Mazowsze bliższe (starsze) obejmuje tereny nad Wieprzem i po obu stronach Wisły po Płock. Mazowsze bliższe to obszar o znacznie wcześniejszym osadnictwie niż Mazowsze dalsze, poddawany dużym wpływom cywilizacyjnym (rozwój przemysłu, stolica w Warszawie). Siłą rzeczy jest to obszar o wiele mniej archaiczny niż gwary Mazowsza dalszego Mazowsze bliższe, zwłaszcza lewobrzeżne (dawne województwo rawskie), ale i zachodnie po Wkrę wykazuje związek z gwarami południowo- i zachodniopolskimi. W zakresie wokalizmu należą tu następujące cechy: brak przegłosu psł. *‘ e w ’ o, czym charakteryzują się gwary Małopolski, por. mietła
, uniesła
, biedro
, przejście ogólnopolskiego wygłosowego - aj w -ej (charakterystyczne dla gwar Śląska, Wielkopolski, Krajny, Kujaw, Małopolski), por. tutej
, pożyczej
, brak na całym Mazowszu lewobrzeżnym północnopolskiej wymiany - ar w - er, częstsze są silniejsze ścieśnienia kontynuantów dawnych samogłosek długich oraz artykulacja samogłoski y taka, jak w gwarach południowo-zachodnich. Te językowe powiązania z gwarami południowymi i zachodnimi mają m.in. uzasadnienie w danych historycznych (por. historia regionu). Cechy charakterystyczne gwar Mazowsza bliższego to: 1. Mazurzenie, por. warstaty
, cwarte
, wysłem
, pocontku
, pojedynca
, kasa grycana
= ‘warsztaty, czwarte, wyszedłem, początku, pojedyncza, kasza gryczana’. Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, czyli siakanie, por. ziaba
, śnuruje
; 2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. jak jechał
, chłop na
, a nicht na
= ‘a nikt na’, pas ma
, z dziesieńć osób
= ‘z dziesięć osób’; 3. Samogłoska a (< stpol. *ā) wymawiana jak o, por. ptok, godo, kijonki
, nopastek
= ‘ptak, gada, kijanki, naparstek’; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. gospodarz
; 4. Samogłoska e (< stpol. *ē) wymawiana jak ei, ey, ye lub i, y, por. bieyda, brzyg, śnig, śńyeg = ‘bieda, brzeg, śnieg’; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. grzech
, chleb
; 5. Samogłoska o (< stpol. *ō) wymawiana jak ó, por. pół
, Cyganów
, mój
, podwórka
, gnój
; 6. Samogłoska nosowa ę realizowana w śródgłosie wyrazów najczęściej zgodnie z normą ogólnopolską, por. kreńci
, niescejście
= ‘kręci, nieszczęście’, zdecydowanie rzadziej szeroko jako an, por. užandach, kampa = ‘urzędach, kępa’ lub z artykulacją podwyższoną jako in, yn, por. napyndzany
, i wyngla
= ‘napędzany, i węgla’; w wygłosie przede wszystkim spotyka się ę odnosowione, por. zabawe
, pochodze
, chodze
. Samogłoska nosowa ą realizowana często z podwyższeniem artykulacji, por. kwitnuńć
, kunkol
, porżnunć
= ‘kwitnąć, kąkol, porżnąć’; w wygłosie zauważalna jest skłonność do wymawiania - ą w postaci - o lub ze zwężeniem - u, por. majo
, cało
, nazywajo
, so
, w ślepu gace
, pod figuru
, kosiarku
= ‘mają, całą, nazywają, są, w ślepą gacę (nazwa zabawy), pod figurą, kosiarką’, ale występują również realizacje zgodne z normą języka ogólnopolskiego, gdzie - ą wymawiane jest w postaci sekwensu [oł], por. idoł, tańczoł = ‘idą, tańczą’. Obie w pozycji przed spółgłoską zwartą są wymawiane zgodnie z ogólnopolską artykulacją asynchronicznie, por. kreńci
, wyciongneli
= ‘kręci, wyciągnęli’. Przed spółgłoskami szczelinowymi samogłoski nosowe również wymawiane są asynchronicznie jako dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest samogłoska ustna o odpowiedniej barwie, drugim zaś spółgłoska ł lub j, por. gołski
