Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Gwara regionu (wersja podstawowa)

Gwara regionu

Halina Karaś   
Gwary Suwalszczyzny zaliczane są z pewnymi zastrzeżeniami do szeroko rozumianego dialektu mazowieckiego. Mają zarówno cechy typowo mazowieckie, jak i – zwłaszcza w części wschodniej – północnokresowe. Wiele cech łączy je bliżej z gwarami Podlasia, stąd też w dialektologii wyróżnia się gwary podlasko-suwalskie. Gwary suwalskie zajmują północno-wschodni kraniec Polski – Suwalszczyznę z głównymi miastami – Suwałki, Augustów i Sejny. Tereny te znajdują się w sąsiedztwie trzech zespołów etnicznych – Bałtów, Słowian zachodnich i wschodnich. Bliskie sąsiedztwo i wzajemne przenikanie się trzech narodowości: Litwinów, Polaków i Białorusinów (a więc także ich języków i kultur),
substrat obcy, historia tych ziem, zwłaszcza osadnictwa na nich, to ważne czynniki kształtowania się gwar suwalskich.
Polskie gwary suwalskie oraz inne języki narodowe i ich odmiany dialektalne funkcjonujące na Suwalszczyźnie (język litewski, białoruski i rosyjska gwara starowierców) przedstawia mapa Współczesna sytuacja językowa na Suwalszczyźnie. (zob. Region dziś ).
Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu mazowieckiego gwary suwalskie cechuje:
  • fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, np. szet jaki , jusz albo skołe , jus uwolnili jego = szedł jaki, już albo szkołę, już uwolnili jego;
  • mazurzenie w części zachodniej i środkowej, np. sieckarniów , skodziło , zonaty , kazdemu , stojacek , cesali , najstarsemu = sieczkarni, szkodziło, żonaty, każdemu, stojaczek, czesali, najstarszemu. Nie znają mazurzenia tylko gwary wschodniosuwalskie w okolicach Sejn (tzw. sejneńskie).
Ze względu na mazurzenie lub jego brak gwary suwalskie dzielą się na dwa zespoły:
1) mazurzące gwary suwalskie (zachodnio- i środkowosuwalskie), które charakteryzuje mazurzenie (cz, ż, sz, dż > c, z, s, dz);
2) niemazurzące gwary suwalskie (wschodniosuwalskie), które rozróżniają spółgłoski cz, ż, sz, dż oraz c, z, s, dz.
Granica między polskimi gwarami mazurzącymi i niemazurzącymi biegnie z rejonu Puńska poprzez Krasnopol w kierunku Puszczy Augustowskiej, a więc niedaleko uwzględnionej w przewodniku mazurzącej wsi Jegliniec w gminie Krasnopol. Zasięg mazurzących gwar suwalskich i granicę między gwarami mazurzącymi i niemazurzącymi przedstawia mapa nr 2. Obszar mazurzących gwar suwalskich (zaznaczony kolorem fioletowym).
Z unikaniem mazurzenia, zwłaszcza na styku gwar mazurzących i niemazurzących, wiąże się
szadzenie, czyli
formy hiperpoprawne, np. nażywali , ża niego żapłacił , na naucze , opłaczające , faszola , szchowali = nazywali, za niego zapłacił, na nauce, opłacające, swoje, fasola, schowali. Na miejscu spółgłoski dziąsłowej sz może się pojawić ś (tzw.
siakanie), np. siosom = szosą, śnurecek = sznureczek, straśnie = strasznie.
Samogłoski pochylone w mazurzących gwarach suwalskich występują tylko resztkowo. Zasadniczo gwary te nie znają a pochylonego, na jego miejscu występuje a jasne, e pochylone także utrzymuje się w niewielu pozycjach, np. nie wiycie = nie wiecie, zwłaszcza przed spółgłoskami półotwartymi (gdzie może być ich wpływ na barwę poprzedzającej ich samogłoski), np. dareymnie , w siedeymnastym = daremnie, siedemnastym.
