Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

SAMOGŁOSKI NOSOWE W KASZUBSZCZYŹNIE (kasz. nosowé samòzwãczi) obecne w kaszubszczyźnie zostały opisane odmiennymi metodami w Atlasie Językowym Kaszubszczyzny i w monografii A. Ściebory. Samogłoska tylna ą przyjmuje brzmienie ustnego o (Wejherowskie, Kartuskie) lub częściej ó║ ů, a nawet u. W Puckiem wyróżnia(ła) się Jastarnia z Borem: a) w Borze barwa nosówki zależała od akcentu, mianowicie krótka nieakcent. typu o, np. gòlQba, pQkati, nosówka długa akcent. typu a, np. ksandz, bank (pol. bąk), pchnanc; b) w Jastarni krótka ą, długa Q, także niezależnie od akcentu dla obu e, np. gemsór, ksemżka, zemb. Mimo że w Puckiem dominuje wymowa asynchroniczna, to synchroniczna jest częstsza niż przy ę║ã, a przed spółgłoską szczelinową przeważa. Na pd. od Puckiego wymawia się ją w zasadzie synchronicznie, ale na zach. Kartuskiego obocznie często z odnosowieniem, jak przy ę, czemu sprzyja podwyższenie artykulacji do u. Oto ważniejsze szczegóły: a) Niegdyś dominowała barwa o, ó║ u, ostatnia zwykle pod akcentem i przed tylnojęz.; b) W cz.prze. przed ł, l: na pn. następuje częściowy lub pełny rozkład nosowości, np. wzón║ wzųn, zdjón║ zdjųn, rzadziej nosowość jest synchroniczna typu dął, przy czym -ł często ginie, np. scą (pol. ściął), natomiast na pd. przeważa synchronia rznął, ale wzrasta częstość odnosowień, np. ùcół║ ùcuł; c) W Jastarni jak przy ę║ã nosowość wyodrębnia się jako m, np. ksemdz, wemtroba, wemż. Kasz. ę║ã: przeważa wymowa szeroka, czyli archaiczne a nosowe (oddawane od 1996 literą ã), ale w Puckiem i na pn. Wejherowskiego ekspansywna jest wymowa wąska typu e (oddawana ewentaulnie literą ę), czemu towarzyszy zwykle rozłożenie nosowości, a zatem gąs ≥ gęs ≥ gens║ géns, zwł. przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszczelinowymi, np. tącza ≥ tęcza ≥ tencza║ téncza. Ważniejsze szczegóły: a) Na całych Kaszubach przeważa wymowa synchroniczna, ale postępuje proces rozkładania, przy czym wyodrębniająca się spółgłoska nosowa dostosowuje się do miejsca artykulacji następnej spółgłoski; wyjątkiem jest znaczna liczba wymówień w Jastarni, gdzie rezonans nosowy przyjmuje zawsze wartość m, np. ksemżô, prosamta, temcza (poza tym wyodrębnia się spółgłoska miejscem artykulacji tożsama z następną, np. prosanta, tenča); b) Silnej nosowości dowodzą wtórne unosowienia typu klãpa, kalãdôrz, lãpa i typu ãgrest, mãtrëka, w Jastarni np. adwemt, kalamdôrz. Na pn. Kaszub zaimek tam wymawiany jest jako tę║ tã, a końcówka narz. ‑em jako ‑ã║ ‑ę; c) Szczególny rodzaj nosowości pojawia się w połączeniach ę + ł, l w cz.prze.: na pn.-wsch. i pd.-wsch. przeważa rozłożona nosowość typu cygnena║ cygnęna║ cygnãna, wzena║ wzęna║ wzãna; na pozostałym obszarze dominuje wymowa synchroniczna, ale postępuje odnosowianie, np. cygnãlë║ cygnała itp.; d) Postaci liczebników pinc, dzewinc, dzesync (i pochodne) są właściwością Puckiego. Archaiczny brak nosowości występuje w wyrazach: miedzë, szczescé, teszny. Niekiedy zachodzą różnice w typie nosówki, np. kãpac ‘kąpać’, krącëc ‘kręcić’. Pierwszy samogłoski nos. opisywał A. Hilferding, którego zapisy stały się podst. do opisów J. Hanusza, a potem wraz z materiałami Ramułta próbował je przedstawić na szerszym tle A. Kryński. Wiele miejsca poświęcił im w Gramatyce pomorskiej F. Lorentz.