, wolski
, mołż
, niescejście
= ‘gąski, wąski, mąż, nieszczęście’. Przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. wyciongneli
, capnuł
, zamknuł
, zaczoł
, zgineło
, uwziła
= ‘wyciągnęli, capnął, zamknął, zaczął, zginęło, uwzięła’. Z pozostałych cech Mazowsza bliższego z zakresu wokalizmu i konsonantyzmu można wymienić: 1. Wymianę nagłosowej grupy ra- w re- w niektórych wyrazach, por. remię, redło, redełko
, obredlić
= ‘ramię, radło, radełko, obradlić’; 2. Brak przegłosu * ě > a w niektórych wyrazach, por. wymietał
, śniedanie
, spowiedać, opowiedać = ‘wymiatał, śniadanie, spowiadać, opowiadać’; 3. Rozszerzoną wymowę samogłoski e w grupie eN w części wschodniej Mazowsza bliższego, por. jenczmjanna
, owsam, ślimakam = ‘jęczmienna, owsem, ślimakiem’ lub wymowę zwężoną do eyN, yN na pozostałym obszarze, por. sierpeym
, kombajnym
, wozeym = ‘sierpem, kombajnem, wozem’; 4. Przechodzenie wygłosowego - ej w -ij/-yj lub -i/-y, por. inaczy
, z jedny do drugij
, lepi
, cały
, późni
= ‘inaczej, z jednej do drugiej, lepiej, całej, później’; 5. Prejotację samogłoski i, z możliwym równoczesnym obniżeniem artykulacji, por. ji
, jem
, jinna
, jenacy
, jigły
= ‘i, im, inna, inaczej, igły’; 6. Prelabializację samogłoski o, rzadziej u, por. łobjad
, łosły
, łorze
, łowjes
, łokem
, a łu nas
, na łucte
, łucyć
= ‘obiad, osły, orze, owies, okiem, a u nas, na ucztę, uczyć’; 7. Zwężenie artykulacji samogłoski o przed spółgłoskami nosowymi do ouN, uN, por. kumórki
, i una
, brunuje
, kunwalia
, funtana
= ‘komórki, i ona, bronuje, konwalia, fontanna’; 8. Asynchroniczną wymowę spólgłosek wargowych miękkich typu pj, bj, fj, wj, mj, por. pjetnaście
, powjedziała
, wjerzby
, mjeliśmy
, umjał
; 9. Twardą wymowę spółgłoski wargowej w’ w grupach św’, ćw’-, dźw’-, por. śfynie, śfyniaka = ‘świnie, świniaka’ oraz spółgłoski wargowej m’ w końcówce N. lmn. rzeczowników - ami, por. sierpamyi
, kołkamy
, krowamyi
, cepamyi
, z rogamyi
= ‘sierpami, kołkami, krowami, cepami, z rogami’; 10. Twardą wymowę spółgłoski l’ w grupie li, por. klyny, palyć, lys, z glyny = ‘kliny, palić, lis, z gliny’; 11. Przeważającą miękką wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze Mazowsza bliższego trafia się wymowa twarda typu druge
, drugego
, mnoge
, takej
, drapakem
, to na ge
, okenko
= ‘drugie, drugiego, mnogie, takiej, drapakiem, to na gie, okienko’. Niekiedy słyszy się także miękką spółgłoskę ch przed i, e, por. chiba
, łorzechi
= ‘chyba, orzechy’; 12. Przechodzenie grupy kt w cht, por. chto, nichtórzy, chtóry, a nicht
= ‘kto, niektórzy, który, a nikt’. Cechy fleksyjne charakteryzujące gwary Mazowsza bliższego to: 1. Występowanie w C. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich końcówki - owiu, występująca najczęściej w postaci - oju, por. mężoju
, gospodarzoju
, konioju
, synoju
, wujkoju
, zięcioju
= ‘mężowi, gospodarzowi, koniowi, synowi, wujkowi, zięciowi’; 2. Występowanie w Msc. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich zakończonych na sz, ż końcówki - e, por. na nozie
, w kapelusie
= ‘na nożu, w kapeluszu’; 3. Częstsze niż w języku ogólnopolskim użycie końcówki D. lmn. - ów w rzeczownikach wszystkich rodzajów, por . z nogów