Samogłoska pochylona o, która w języku ogólnym, utożsamiła się w wymowie z u (ale pozostała litera ó), w gwarach suwalskich często jest wymawiana jako o jasne, por. np. znow , ługor , swoj , spodnicki , ściołka = znów, ugór, swój, spódniczki, ściółka, zwłaszcza prawie regularnie w końcówce -ów: zesytow , gruntow , łowcow , parnikow , ściankow = zeszytów, gruntów, owców (tj. owiec), parników, ścianków (tj. ścianek). W niektórych wyrazach pojawia się natomiast nietypowe ó, np. mórgi , cóś , łosóbnie , sóbote , wójsko = morgi, coś, osobno, sobotę, wojsko. Podobne wyrównania w zakresie oboczności o – u (ó) (bo ługor - ługora) charakterystyczne są szczególnie dla polszczyzny północnokresowej.
W wymowie samogłosek nosowych typowy jest
zanik nosowości samogłoski tylnej ą w wygłosie, np. zasiewajo , użytkujo , tako sprawo , wyganiajo , wysuszo = zasiewają, użytkują, taką sprawą, wyganiają, wysuszą, oraz
rozłożona wymowa samogłosek nosowych przed spółgłoskami szczelinowymi, np. za gynsia , zawionzuje , uwionzany = z gęsi, zawiązuje, uwiązany. Te cechy wiążą gwary suwalskie z północnokresowymi (i z podlaskimi).
Mazurzące gwary suwalskie mają szereg cech typowo mazowieckich, których na ogół brak już w suwalskich gwarach niemazurzących (zob. Mapa nr . Zasięgi cech mazowieckich).
Z zakresu wymowy (fonetyki) do zjawisk typowo mazowieckich, niekiedy jeszcze mających szerszy zasięg północnopolski, należy m.in.:
  • przejście nagłosowego ja- > je-, por. jerzynne , jerzyna , jek , jekby , jekości = jarzynne (tzn. jare), jarzyna, jak, jakby, jakoś; i
    śródgłosowego -ar- > -er-, np. sie uperłam = uparłam się;
  • północnopolski brak e ruchomego w regionach o przewadze osadnictwa polskiego, np. cegł , jeden zenc = cegieł, jeden żeniec, także w nazwach miejscowych, np. z Jegliniśk , do Prudzisk , do Chodork ; i brak
    kontrakcji w formach czasowników stojał , bojał sie = stał, bał się;
  • brak
    przegłosu dawnego ě > a po spółgłoskach wargowych: spletane = splatane;
  • miękkie k’, g’ przed ę (odnosowionym), np. kartkie , śmietankie , akurszy/irkie , gięsi , przez drogie = kartkę, śmietankę, akuszerkę, gęsi, przez drogę oraz ; miękkie ch’ w grupach che, chy: chiba , duchi , do Lichienia = chyba, duchy, do Lichenia;
  • sporadyczne przykłady
    stwardnienia w’ w grupie św’: śwęconki = swięconki.
