzw. gwary zachodnioauksztajckie, w części południowej – tzw. gwary południowoauksztajckie. 2) Język białoruski
Białorusini w Polsce to ok. 50 tys. osób wg spisu powszechnego z 2002 r. w większości w woj. podlaskim. Odmiany języka białoruskiego na Suwalszczyźnie (najbardziej wysunięty na północ pas języka białoruskiego) to białoruski język literacki uczony w szkołach – łącznie w Polsce w 39 szkołach publicznych, 8 tys. dzieci i młodzież należących do mniejszości białoruskiej (brak osobnych danych dla Suwalszczyzny) oraz gwary białoruskie – gwara południowo-zachodnio-białoruska (kompleks gwar płd.-zach. Białorusi), mazurząca gwara białoruska (wąski skrawek na zachodnich obrzeżach obszaru białoruskiego). 3) Rosyjska gwara starowierców
Dwa główne skupiska starowierców w Polsce to: suwalsko-augustowskie i mazurskie. Na Suwalszczyźnie znajduje się największe skupisko staroobrzędowców. Głównym centrum są Suwałki, z prężnie działającą gminą wyznaniową. Miasto to jest jednocześnie siedzibą Naczelnej Rady Staroobrzędowców, centralnego organu tej grupy religijnej. Starowiercy mieszkają poza tym w okolicach Suwałk w Wodziłkach, Płocicznie, Szurach, Czerwonym Folwarku, w Sejnach, Budzie Ruskiej, Hołnach Wolmera, Sztabinkach, Głuszynie, w Augustowie i w pobliskich wsiach: Bór oraz Gabowe Grądy. Ta ostatnia wieś uchodzi za najbardziej „starowierską” miejscowość w Polsce: tu najlepiej zachowały się dawne zwyczaje, język i świadomość korzeni. Gwara starowierców to rosyjska gwara pskowska. Fotografie: Sigitas Birgielis Dane statystyczne za: www.suwalki.pl; www.sejny.home.pl; www.augustow.pl; www.suwalszczyzna.com.pl; www.pogranicze.sejny.pl; www.powiat.sejny.pl; opracowania – zob. Literatura . |
