Guzowatka - Historia wsi

 

Guzowatka to niewielka wieś położona w dzisiejszej gminie Dąbrówka w powiecie wołomińskim, oddalona od Warszawy o ok. 30 km. Dzieje wsi związane są nierozerwalnie z dwiema miejscowościami – Dąbrówką i Radzyminem, z którymi łączyła Guzowatkę przynależność administracji państwowej, kościelnej, jak i niewielka odległość zarówno od Dąbrówki (6 km), jak i Radzymina (7 km).

 

 

Początki osadnictwa na tym terenie sięgają mezolitu. Dość liczne pozostałości z tego okresu odnaleziono między innymi w pobliskiej Dąbrówce, Dręszewie czy Kuligowie. Wykopaliska archeologiczne poświadczają istnienie w wymienionych oraz innych miejscowościach dowodów na egzystencję tu ludności kultury amfor kulistych (nazwa od kształtu naczyń), pucharów lejkowatych, ceramiki grzebykowo-dołkowej oraz trzcinieckiej. Ślady istnienia tej ostatniej odnaleziono między innymi na terenie dzisiejszej Guzowatki. Są to wykopaliska z XV wieku p.n.e.

W średniowieczu dzisiejszy powiat wołomiński należał do najsłabiej zaludnionych i najbardziej zacofanych zakątków kraju – gęstość zaludnienia wynosiła tu 1 os/km². Teren prawobrzeżnego Mazowsza pokryty był ogromnymi lasami, bagnami, torfowiskami – gdzieniegdzie znajdowały się niewielkie osady, złożone niekiedy z kilku rozrzuconych po puszczy chat. Pewne ożywienie gospodarcze nastąpiło w II poł. XIV wieku, kiedy to stolica księstwa mazowieckiego została przeniesiona z Czerska do Warszawy, a sprzyjająca rozwojowi gospodarki polityka książąt Bolesława IV i Bolesława V doprowadziła do stworzenia szlaków handlowych, a co za tym idzie – miast, między innymi Jadowa i Radzymina. Przywilej lokacyjny nadał Radzyminowi książę Bolesław V w 1475 roku.

Sama osada Radzymin (nota bene ludowa etymologia wywodzi tę nazwę od „radzę omiń”) powstała zapewne kilkadziesiąt lat wcześniej, podobnie jak Dąbrówka, skoro w roku 1442 książę Kazimierz, biskup płocki erygował parafię w tej ostatniej.

 

 

Z powstaniem parafii wiąże się miejscowa legenda. W czasie zorganizowanego przez Władysława Jagiełłę polowania dwaj rycerze zabłądzili w puszczy, a w poszukiwaniu obozu myśliwskiego dotarli do polany pośrodku niewielkiej dąbrowy. Nie odnaleźli tam wprawdzie obozu, ale ciągle słyszeli głosy kościelnych dzwonów, wydobywające się jakby spod ziemi. Ponieważ dla zagubionych w puszczy rycerzy kościół byłby wybawieniem, zaczęli oni poszukiwać owej świątyni, jednak bardzo szybko uświadomili sobie, że dzwony kościelne to jedynie znak i wezwanie dla nich, aby pośrodku owej polany zbudować kościół i założyć parafię. Poprzysięgli sobie, że dokonają tego dzieła, co miało miejsce właśnie w roku 1442. Miejscowość zaś od porastającej okolice dąbrowy nazwana została Dąbrówką.

Wiadomo, że kościół w Dąbrówce został wybudowany z inicjatywy Jakuba Słomki, nie wiadomo natomiast, czy to on był owym zagubionym w puszczy myśliwym. Drugi kościół w Dąbrówce został wybudowany w roku 1737 (staraniem Michała Narzymskiego) – zajął on miejsce pierwszego, zniszczonego wraz z całą miejscowością podczas wojen szwedzkich. On również został niemal doszczętnie spalony podczas Insurekcji Kościuszkowskiej. Projekt ostatniej świątyni pochodzi z roku 1883, de facto został on jednak zrealizowany w roku 1903. Mieszkańcy Guzowatki od początku istnienia miejscowości należeli do parafii w Dąbrówce, równie często jednak korzystali (i nadal korzystają) z posług sakramentalnych i mszy w parafii w Radzyminie.