W morfologii i składni cechy wspólne z Mazowszem i szerzej z Polską północną, to:
  • końcówka -oju w
    celowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich.: ziencioju = zięciu;
  • w odmianie zaimków, przymiotników i imiesłowów końcówka -em w N. i Msc. lp., np. na tem jednem ogrodzie , na kazdem jenem węgle , po tem wszystkiem = na tym jednym, na każdym jednym, po tym wszystkim, oraz -ech w D. i Msc. lmn., np. jech = ich: tech domowych , w tech rosochach = tych domowych, w tych;
  • formy 1. os. lm. czasu ter. i prostego przyszłego z końcówką -m: nasypiem , idziem , zajedziem , postawim = nasypiemy, idziemy, zajedziemy, postawimy, oraz
    1. os. lm. czasu przeszłego: jeździlim , chodzilim , zrobilim , nasypalim = jeździliśmy, chodziliśmy, zrobiliśmy, nasypaliśmy;
  • północnopolskie
    formy 3. os. lmn. czasu przeszłego na -eli zamiast ogp. -ali: sieli lny , sie pośmieli = siali, pośmiali się;
  • produktywność przyrostka -ak: wieprzaka , gęsiaki , dzieciaka , drożdżaki ‘placki drożdżowe’;
  • północnopolskie i kresowe zakłócenia w kategorii rodzaju, polegające m.in. na upowszechnieniu form na -li niezależnie od rodzaju łączącego się z nimi rzeczownika (przydawka w takim połączeniu występuje w rodzaju niemęskoosobowym), czyli brak związku zgody: dobre rowery byli , takie byli warkocy , dziewczyny byli , muzykanty takie rogowskie grali , te syny byli żonate , uoni młodsze byli i umarli , gospodarki byli .
Nie zostały natomiast poświadczone takie cechy mazowieckie, jak przejście nagłosowego ra- > re-, wymiana ń > m’ (typ misko = nisko), końcówka -amy w narzędniku lmn. rzeczowników, czy -ta w 2 os. lmn. trybu rozkazującego; które to cechy są często wymieniane w pracach poświęconych gwarom suwalskim [Zdancewicz 1980, 29-32, 57-59].
Równie istotne są związki gwary suwalskiej z Kresami północnymi (polszczyzną północnokresową). Znacznie więcej cech wspólnych z językiem Kresów jest w gwarach niemazurzących (wschodnich), czyli sejneńskich, niż w mazurzących (zachodnich i środkowych). Wiąże się to nie tylko z bliższym sąsiedztwem z gwarami litewskimi i białoruskimi, lecz także z charakterem osadnictwa na tych ziemiach.
W zakresie wymowy można wskazać m.in. na następujące zjawiska:
  • nietypowy akcent w formach czasowników zwrotnych z się, które są wymawiane razem jako jeden wyraz i w związku z tym akcent pada na ostatnią sylabę czasownika, np. mordowal|i sie , budowal|i sie , zapal|uł sie , pal|i sie = mordowali się, budowali się, zapalił się, pali się;
  • przedniojęzykowo-zębowe ł: łąki sie młóciło , nie byłoby tego kabłyncka , bydło , cała była , pasował łubin ; oraz dźwięczne h, np. hodowali (tu zaznaczone pogrubieniem);
  • rzadko miękkie l w inne pozycji niż przed i: stulietnia , chliewa , polietki , bilietu , chlieby = stuletnia, chlewa, poletka, biletu, chleby;
  • spółgłoskę r zamiast rz (pod wpływem białoruskim): rozrucono , paster , odruczajo , na wierchu , do tronka = rozrzucono, pasterz, odrzucają, na wierzchu, do trzonka;
  • stwardnienia spółgłosek przed c, s, sz, np. tancować , panszczyzny , w koncu , = tańcować, pańszczyzny, w końcu, potańcować; oraz ich nietypowe zmiękczenia, np. ź wiosny , źbierali , źjadła , źniewazyłem , płyciaj = z wiosny, zbierali, zjadła, znieważyłem, płycej.