, z morwów
, z dziąsłów
= ‘z nóg, z morw, z dziąseł’; 4. Utrzymywanie e ścieśnionego w D. lpoj. przymiotników i zaimków, por. samygo, kożdygo = ‘samego, każdego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. to jest z tygo
= ‘to jest z tego’ . 5. Szeroka realizacja końcówki N. i Msc. lpoj. oraz C. i N. lm. - ym, - ymi przymiotników i zaimków jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. ze wszystkiemi
, przede wszystkiem
, z dobremi
= ‘z wszystkimi, przede wszystkim, z dobrymi’; 6. Występowanie końcówki - em w 1. os. lpoj. czasu przeszłego r. męskiego. Głoska ł często nie jest wymawiana po spółgłosce, por. potłukem
= ‘potłukłem’. 7. Występowanie w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego końcówek - m, por. musim
, sprzedajem
= ‘musimy, sprzedajemy’ oraz - my, por. jeździmy
, handlujemy
. Rzadko spotyka się w omawianej funkcji dawną końcówkę liczby podwójnej - wa, por. idziewa, robziwa = ‘idziemy, robimy’. 8. Występowanie w 1 os. lmn. czasu przeszłego końcówek: ogólnopolskiej - śmy, por. poszliśmy
, uciekliśmy
, mjeliśmy
, archaicznej - m, por. gralim
, ucieklim
, tańcowalim
, poszlim
, latalim
= ‘graliśmy, uciekliśmy, tańcowaliśmy, poszliśmy, lataliśmy’. Rzadko można spotkać końcówkę dawnej liczby podwójnej - wa, por. byliźwa = ‘byliśmy’. 9. Występowanie końcówki - ta w 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego, por. niesieta, nieśliśta, weźta
= ‘niesiecie, nieśliście, weźcie’ obok powszechnej ogólnopolskiej końcówki - cie, por. dajcie
, weźcie
; 10. Brak kategorii rodzaju męskoosobowego, por. te dobre chłopy kosiły = ‘ci dobrzy chłopi kosili’. Poza tym w gwarach Mazowsza bliższego występuje: 1. Znaczne upowszechnienie się rzeczowników męskich na -ak na miejscu nijakich typu cielę, kurczę, por. dzieciak
, cielaka
, ciele
, świniaka
, źrebak
, prosiak
, piskle
, pisklak
, sceniak
; 2. Zastąpienie przyrostka bezokolicznika - eć przez - ić w typie siedzić, leżyć dzięki wyrównaniom do nosić, służyć, por. powjedzić
, zlecić
, siedzić
, ściemnić
, pomyślić
= ‘powiedzieć, zlecieć, siedzieć, ściemnieć, pomyśleć’; 3. W zachodniej części Mazowsza bliższego zanik spółgłoski r w przedrostku roz-, por. ozwałkować
= ‘rozwałkować’; 4. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez dwadzieścia, bez pola
= ‘przez dwadzieścia, przez pola’; Słownictwo Poniżej wymienione zostały niektóre nazwy charakterystyczne dla Mazowsza bliższego. - baźki — ‘szyszki’
- brodawka — ‘kurzajka’
- ciućki — ‘skwarki’
- ćma, ćmak, ciemak — ‘ciemna noc’
- dychawa — ‘człowiek kaszlący’
- garnczek — ‘garnuszek’
- gluty — ‘sople’
- głuchoń — ‘człowiek głuchy’
- kartoflarz — ‘ciasto z tartych kartofli pieczone na blasze’
- kaszerek — ‘mała siatka na kiju do wybierania ryb’
- klapki — ‘obuwie z drewnianą podeszwą bez pięt’
- kraszanki — ‘pisanki’
- kręgi — ‘kark’
- kulasy — ‘nogi krowy i konia’
- lekkie — ‘płuca i wątroba zwierząt’
- ława, ławka — ‘kładka’
- modrak — ‘chaber, bławatek’
- oskórować — ‘zdjąć korę z drzewa’
- plince — ‘placki z tartych ziemniaków’
- prosiak — ‘łydka’
- rogi — ‘poły płaszcza’
- sanice — ‘płozy sań’
- śmirus — ‘pijak’
- świdral — ‘człowiek zezowaty’
- wałkoń — ‘człowiek leniwy’
- wiosenne — ‘zboże siane na wiosnę’
- zapieka — ‘człowiek dokuczliwy’
|