Słowniki gwarowe

 

Etnograficzny region Krakowiaków wschodnich to okolice położone na północ od Tarnowa. Z tego obszaru pochodzi kilka słowniczków dawnych (Błażeja Pawłowicza, Jana Witka) i współcześnie wydany słownik Romualda Gondka, choć opracowany już prawie pół wieku temu. Ponadto w kartotece Słownika gwar polskich PAN znajdują się rękopiśmienne słowniki gwary wsi: Samocice dąbrowskotarnowskie (ponad 12 000 kartek) i Radgoszcz dąbrowskotarnowska (ponad 4 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33). Słownik Radgoszczy został niedawno opublikowany przez autora (Romualda Gondka) po pewnych zmianach. 

 

Wyrazy gwarowe z okolic Tarnowa to nieduży słowniczek opracowany przez Błażeja Pawłowicza, podpisanego jako P.B., opublikowany w„Pracach Filologicznych” (t. IV, 1893, s. 306-310). Zawiera 84 hasła i 10 wyodrębnionych na końcu określonych jako „Przenośnie” związków frazeologicznych, np.

Autor podaje tylko wyraz i jego znaczenie, ale są to opisy nieraz bardzo obszerne, wykraczające poza zwykłą definicję, por. np.

Autor nie wyróżnia znaczeń przez numerowanie ich, np. gorcyna – rozbity garnek, człowiek chory.

Słowniczek gwary śmignieńskiej został opublikowany w opracowaniu Jana Witka, Teksty i spostrzeżenia gwaroznawcze z północno-wschodniej okolicy Tarnowa, „”Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. I, zesz. 1, Kraków 1901, s. 9-36. Całość opracowania składa się z 6 części (od A do G: w tym teksty ze Śmigna, uwagi o samogłosce o w gwarze śmignieńskiej, teksty z Sanoki, uwagi o „mazurowaniu”, spis nazwisk i przezwisk). Słowniczek gwary śmignieńskiej zajmuje strony 13-31.

Przeredagowany przez Jana Rozwadowskiego, który uporządkował materiał, „kładąc na czele rzeczywistą lub teoretyczną formę ogólnopolską”, liczy 628 haseł. Poprawki te nie zawsze jednak idą w dobrym kierunku, i tak np. do czasowników prefiksalnych Jan Rozwadowski podaje jako wyraz hasłowy podstawową postać bezprzedrostkową, tj. do czasowników vybluščyć ‘wyłupić (oczy)’; zberbeśić = zḿęteśić; uchlać ‘ugryźć, ukąsić (o koniu, człowieku)’dorabia jako wyrazy hasłowe czasowniki bluszczeć, berbesić, chlać. Czasem ingerencja ta jest jeszcze większa, np. do form wariantywnych dokonanych i niedokonanych furtać, furgać, furgnąć, urnǫńć, furtnǫńć, urtnǫńć ‘o locie ptaka’ daje jako podstawową formę frunąć; a jako hasło do form cheštevać ‘przodować przy żniwie’; cheštńica – podaje herszt; postać stelbuch ‘brzuch, małe dziecko (brzuchate) sprowadza do telbuch, pṷośiratać śe ‘pożegnać, przywitać się’ do śratać, a chytać do chwytać, tym samym zamazując m.in. zleksykalizowane formy fonetyczne.

Hasła mają prostą budowę, zazwyczaj tworzą je dodana przez Jana Rozwadowskiego postać literacka hasła (w pisowni zgodnej z regułami ortograficznymi), następnie opracowany przez Jana Witka wyraz hasłowy zapisany fonetycznie wraz z formami obocznymi lub derywatami (dubletami słowotwórczymi) i definicja, por. np.

Czasem pojawia się informacja gramatyczna, np. zakończenie D. lp. przy rzeczownikach, por.

czy formy 3. os. lp. czasu ter. czasowników, np. 

Cytatów nie ma prawie wcale, ale obecne w opracowaniu obszerne teksty gwarowe pozwalają się zorientować w funkcjonowaniu tej leksyki.

Radgoszcz to wieś gminna w powiecie Dąbrowa Tarnowska, woj. małopolskie. Dialektologicznie leży na pograniczu Krakowskiego, Pogórza i Małopolski środkowej (Kieleckie i Sandomierskie). Słownik został wydany w Tarnowie w 2002 roku (ss. 131), ale autor opracował go na podstawie napisanej przez siebie w 1967 roku pod kierunkiem prof. Ewy Ostrowskiej pracy magisterskiej na filologii polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Właściwy słownik poprzedza obszerna część składająca się z opisu dziejów i współczesnej sytuacji Radgoszczy, charakterystyki jej gwary i informatorów.

Dzięki licznym ilustracjom – rysunkom elementów dawnej ludowej kultury materialnej (z nazwami) opracowanie ma także wartość etnograficzną.

Podstawą materiałową słownika jest leksyka zebrana zimą 1967 roku na podstawie kwestionariusz i swobodnych rozmów z informatorami. Słownik zawiera ponad 4000 haseł, a jego wersja w maszynopisie została przekazana do Zakładu Dialektologii Polskiej IJP PAN i jest wykorzystywana w pracach nad Słownikiem gwar polskich PAN.

Ze względu na popularny charakter publikacji autor uprościł zapis fonetyczny. Niestety, uczynił to dość niefortunnie, mieszając zapis fonetyczny i ortograficzny, np. pozostawił zapis fonetyczny ch jako x, ó jako u, ale spółgłoskę w zapisuje już niefonetycznie jako v, lecz ortograficznie w, rz po bezdźwięcznych pisze zgodnie z zasadą ubezdźwięczniania jako sz, podobnie zachowuje wszystkie inne upodobnienia fonetyczne (np. z wygłosie jako s), miękkie ż też ortograficznie jako zi, labializację i etymologiczną spółgłoskę ł wymawianą jako ṷ wałczone zaznacza przez zwykłe u, np. uaxamy = ṷaχamy, buawoc = bṷavoc, jauuwecke = aṷuvecke, wus = wóz, co może powodować trudności w odbiorze. Lepszy, bardziej czytelny byłby zapis ortograficzny uwzględniający podstawowe cechy gwarowej wymowy: łachamy, bławoc, jałówecke.

Artykuł hasłowy składa się z następujących elementów: wyraz hasłowy sprowadzony do postaci literackiej, rzadko informacja gramatyczna, np. końcówka D. lp. przy rzeczownikach, kwalifikator (st.), definicja (przy wyrazach wieloznacznych kilka definicji), wyraz w gwarowej postaci fonetycznej z wariantami, czasem cytaty, odsyłacze (do innych haseł lub do ilustracji), por. hasło:

Do słowniczka dołączono też nazwy miejscowe i terenowe.

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod red. Hannny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Romuald Gondek, Słownictwo Radgoszczy, Tarnów 2002.

Błażej Pawłowicz, Wyrazy gwarowe z okolic Tarnowa, „Prace Filologiczne” IV, 1893, s. 306-310.

Jan Witek, Słownik gwary śmigieńskiej [w:] Teksty i spostrzeżenia gwaroznawcze z północno-wschodniej okolicy Tarnowa, ”Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, 1901, t. I, zesz. 1, s. 9-36.