Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

GWARA LUZIŃSKA (in.: luzińsko-szynwałdzka, tj. luzińsko-szemudzka) charakteryzowała się wg G. Bronischa 4 zmianami: 1. ǒ po nielabialnych ≥ iě, eě (w tekstach z zapisem ě, np. dě grěmādë); 2. o po wargowych i tylnojęz. ≥ ǔě: kǔěsa, xǔěrěsc, też kǔěłǔě; 3. ło ≥ ǔě: gǔěva : pol. głova, xǔěp : pol. chłop itp.; 4. á ≥ ō, np. čōrni. Zamieścił on 4 teksty w tej gwarze: 3 z Luzina i 1 z Grabowca. W ciągu 2 tygodni lipca 1901 Luzino i okolice badał K. Nitsch, opisując wyniki w Studiach kaszubskich. Gwara luzińska (1904), zawierających też 16 tekstów z Luzina i Robakowa oraz słownik obejmujący leksykę różną od Ramułta. Rozmawiał m.in. z informatorami Bronischa i osobami reprezentującymi ® gwarę szemudzką, ale w Szemudzie nie był osobiście, stwierdzając, iż „obie parafie stanowią jedną językową całość”, zajmującą pd.-zach. część pow. wejherowskiego, wyjąwszy mały klin, należący już do par. strzepskiej, gdzie mówi się np. broda, co (wobec luz. brjeda, cje). Wkraczającą w par. rozłazińską (m.in. w Rozłazinie, Jeżowie i Kętrzynie) gwarę luzińską zaliczył do śrkasz. na podstawie właściwości akcentu, braku przejścia ‑egò ≥ ‑euo║‑ehò (jak na pn.) i mniejszego zakresu przechodzenia ǔ ≥ ¶, ale typową jej cechę stanowiło przesunięcie artykulacji samogłosek ku przodowi, zwł. zmiana krótkiego ŏ ≥ ⁱe po spółgłoskach przedniojęzykowych P. Smoczyński w art. Zmiany językowe w Luzinie w ostatnich pięćdziesięciu latach (1955) pisał: „różne językowe zjawiska układają się inaczej zależnie od wieku mieszkańców”, ale są one „mniej duże i ważkie niż w Sławoszynie”, gdzie widać skupianie się wokół pola palatalnego, gdy w Luzinie oddalanie się od pola palatalnego; zanikanie ř, uproszczenia akcentu, wycofanie się u średniego i młodszego pokolenia zmiany krótkiego ŏ ≥ ⁱe i zleksykal. typu bare, korëte, zachowanie nieściągniętych grup ała typu sedzała; ë bliskie e, ale też w kier. a║ o; cofanie się dyftongizacji i uprzednienia samogłoski, tj. wymowa typu kopla║ kuopla (por. xłypi); obniżanie artykulacji prowadzi do wymowy pośredniej ą║ ę; wargowe miękkie asynchr. z twardością elementu wargowego; często twarde k, mniej g: drⁱegi; cel. ‑owie║ ‑ewie: kuewolevje (i po miękkiej w ‘e); końc. ‑ama║ ‑ami, dop. = cel. = miejsc.; nóm║ nami, wóm║ wami. Wszystko to uznał za skutek wewnętrznego rozwoju i zaliczył do śrkasz.