HIPERYZMY JĘZYKOWE W KASZUBSZCZYŹNIE (kasz.
jãzëczné hiperëznë)to formy gram. (fonet., fleksyjne, słowotw. lub składniowe) będące efektem hiperpoprawności (hiperyzacji, przesadnej poprawności językowej), czyli błędnego naśladowania przez społeczność posługującą się daną odmianą języka (gwarą, jęz. potocznym) cech innej odmiany tego języka (innej gwary, języka lit.), uważanej przez tę społeczność za lepszą, przy czym błąd wynika z rozszerzenia zakresu cechy uważanej za lepszą kosztem cechy uznawanej za gorszą. Np. uznanie przez użytkowników gwar kasz. wymowy typu
darga,
warbel za gorszą od znanej z sąsiednich gwar pol. wymowy typu
droga,
wróbel doprowadziło nie tylko do upowszechnienia się form
droga,
wróbel, lecz również do wymowy typu
grónk za
garnk,
grósc za
garsc, mimo że w naśladowanych gwarach pol. używa się tylko form
garnek,
garść (AJK XIII, s. 70-71). W gwarach kasz. występują przede wszystkim hiperyzmy fonet., rezultat unikania procesów specyficznych dla kaszubszczyzny, m.in. 1) obniżenia artykulacji samogłosek wysokich krótkich do
ë, np.
pôcur ║
pôcórz ‘pacierz’,
szczury ‘szczery’ (Zabory), 2)
® afrykatyzacji spółgłosek tylnojęz. miękkich, np.
kerlica ‘cierlica’ (Wdzydze Kiszewskie),
grzągiel ‘grządziel’ (Rytel w pow. chojn.), 3) przejścia
dz ≥
z, np.
błodzno ‘błozno’ (pow. kart.),
dzieńc ‘zięć’ (pow. chojn.), 4) przejścia
m’ ≥
mń (typ
mniasto) na Zaborach i wschodzie Kaszub śr., np.
smniég ‘śnieg’ na pd. Kaszub i
smiég w
® gw. borzyszkowskiej, 5) przejścia
swj ≥
sj na Kaszubach śr. i pd.-zach., czyli wymowy typu
sjinia, np.
swicëna ≤
sycëna ‘sitowie’. Hiperyzmy fleks. to m.in. formy †
pęc (pn.) ‘pęknąć’,
chùsc (pn.) ‘chudnąć’,
kisc ‘kidnąć’, powstałe w wyniku ucieczki od form typu
kradnąć na rzecz form typu
kraść. B. Kreja przypuszczał, że hiperyzmem słowotwórczym jest w kaszubszczyźnie występowanie przyrostka
‑izna w typach słowotwórczych, w których we wszystkich innych jęz. słowiańskich występuje przyr.
‑ina, tj. w nazwach zbiorowych (np.
dzadzëzna ‘dziady’), ekskrementatywnych (np.
kòcëzna ‘odchody kocie’,
mëszëzna ‘odchody mysie’), syngulatywnych (np.
gradowizna ‘ziarnko gradowe’) i genetycznych (np. słowiń.
baranizna ‘baranina’). Hiperyzmy są jednym z przejawów funkcjonowania
® normy jęz. w gwarach kasz. Niektóre hiperyzmy – ze względu na postać fonet. odmienną od polskiej – utrwaliły się w kaszubszczyźnie lit., np.
grónk ‘garnek’,
grósc ‘garść’, inne wyzyskiwano w niej tylko dla potrzeb
stylizacji, np.
amniołe ‘anioły’,
kołmnierz ‘kołnierz’ (Derdowski). Analiza hiperyzmów pozwala wnioskować o przeszłości kaszubszczyzny, zwł. o większym dawniej zasięgu jej niektórych cech (np. nazwa miejscowa
Secumin, która zastąpiła w XVI w. nazwę
Secemin, świadczy o funkcjonowaniu wówczas fonemu
ë koło Starogardu), ale także o istnieniu w niej typów wymowy dziś już nieznanych lub bardzo rzadkich, np. formy typu
wieseń ‘jesień’ (Jeleńska Huta, Grabowska Huta, Rewa) dowodzą dawnej wymowy typu
jater jeje ‘wiater wieje’, a forma
rzerzedze ≤ *
żerzeze ≤ *
żerzezie ≤ *
żerzewie ‘zarzewie’ – daw. wym. typu
ziara ‘wiara’,
zino ‘wino’).
