Śląsk południowy - Gwara regionu

Jadwiga Wronicz

 

 

W ujęciu Kazimierza Nitscha „Śląsk południowy stanowią Jabłonkowskie, Cieszyńskie i Rybnickie” (Nitsch, Wybór II 1960, s.23) oraz teren nazwany pograniczem czeskim, który autor charakteryzuje następująco: „Są to okolice genetycznie rdzennie polskie, a mające tylko późniejsze, zewnętrzne i niekonsekwentne, wpływy czeskie” (Nitsch, 1960, s.23). Zob. Mapa nr 1. Śląsk południowy na mapie dialektalnej Kazimierza Nitscha wg II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych. Za: Nitsch 1960.

Podobnie ujmował Śląsk południowy Stanisław Urbańczy. Zob. Mapa nr 2. Śląsk południowy na mapie dialektalnej Stanisława Urbańczyka. Za: Urbańczyk 1962.

Do Śląska środkowego należą Prudnickie, Kozielskie i Strzeleckie, natomiast Śląsk północny to Opolskie, Brzeskie i Sycowskie.

Śląsk południowy zwany najczęściej Cieszyńskim (por. Księstwo Cieszyńskie) obecnie jest rozdzielony granicą państwową; część obszary znajduje się po stronie polskiej, część – po czeskiej. Stąd gwara cieszyńska rozwija się w Czechach w otoczeniu obcojęzycznym i nasiąka wpływami czeskimi. Z kolei w Polsce silne jest oddziaływanie polszczyzny ogolnej na gwarę cieszyńską, która zachowuje sie dość dobrze, znacznie lepij niż inne gwary polskie.  

 

Pierwszą wzmiankę na temat języka ludności w Księstwie Cieszyńskim znajdujemy w sprawozdaniu ks. Leopolda Szersznika o stanie szkół w r. 1807:

„Dalszą ważną przeszkodą nauki są podręczniki w czeskim języku. Śląsko-polski dialekt jest z wyjątkiem dystryktu frydeckiego w wszystkich innych dystryktach językiem ludności i dlatego czeskie książki są dla dzieci większą częścią niezrozumiałe i nauczyciel jest zmuszony wszystko od słowa do słowa na język polski tłumaczyć i zabierać nauce mnóstwo godzin ( Józef Londzin, Stan szkół ludowych w Księstwie Cieszyńskim na początku XIX stulecia, cyt za: Józef Londzin, Polskość Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 1924, s. 61

 

Jan Bystroń, „O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w Księstwie Cieszyńskim”

Pierwszą pracą z zakresu dialektologii dotyczącą Cieszyńskiego, a właściwie zachodniej części tego obszaru, jest obszerny artykuł Jana Bystronia zamieszczony w „Rozprawach i Sprawozdaniach z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”z r. 1887. Autor, który jest autochtonem, podaje charakterystykę gwary mieszkańców całego zachodniego pasa (wymienia miejscowości: Dolne Datynie, Dolne Błędowice, Szumbark i Cierlicko), którą określa jako narzecze laskie, wyjaśniając, że „zwykle mieszkańcy krajów górzystych nazywają mieszkańców równin Lachami” ( s. 3) 

Autor wyznacza granicę między dialektami polskimi , a czeskimi i laskimi, czyli czesko-polskimi. Biegnie ona na zachód od miejscowości: Łomna, Rzeka, Ligotka Kameralna, Dobracice, Domasławice, Szobiszowice, Szpluchów, Więcławice, Datynie Horni, Bartowice, Radwanice, Hermanice, Wierbica, Pudłów, Bogumin, Zabełków, Krzyżanowice, Ligota Tworkowska, i dalej na północ Sudół, Bojanów, Wojnowice, Janowice, Kornice, Maków, Dzielów, Sulków. Wszystkie wymienione miejscowości autor zaliczył do polskich i – od Dobracic aż po granicę pruską sprawdził tę granicę osobiście, zaznaczając, że chodzi mu o granicę językową, a nie polityczną (Nitsch, 1909, s.258).

Wybrane najważniesze cechy fonetyczne:

o bez labializacji – cz. pd-zach Cieszyńskie (linia n)

zachowanie -ść prziść, uplyść Cieszyńskie wschodnie, (linia s)

u bez labializacji – pn-zach Cieszyńskie (linia o)

dźwięczne h – prawie całe Cieszyńskie (bez pn-wsch skrawka) (linia t)

przejście łu w łó: dłógi, tłósty – całe Cieszyńskie i nieco na pn (linia h)

Status dialektu

„Śląsk (...) jest to jedyna znana mi część Polski, gdzie nieliczna klasa wykształcona (nawet uczniowie polskiego gimnazjum w Cieszynie) nieraz świadomie posługuje się w mowie potocznej dialektem. (Nitsch 1909, s. 95)

 

