Historia regionu - Żywiecczyzna

 

W Kotlinie Żywieckiej człowiek osiedlał się od najdawniejszych czasów wzdłuż rzek Soły i Koszarawy. O ciągłości osadnictwa świadczy nawarstwianie się kolejnych kultur. Najwcześniejsze wzmianki historyczne o tym obszarze pochodzą z XIV w., kiedy Żywiec został wspomniany jako miasto (łac. oppidum).

Żywiecczyzna należała do księstwa oświęcimskiego, które znalazło się w czasie rozbicia dzielnicowego (po 1138) w dzielnicy krakowskiej, senioralnej. W 1179 r. książę krakowski, Kazimierz Sprawiedliwy, oderwał od niej powiaty oświęcimski oraz bytomski i podarował je swemu stryjecznemu bratu, Mieszkowi Plątonogiemu, który był księciem opolsko-raciborskim. W ten sposób Żywiecczyzna wraz z ziemią oświęcimską znalazła się w strefie wpływów Śląska. Przez ziemię żywiecką biegł wówczas szlak handlowy z Węgier, przez Słowację na Śląsk.

Po śmierci Władysława Opolskiego (1281/1282) księstwo opolsko-raciborskie zostało podzielone między jego synów – w ten sposób powstały księstwa bytomskie, opolskie, raciborskie i cieszyńsko-oświęcimskie. Księstwem cieszyńskim i Oświęcimiem władał Mieszko. Jego synowie podzielili spadek między siebie w ten sposób, że Władysław otrzymał Oświęcim, a Kazimierz – Cieszyn. Podczas gdy na Śląsku umacniały się wpływy czeskie i tamtejsi książęta składali hołdy lenne Janowi Luksemburskiemu, by następnie dostać od niego swoje ziemie w lenno, książę Władysław zachował całkowitą niezależność. Kolejny książę oświęcimski, Jan I Scholastyk, po koronacji Władysława Łokietka złożył hołd lenny władcy Czech (1327). W ten sposób księstwo oświęcimskie, jak większość księstw śląskich, przeszło pod panowanie czeskie. Niedługo potem królowie czescy zrzekli się praw do korony polskiej (1335), a Kazimierz Wielki – uwikłany w konflikt z Zakonem Krzyżackim – oddał Śląsk wraz z księstwem oświęcimskim jako lenno we władanie Korony św.Wacława (1348). W 1372 r. król Ludwik Andegaweński zrzekł się ostatecznie tej dzielnicy na rzecz Luksemburgów.

Wewnętrzne konflikty Czech wynikające z wojen husyckich zbliżyły ziemię oświęcimską do Polski. Na mocy dokumentu wydanego w Pradze książętom oświęcimskim pozwolono na poddanie się Koronie Polskiej, z czego skorzystał książę Wacław, który zrzekł się części ziem na rzecz Polski (Barwałd, Zakrzów, Stronie, Leśnica, Jaroszowice, Stanisław i Chocznia).

W 1445 r. wydzielono z księstwa oświęcimskiego ziemię zatorską. Dokładnie określone wówczas granice obu księstw informują o tym, że ziemia żywiecka już do nich nie należała.

 

W XV w. istniało już kilka żywieckich wsi, a w XVI wieku powstały następne. Osadnicy wypalali lasy, aby zyskać zimie uprawne, które użyźniano popiołem (gospodarka żarowa). W osadnictwie Żywiecczyzny dużą rolę odegrała wędrująca ludność wołoska, która dotarła na te tereny w XV w. i osiedlała się na halach, polanach i zboczach górskich, gdzie zakładała wsie zarębne. Wołosi z czasem się polonizowali, a miejscowa ludność szybko przyswajała ich metody gospodarowania i obyczaje. Wołosi wypasali tzw. małe, wałaskie, bydło – owice i kozy, uprawiali szałaśnictwo, które rozwijało się na tym terenie w XVII i XVIII w. Do dzisiaj na tym obszarze przetrwały wołoskie elementy folkloru i nazwy takie jak Romanka, Magura, Kiczora, Sopotnia, Kocierz, Koszarawa.

Ziemia żywiecka rozwijała się pod rządami Komorowskich, którzy nadali Żywcowi liczne przywileje, m.in. prawo warzenia piwa i wyszynku, aż do czasu, kiedy przejął go Mikołaj Komorowski, który w 1624 r. oddał Żywiecczyznę w zastaw za 600 tys. złotych królowej Konstancji, żonie Zygmunta III Wazy.

Mieszkańcy tego terenu brali udział w walkach ze Szwedami w czasie potopu. W Żywcu gościł nawet sam król Jan Kazimierz.

W 1675 roku ziemię żywiecką wykupił za sumę zastawną Jan Wielopolski, ożeniony z Konstancją Krystyną Komorowską. Wielopolscy, magnaci mający liczne dobra w Rzeczpospolitej, wprowadzili gospodarkę folwarczną i obowiązek pańszczyzny.

Żywiecczyzna w XVIII w. została dwukrotnie podzielona – w 1740 r. po śmierci Franciszka Wielopolskiego i w 1776 po śmierci Karola, w czasie zaborów znalazła się w Austrii i była jedną z najbardziej zaniedbanych ziem Galicji.

Duże korzyści w XVIII i XIX w. przynosił właścicielom lasów wyrąb związany z zapotrzebowaniem przemysłu na drzewo, co zahamowało rozwój szałaśnictwa. Pogarszanie się warunków życia na wsiach, ograniczanie swobód, pańszczyzna i nędza zmuszały chłopów do ucieczki. W ten sposób powstało zbójnictwo. Uwłaszczenie (1848) niewiele polepszyło sytuację chłopów, gdyż zlikwidowano serwituty państwowe, przez co górale stracili około połowy pastwisk, zamierało też szałaśnictwo. Brak możliwości zatrudnienia poza rolnictwem powodował przeludnienie wsi i karłowacenie gospodarstw.

W 1838 r. dobra Wielopolskich kupili spokrewnieni z rodziną cesarską Habsburgowie. Powiększali oni tereny leśne, które w 1945 sięgały 44 tys. ha. W XIX w. rozwijał się tu przemysł hutniczy i drzewny oraz rzemiosło. W 1856 r. w Żywcu uruchomiono Browar Arcyksiążęcy, który istnieje do dzisiaj. Na początku XX w. powstała w mieście C.K. Wyższa Szkoła Realna.

Ponieważ po odzyskaniu niepodległości sytuacja chłopów z Żywiecczyzny się nie poprawiła, wielu z nich emigrowało za ocean lub wyjeżdżało na roboty sezonowe do Prus.

Po wybuchu II wojny światowej władze okupacyjne włączyły do III Rzeszy m.in. powiat żywiecki (1135 km² z ponad 130 tys. mieszkańców). Ludność starano się siłą germanizować, obowiązywała volkslista, zmieniano na niemieckie nazwy miejscowości, wprowadzono urzędowy język niemiecki. Wysiedlano ludzi, a na ich miejsce osadzano przybyszy z Rzeszy. Młodych i silnych wysiedleńców wywożono na roboty do Niemiec, pozostali byli poddawani terrorowi, liczne były publiczne egzekucje. Na Żywiecczyźnie działała prężnie Armia Krajowa. Ziemię tę wyzwolił IV Front Ukraiński marszałka Malinowskiego.

 

Liczne zabytki Żywiecczyzny zachęcają do zwiedzania. Bardzo wiele jest ich w samym Żywcu.

Katedra pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z okresu XV – XVI wieku wraz z zabytkową plebanią