 

 

 

Włączenie Mazowsza do Korony w 1526 roku przyczyniło się do rozwoju dzisiejszego powiatu wołomińskiego i jego miejscowości. Tereny te zamieszkiwane były przede wszystkim przez mazowiecką szlachtę, ściąganą tu z przeludniającego się Mazowsza środkowego. Po roku 1526 miejscowości dzisiejszego powiatu wołomińskiego znalazły się w administracyjnych granicach dwóch ziem woj. mazowieckiego: warszawskiej (między innymi Radzymin, Wołomin) i nurskiej (m.in. Dąbrówka, Jadów Tłuszcz). Znajdująca się tuż przy granicy obu ziem Dąbrówka zachowała silne związki z Radzyminem. Podział ten utrzymał się aż do III rozbioru Polski.

Mieszkańcami dzisiejszego powiatu wołomińskiego była to przede wszystkim uboga szlachta zagrodowa, która z każdym pokoleniem dzieliła swoje majątki. Mawiano o niej, że gdy pies usiądzie na jednym zagonie, to ogon musi położyć na ziemi sąsiada. Szlacheckimi miejscowościami były między innymi Dąbrówka, Ostrówek, Chajęty i sama Guzowatka, dla której trudno jest jednak ustalić datę powstania. Jeszcze po II wojnie światowej znajdowały się tu dawne drewniane dworki, należące niegdyś do drobnej szlachty – zaniedbane i zdewastowane nie przetrwały jednak próby czasu.

 

Miejscowa legenda głosi, że dobra te były wcześniej dobrami należącymi do dóbr w Ślężanach. Dziedzic tego majątku miał mieć bowiem romans ze swoją pokojówką – jej oraz jej wspólnym dzieciom zapisał ziemie, które wyznaczają granice współczesnej Guzowatki. Najstarszymi rodami tej wsi mieli być, wg powyższej legendy: Stryjczacy, Wilkowscy, Milewscy i Rasińscy. Legenda ta nie jest jednak osadzona chronologicznie, nie znajduje również swojego potwierdzenia w źródłach historycznych.

 

 

Po I rozbiorze Polski ziemie powiatu wołomińskiego przeżywały ożywienie gospodarcze i polityczne. Szczególnie rozwinął się wówczas Radzymin, którego właścicielką została Eleonora Czartoryska, żona księcia Michała Czartoryskiego. Wybudowała ona okazały pałac w parkowym otoczeniu, ufundowała kościół oraz budynek, w którym powstała szkoła elementarna i przytułek dla ubogich. Jeszcze przez I rozbiorem Radzymin otrzymał również przywilej odbywania cotygodniowych targów w środy, co przyczyniło się do rozwoju miasta. Na radzymińskie targi do dziś ściągają mieszkańcy okolicznych wsi – również Guzowatki.

Mieszkańcy powiatu wołomińskiego odegrali ważną rolę w Insurekcji Kościuszkowskiej 1794 roku, odbiła się tu ona dosyć głośnym echem, o czym świadczą liczne pomniki Tadeusza Kościuszki – jeden z nich (postawiony w 1918 roku) znajduje się w Dąbrówce – oraz ulice imienia bohatera narodowego.

Poza Kościuszką drugą postacią silnie związaną z obszarem dzisiejszej gminy Dąbrówka jest Cyprian Kamil Norwid. Cyprian Kamil Norwid urodził się bowiem w dworku w Laskowie-Głuchach w 1821 roku, a kilka dni po urodzeniu został ochrzczony w kościele w Dąbrówce. Na miejscowym cmentarzu znajduje się symboliczny grób matki poety – Ludwiki ze Zdzieborskich Norwidowej, zmarłej w 1825 roku.

Po III rozbiorze Polski Guzowatka, podobnie jak pozostałe miejscowości, położone w pobliżu Radzymina, znalazły się w granicach zaboru austriackiego, pozostała część ziem została włączona do zaboru pruskiego, w 1809 roku do Księstwa Warszawskiego. Podobny los (przyłączenie do Księstwa Warszawskiego) spotkał również Radzymin i okoliczne wioski po zwycięskiej bitwie Napoleona pod Radzyminem w kwietniu 1809 roku. Przez teren powiatu przechodziły również w roku 1812 wojska francuskie – pamięć o tych wydarzeniach zachowała się w mikrotoponimii (Trakt Napoleoński, Dołek Napoleoński).

W roku 1815 Guzowatka, podobnie jak inne okoliczne miejscowości, znalazła się w granicach Królestwa Polskiego w powiecie stanisławowskim. Lata 1815-1830 to prężny rozwój tych ziem – powstają liczne fabryki, rozwija się rolnictwo (szczególnie uprawa ziemniaków) oraz handel (dzięki osiedlającym się w okolicach Żydom i Niemcom).

W 1817 roku Guzowatka liczyła 11 domów i 127 mieszkańców; jak podaje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, w roku 1827 liczba domów zwiększyła się do 17 domów, liczba mieszkańców spadła natomiast do 125 osób. Sam folwark Guzowatka liczył 567 morgów – były to głównie grunta orne i ogrody, mniejszy udział miały pastwiska, place i nieużytki. Dość ważnym dla rozwoju miejscowości surowcem, były znajdujące się tu pokłady torfu. Dzieci z Guzowatki uczęszczały do założonej w 1818 roku elementarnej szkoły rządowej w Dąbrówce – ze względu na odległość, jak również obowiązki na roli rzadko zdobywały jednak jakiekolwiek wykształcenie.

Upadek Powstania Listopadowego spowodował również zahamowanie rozwoju regionu, w roku 1837 nastąpiła zmiana organizacji administracyjnej Królestwa Polskiego – Guzowatka znalazła się w guberni warszawskiej. Po okresie represji nastąpiło kolejne ożywienie gospodarcze. W 1845 roku otwarto w Radzyminie Instytut Nauczycieli Elementarnych – od tej pory miasto stało się znanym w całym kraju ośrodkiem kształcenia nauczycieli.

Zniesienie pańszczyzny oraz uruchomienie linii kolejowych, łączących Radzymin z większymi ośrodkami w Królestwie Polskim i poza nim przyczyniły się do rozwoju tych terenów. W roku 1867 Guzowatka znalazła się w nowo utworzonym powiecie radzymińskim.

W roku 1870, czyli już po upadku drugiego z dziewiętnastowiecznych powstań narodowych, w szkole w Dąbrówce kształciło się 77 dzieci – w większości były to dzieci pochodzenia chłopskiego. W związku bowiem z represjami roku 1864 miejscowa szlachta zmuszona była do oddania swoich majątków. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej wzrosło zainteresowanie turystyczne omawianymi obszarami – podwarszawskie miejscowości nadawały się bowiem idealnie do budowy wakacyjnych rezydencji wypoczynkowych.

 

 

W roku 1914 Guzowatka znalazła się pod okupacją niemiecką, a jej mieszkańcy siłą zmuszani byli do walki w szeregach niemieckiego wojska, a także pracy przy odbudowie zniszczonej podczas walk w 1914 roku linii kolei petersburskiej. W roku 1915 Niemcy, podążając za wycofującą się armią rosyjską, zajęli Radzymin, następnie Dąbrówkę, Niegów i Zabrodzie. W tym samym roku dokonano kolejnej reformy administracyjnej – powiat warszawski podzielono na miejski i ziemski, a do tego pierwszego przyłączono Radzymin oraz część gminy Małopole, do której należała wówczas Guzowatka.