W obszernej dwutomowej monografii autor podaje charakterystykę zachodniej części Cieszyńskiego, od pasa zachodniego, objętego wcześniej opisem Bystronia, po granicę między Polską a Czechosłowacją ustaloną w 1920 roku i przywróconą po II wojnie światowej. Praca zawiera szczegółową charakterystykę zjawisk fonetycznych, morfologicznych oraz obszerny słownik. Wbrew rzetelnie opisanym faktom językowym autor zalicza język badanego obszaru do gwar czeskich . (Szerzej omówili zagadnienie recenzenci: Stanisław Urbańczyk, Rocznik Slawistyczny XVII/1, 1952, s. 90-104 i Karol Dejna: Gwary zachodnio-cieszyńskie w pracy czeskiego uczonego, Zwrot 5, 1953, z. 8-9, s. 15)       

 

Praca zawiera klasyfikację typów leksykalnych zachodniej części Cieszyńskiego, teksty gwarowe z kilku miejscowości, słownik oraz 162 mapy ilustrujące rozmieszczenie geograficzne zebranych wyrazów.  

 

Janina Labocha, Przegląd badań językowych na Śląsku Cieszyńskim w Czechosłowacji.

 

Artykuł omawia ważniejsze prace dialektologiczne i onomastyczne uczonych polskich i czeskich dotyczące zachodniej części Śląska Cieszyńskiego. 

 

Książka zawiera analizę pogranicza językowego na tle uwarunkowań historycznych i społecznych.

 

Użycie gwary jako tworzywa literackiego ma na Śląsku Cieszyńskim długą tradycję. Już w  wieku XVIII, w utworach religijnych adresowanych do ludności „prostego stanu” daje się zauważyć obecność elementów gwarowych. Ponadto popularność polskiej literatury religijnej, zarówno protestanckiej jak i katolickiej, i zauważalna zbieżność dialektyzmów cieszyńskich z występującymi tam archaizmami powoduje, że prestiż dialektu jest wysoki, o czym świadczy opinia wyrażona w „Gwiazdce Cieszyńskiej z r. 1854 r.: „kiedy czytamy dzieła sławnych pisarzy polskich, np. Kochanowskiego, zdaje nam się, jakby pisali je teraźniejsi Ślązacy” (cyt, za Bystroniem, s. 4-5). W „Gwiazdce Cieszyńskiej” drukowane są humorystyczne dialogi gwarą. W XX wieku liczni pisarze obok utworów w języku ogólnopolskim publikują także utwory pisane gwarą. Są to wiersze, zbiory opowiadań, powieści i utwory sceniczne. Do najbardziej znanych autorów piszących gwarą należą: Henryk Jasiczek  Józef Ondrusz, Aniela Kupcowa, Jerzy Rucki, Karol Piegza, Jerzy Probosz, Adam Wawrosz, Juliusz Wątroba.

Obok zbiorów wierszy trzeba odnotować  poematy gwarą, których autorami są Władysław Młynek (W staryn geplu, Warszawa 1983) i Katarzyna Szkaradnik (Milka ze Trześni, Ustroń 2008.)

Podaję próbki twórczości 4 poetów piszących gwarą: Henryka Jasiczka, Anieli Kupcowej, Jerzego Ruckiego i Juliusza Wątroby. Wersja dźwiękowa pozwala uchwycić zróżnicowanie fonetyczne gwary Cieszyńskiego.

 

Henryk Jasiczek

(1934 – 1976)

Poeta i prozaik. Z zawodu dziennikarz, redaktor czasopism wychodzących na Zaolziu „Głos Ludu ” i „Zwrot”

(tekst na podstawie odpisu bez lokalizacji, czyta Katarzyna Juroszek z Koniakowa)

 

Stoi brzózka pod Girowóm samiutko

wiaterek ji pogwizduje lekutko.

A dokoła same buczki se szuszczóm,

że tóm brzózke ku niebeczku nie puszczóm.

A brzózka ich pieknie pyto cichutko:

Jo tu sama miyndzy wami bielutko.

Dyć tu rosnym, kaj mie wiater zasadził,

bo jo wiym, gdo mu to tak poradził?

Ale buczki szkamrzóm, szuszczóm, pyskujóm,

że im miyjsce na słóneczku zajmuje.

Tu sie wmiyszoł do tej zwady stary smrek

zadudroł gałynziskami i tak rzek:

Nale buczki przegrzeszóne, niezgodliwe plymiyni!

Niechejcie brzózkym przeca rosnóć, dość jest miyjsca na ziymi!

Szyszka spadła tak cichutko, zgraja buczków ucichła,

Jyny trzynsie sie ze śmiychu popod smrekiym osika.