W morfologii (tj. we fleksji i słowotwórstwie) oraz w składni cechy wspólne z Kresami północnymi to m.in.:
  • upowszechnienie -i/-y w
    mianowniku i bierniku lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów: ryncy (zbolejo ); (opowiadali) łojcy , dziadki ; świni (wyganiajo ); te zakonnicy , polietki = ręce; ojcowie, dziadkowie; świnie; te zakonnice, poletka;
  • zawsze pełne formy zaimków osobowych, także zamiast form krótkich, typu mi, ci, go: uwolnili jego ; dam tobie ; mało użytkujo jego ; trudno jego było zdobyć ;
  • konstrukcja dla + dopełniacz zamiast celownika: dla niej nie skodziło , dla mnie sprzedał , dla nich bardzo szybko sło , czy pozwoli dla nas potancować = jej nie szkodziło, mnie sprzedał, im bardzo szybko szło, czy pozwoli nam potańczyć;
  • typowe przyrostki, m.in. -uk: żydziuka ; -owaty i -owato: dobrowate , zdolnowaty , słabowata , sporowato , drogowato (-owaty, -owato wyrażają niepełną intensywność, tj. znaczenia, typu ‘dość dobre; dość drogo’);
  • dużo zdrobnień np. syneńku , roweryk , lasanek , kosiarecki , świnków , jajecków , kiełbaske sie ułozy , mięska , chleibka , domek , śmietankie czierliczki , studzianke ;
  • wspólne słownictwo, np. drużbant ‘drużba (na weselu)’, kołychać ‘kołysać’, kurzyna ‘mięso z kury’, plita ‘kuchnia z żelaznym blatem’, wędlarnia ‘wędzarnia’, często pochodzenia białorusko-litewskiego, np. dersa ‘kostrzewa, stokłosa’, świreń ‘spichrz’; także wyrazy mające inne znaczenie, np. wiedzieć ‘znać’, duch ‘para, gorąco, ciepłe powietrze’, drużyna ‘rodzina’.
Mazurzące gwary suwalskie mają cech wspólnych z Kresami znacznie mniej niż gwary niemazurzące, gdyż brak w nich takich ważnych cech kresowych, jak: akcent na ostatniej sylabie,
akanie, form żeńskich zamiast nijakich, typu ta okna, zrównania mianownika z biernikiem rzeczowników żeńskich na -a (widza ta krowa).
Specyficznie suwalską cechą (w zasadzie bez nawiązań kresowych i mazowieckich) są natomiast formy zaimków 3 os. jon, jona, jono (analogia do form przypadków zależnych z jotą w nagłosie).
Oprócz cech wyraziście mazowieckich, szerzej północnopolskich, czy też kresowych w gwarach suwalskich występują także cechy o różnym zasięgu, niekiedy prawie ogólnogwarowym. Przykładowo – wśród nich można wskazać na takie zjawiska, jak:
  • niezbyt częsta i niezbyt silna
    labializacja: łorania , ługościli , łodwieźli , łotrzymali = orania, ugościli, odwieźli, otrzymali;
  • rozszerzenie artykulacyjne samogłosek lub ich zwężenie w sąsiedztwie spółgłosek półotwartych: descołka , becołka , uni/ łuni , kónicyny , brouzda , dzioura = deszczułka, beczułka, oni, koniczyny, bruzda, dziura;
  • rozpodobnienie grupy kt w cht: nicht , chto , chtóry = nikt, kto, który;
  • upowszechnienie końcówki -ów (w wielu gwarach polskich, także kresowych), np. bruzdów , z koloniów , paniów , ksiązków , rybów , krowów , świnków , jajecków , pisanków = bruzd, z koloni, pań, książek, ryb, krów, świń, świnek, jajeczek, pisanek;
  • końcówka -uch w dopełniaczu liczebników (-ch na wzór przymiotników: dwunastuch albo czternastuch , do dwudziestuch = dwunastu albo czternastu, do dwudziestu.
Obecnie – tak ja i na wielu obszarach gwarowych – obserwuje się szybkie zanikanie wielu suwalskich cech gwarowych, ale z drugiej strony widoczne jest zainteresowanie gwarami suwalskimi, powstaje wiele inicjatyw je promujących (w tym celu powstała np. strona internetowa „dawna-suwalszczyzna.com.pl”, gdzie między innymi można posłuchać suwalskiej mowy gwarowej w formacie mp3), popularne są stylizowane opowiadania w gwarze suwalskiej (np. Jana Bacewicza, Mieczysława Ratasiewicza).


 
Wersja rozszerzona
 
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS