Gwara regionu

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: Urbańczyk 1968, mapa nr 3 Pogórze wschodnie, czyli dawna ziemia biecka, na mapie dialektu małopolskiego wg S. Urbańczyka

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: K. Nitsch, Zapiski gwarowe ze środkowej Galicji, [w:] Wybór pism polonistycznych, t. IV, Wrocław 1958, mapa nr 2 Granica mazurzenia w Małopolsce wg Kazimierza Nitscha

Gwara wschodniego Pogórza – części dawnej ziemi bieckiej – to gwara południowomałopolska (zob. Dialekt małopolski). Pogórze jest bardzo zróżnicowane gwarowo. Zgodnie z podziałem dialektu małopolskiego dokonanym przez Stanisława Urbańczyka Pogórze obejmuje duży obszar od wschodniej granicy Śląska przez tereny wokół Oświęcimia, Wadowic po część powiatu jasielskiego na wschodzie, na południu graniczy z Orawą, Podhalem i Spiszem, z terenami połemkowskimi, na północy sięga po linię Bochnia – Tarnów (zob. Mapa. Pogórze wschodnie, czyli dawna ziemia biecka, na mapie dialektu małopolskiego wg Stanisława Urbańczyka). Na obszarze gwar Pogórza została wyodrębniona jego wschodnia część. Od wschodu graniczy z gwarami Pogranicza wschodniego młodszego, tj. z gwarami nowszego pochodzenia powstałymi na

substracie ukraińskim, od północy natomiast sąsiaduje z gwarami Małopolski środkowej. Granicę wschodnią wyznacza izofona mazurzenia (zob. Mapa. Granica mazurzenia według Kazimierza Nitscha).

Zgodnie z dwiema podstawowymi cechami dialektu małopolskiego gwarę Pogórza wschodniego charakteryzuje:

Samogłoski pochylone zachowały się w gwarze, ale widoczna jest tendencja do silnego ścieśniania samogłosek a, e, rzadziej o, w związku z czym:

Wymowa samogłosek nosowych różni się w niewielkim stopniu od wymowy w języku ogólnym. Gwara Pogórza wschodniego rozróżnia obie samogłoski nosowe, które najczęściej cechuje wymowa ścieśniona, zarówno samogłoski przedniej, np. tympy , myⁿża = tępy, męża; jak i samogłoski tylnej -ą, np. łunka , wuⁿski , piuntka , dziesiunty = łąka, wąski, piątka, dziesiąty. W wygłosie ę traci nosowość, ale się nie ścieśnia, np. na całom zime , piyknom sukienecke , takom piosynke , ch^łodze , samogłoska ą ma natomiast wymowę rozłożoną i często ścieśnioną jako -om, -um, np. całom jakomś pastom , na to^um komune , pod to^um kuchnio^um , tak sie zwijajóm , naftóm , z gwiazdo^um = całą jakąś pastą, na tę komunę, pod tą kuchnią, tak się zwijają, naftą, z gwiazdą.

Inne zjawiska fonetyczne (wymawianiowe) mają typowo małopolski charakter lub też charakteryzują się szerszym, nie tylko małopolskim zasięgiem. Wymienić tu można m.in. takie cechy, jak:

☺Czy wiesz, że… Ta cecha była często wyśmiewana, por. np. powiedzenie: ^łodyjdź łobuzie ^łod m^łojej ^łOlyńki.

☺Czy wiesz, że… Mieszkańcy Bugaja i okolic, którzy nie mieli tej cechy w swoim języku, wyśmiewali się z tych, którzy tak mówili, powtarzając powiedzenie przypisywane „sitnicoko^um” i „kwiatonowicoko^um” (mieszkańcom Sitnicy i Kwiatonowic): „B^łekiem, b^łekiem, b^łe średkiem błeto” (= Bokiem, bokiem, bo środkiem błoto).

W morfologii, czyli w odmianie wyrazów i w słowotwórstwie, charakterystyczne są następujące zjawiska o różnym zasięgu (często szerokim, nieograniczonym do Pogórza czy nawet do Małopolski):

W słownictwie zachowało się sporo wyrazów gwarowych, charakterystycznych często nie tylko dla omawianej gwary, ale szerzej, dla wielu gwar Małopolski, Śląska, czasem też dla Kresów południowych, np. kicka – ‘snopek słomy będący częścią strzechy’, kociuba – pogrzebacz, maśnicka – ‘maselnica, przyrząd do robienia masła’, paciara – ‘potrawa gotowana z mąki razowej polewana skwarkami lub zalewana mlekiem’, ukrop – ‘rodzaj zupy; gorąca woda z miętą maszczona skwarkami, jedzona z ziemniakami’, lisówka – ‘grzyb kurka’, korpiel – ‘brukiew’, prołza ‘soda’, juzyna ‘podwieczorek’, cliwać – ‘łaskotać’, cliwki – ‘łaskotki’, sagan – ‘czajnik’, siuter – ‘żwir’, cybuchy – ‘szczypior’, glancpapier ‘papier ścierny’, grysik – ‘kasza manna’, zajzajer ‘kwas solny’, bratrura (wymowa udźwięczniająca: bradrura) – ‘część pieca kaflowego; piekarnik’, trybulka – ‘szczypiorek’.

Gwara nie jest dobrze zachowana, wszystkie wymienione wyżej cechy gwarowe występują na przemian z realizacjami ogólnopolskimi, także w mowie najstarszych mieszkańców. Najlepiej w wymowie zachowują się samogłoski ścieśnione, także w języku przedstawicieli średniego i – nieco rzadziej – młodego pokolenia. Bardzo wyraźnie kurczy się natomiast zakres mazurzenia, obejmując tylko niektóre wyrazy i formy wyrazowe.