 

Objaśnienia wyrazów gwarowych:

szuszczeć – szeleścić

gdo – kto

szkamrać – narzekać

szuścieć – szeleścić

smrek – świerk

zadudrać – okazać niezadowolenie

przegrzeszóny – wstrętny (w funkcji przekleństwa)

 

Aniela Kupcowa

(urodzona w Nydku w 1920 roku)

 

(Danielowi Kadłubcowi)

(z tomu: Malinowy świat, Ostrawa 1988, s. 26)

 

Kanyś sie zrodziła ma ojczysto mowo,

dyś sie kolybała wroz zy mną w kolybce?

Gdo doł twoim słowóm tą siłe dębową,

gdo ci doł do ręki nejdźwięczniejsze skrzipce?

 

Byłaś przi mnie dycki od malusineczka,

byłaś okruszynką na matczynej dłóni,

aboś se usiadła w rogu zogłóweczka

z bojką o utopcu, co za szczęścim gónił.

 

Ty skrzidła mosz wiatru i serce mosz zwónu,

a uśmiych śliczniejszy, niż słóneczne rano,

nie siągać ci było królewskigo trónu,

ludowi tej ziymi żeś je przipisano.

 

Chcieli cie oblykać w sukniska strokate

i tańca swojigo nauczyć po modzie,

i pleca ci zrobić skrziwióne, garbate,

i ognie twe gasić w zakalónej wodzie.

 

A my cie porwali, do serca prziciśli,

w zgrzebną koszulinke oblykli na nowo,

jak małe dzieciątko do dómu zaniyśli

nejpiekniejszo z wszystkich, starodowno mowo. 

I zaś cie bedymy kolybać i pieścić

z wnukami i ze lzą, z pieśnią i wzruszenim,

ty, cosie poradzisz w sercu dziecka zmieścić,

zostaniesz nóm chlebym i czystym sumiynim. 

Objaśnienia wyrazów gwarowych:

kany – gdzie

kolybać sie – kołysać się

gdo – kto

dycki – zawsze

zogłóweczek – poduszeczka

zwón – dzwon

oblykać – ubierać

strokaty – wielokolorowy, łaciaty

zakalić – zamącić, zabrudzić

lza – łza

poradzić – potrafić

 

 

 

 

 

 

Jerzy Rucki

 

(1919-2001, urodzony w Jaworzynce)

 

 

(fragment)

(z tomu: Cztery pory roku, Bielsko-Biała bez daty wyd., s. 18)

 

Uodgłosy lecóm uod dwora do dwora.

Cało dziedzina, zdo sie, zanimógła

na klepanicym, bo tu co wieczora

klepie sie kosy. Na stołkach u wągła

przi małych gnotkach, jak zaczarowani,

chłopiska siedzóm, kosym w jednej ręce

dyrżóm, a drugóm stejnie, bez ustanio

klepoczym klepióm po uostrzu, by wiyncel

i coroz wiyncel robiło sie ciynszi,

coby blyszczało jako łuski pstrąga,

coby bez skazy było, bez nejmiynszij

wady, i coby świyciło jak dąga!

Zmrużóne uoczi, wygibane szije –

zdo sie, że chłopi posnylin przi gnotkach.

A jyny klepocz nieustannie bije

żwińczącóm kosym. Jak u kolewrotka

chłopek ze szłapkóm hore-dołu skoczóm,

tak ręka chłopów, co drrzymać sie zdajóm,

na jedyn wieczór związano z klepoczym,

ruszo sie gibko ponad kosy krajym...

Objaśnienia wyrazów gwarowych:

dwór – przysiółek

dziedzina – wieś

zanimóc – zachorować

klepanicym – żartobliwe określenie klepania kos

gnotek – pieniek

stejnie – ciągle

klepocz – młotek

wiyncel – więcej

nejmiynszi – najmniejszy

dąga – tęcza

wygibany – wyginany

jyny – tylko

żwinczeć – dźwięczeć

kolewrotek – kołowrotek

chłopek – deseczka łącząca pedał z kołem kołowrotka

szłapka – pedał w kołowrotku

hore-dołu – w górę i w dół

gibko – prędko

kraj – brzeg

 

Juliusz Wątroba

(urodzony w Rudzicy w 1954 roku)

 

 

(z tomu: To było wczora, Jasienica 2001, s. 75)

 

Hań, na górze, w starej trówle

gniozdo se zrobiły wróble.

 

Wróblo baba wajca zniósła

w bjołym czepcu i w porwósłach.

 

Wróbel dziubek wszyndy wstyrkoł

- djosek po cieszyńsku ćwiyrkoł.

 

A za jakisi czas w trówle

wykluły sie mlode wróble.

 

Głodne dziuby fest rozwarły

i jyno by żarły, żarły ...

 

I jo was tóm godkóm bodnym:

Choć żech nie ptok, też żech głodny!!

 

Objaśnienia wyrazów gwarowych:

hań – tam daleko

góra – strych

trówła – malowana skrzynia na ubrania

baba – żona

wajco – jajko

porwósło – powrósło

wstyrkać – wsadzać, wtykać 

 fest – mocno

bodnóć – ukłuć