Pod odzyskaniu niepodległości przez Polskę powrócono do podziału na powiat radzymiński (w którym znalazła się Guzowatka) i warszawski. Rok 1918 nie przyniósł jednak spokoju tym terenom. Kolejnym wydarzeniem historycznym, które odcisnęło swoje piętno na ziemi radzymińskiej była wojna polsko-bolszewicka, przede wszystkim zaś słynna bitwa pod Radzyminem, zwana Cudem nad Wisłą. W czasie ofensywy sowieckiej w Dąbrówce stacjonował sztab generalny Armii Czerwonej.

 

 

W dwudziestoleciu międzywojennym w Guzowatce powstała cegielnia, w której produkowano cegłę z miejscowych pokładów gliny. Mieszkańcy utrzymywali się jednak głównie z rolnictwa. W okresie tym rozwinął się również system oświaty w ówczesnej gminie Małopole, do której należała Guzowatka, choć w samej Guzowatce szkoła jeszcze nie powstała; szkoły funkcjonowały w Chajętach, Dąbrówce, Głuchach, Józefowie, Karolewie, Kołakowie, Kuligowie, Marianowie, Słopskiej Woli i Trojanach. W większości były to szkoły jedno- bądź dwuklasowe, poza Dąbrówką, gdzie mieściła się szkoła sześcioklasowa, do której uczęszczało 260 uczniów.

W związku z bliskością Warszawy tereny powiatu wołomińskiego znacznie ucierpiały w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku. Wojska niemieckie zajęły cały powiat radzymiński w dniach 10-15 września, 12 września Niemcy wkroczyli do pobliskich Załubic, w których podpalili kilka gospodarstw chłopskich, wyrżnęli trzodę chlewną oraz zamordowali dziesięciu mężczyzn. 27 października 1939 roku Guzowatka znalazła się w dystrykcie warszawskim Generalnej Guberni.

W czasie II wojny światowej dosyć prężnie działała na tym terenie Armia Krajowa, a w mieszkańcy Guzowatki (między innymi Edward Stryjczak) brali udział w Powstaniu Warszawskim. W roku 1944 sama Guzowatka została niemal całkowicie spalona, zniszczona została również cegielnia, która nigdy już nie wznowiła swojej działalności.

 

 

Po wojnie dokonano zmiany administracji państwowej – Guzowatka znalazła się ponownie w przywróconym do dawnych granic powiecie radzymińskim, w roku 1952 stolicę starostwa przeniesiono z Radzymina do Wołomina. Po reformie administracyjnej i utworzeniu gminy Dąbrówka, Guzowatka znalazła się w jej obrębie i do dziś funkcjonuje w granicach tej gminy.

W roku 1956 w Guzowatce wybudowano murowany, piętrowy budynek szkoły. Pierwszym kierownikiem szkoły był Marian Sieradzki. W roku 1974 do szkoły w Guzowatce uczęszczało 270 uczniów, uczonych przez ośmiu nauczycieli. Dziś do Szkoły Podstawowej w Guzowatce uczęszczają uczniowie z Guzowatki, Kołakowa, Ostrówka, Działów Czarnowskich, Sokołówka i Teodorowa.

 

 

W roku 1970 Guzowatkę zamieszkiwało 359 osób w 77 domach. Mieszkańców utrzymujących się z rolnictwa było 221, poza rolnictwem: 138. Guzowatka była wówczas niewiele większa od Dąbrówki (403 osoby). W roku 1974 wieś liczyła 73 gospodarstwa rolne, w których mieszkało 360 mieszkańców. Mieszkańcy utrzymywali się głównie z rolnictwa oraz hodowli bydła i trzody chlewnej.

 

 

Jerzy Lewicki, Encyklopedia powiatu wołomińskiego, Radzymin 1974.

Wincenty Szydlik, Robert Szydlik, Dąbrówka jej dzieje i kultura, Dąbrówka 1999/2000.

Jan Wnuk, Ziemia Norwida i cudu nad Wisłą, Warszawa brw.

 

http://pl.wikipedia.org/wiki/Guzowatka_(powiat_wo%C5%82omi%C5%84ski), (19.11.2010).

Wspomnienia mieszkańców wsi.

 

Fotografie: Zbiory prywatne oraz zbiory koła historycznego Wiarus.