Dialekt śląski wczoraj i dziś

Granice Śląska jako dzielnicy ulegały przekształceniom w wyniku działań politycznych. Spory naukowe wzbudza przynależność (całości lub tylko części) ziem Śląska do państwa wielkomorawskiego. Dyskusyjny jest również fakt czeskiej zwierzchności nad ziemiami obecnego Górnego Śląska w czasach przedpiastowskich.

W czasach państwa wczesnopiastowskiego Śląsk stał się dzielnicą południowo-zachodnią, która (ze zmiennym szczęściem) znalazła się w jego granicach, o którą Piastowie rywalizowali z Czechami. Potwierdzenie przynależności Śląska do ziem Mieszka I w 990 roku zawiera dokument Dagome iudex, choć trzeba pamiętać, że na podstawie tego źródła nie da się wyznaczyć granic śląskiego regionu. Mediewiści podkreślają, że „mówienie o Śląsku w X w. jest tylko konwencją historiograficzną i ma walor głównie geograficzny. Regio Zlenzis w znaczeniu terytorialnym pojawia się bowiem dopiero w kronice Gallowej (II, 50), której autor preferował jednak wyraźnie identyfikację z wrocławskim centrum administracyjnym. Dla Thietmara (VII, 59) pagus Silensis to wciąż jeszcze było wąsko rozumiane terytorium „ślężańskie”ⁱⁱⁱ.

W XII wieku mianem Śląska określa się terytorium leżące na zachód od przesieki śląskiej (tj. obszar wrocławski i legnicko-głogowski), tereny zaś znajdujące się na wschód od tego pasma puszcz nazywano księstwem opolskim.

Powstanie biskupstwa wrocławskiego w 1000 roku, a więc ustanowienie prowincji kościelnej obejmującej ziemie w dorzeczu górnej i środkowej Odry, sprzyjało scaleniu ziem regionu w większą całość, co pozwoliło na stopniowe rozszerzanie zakresu nazwy Śląsk z małego terytorium wokół Wrocławia na całą dzielnicę, z czasem także na Opolszczyznę. Na początku XIII wieku Wincenty Kadłubek ziemie diecezji wrocławskiej określił jako sacra Silenciana provincia, co zdaje się potwierdzać tezę historyków o wpływie prowincji kościelnej na poszerzenie zakresu nazwy Śląsk. Przyjmuje się, że zachodnią granicę eparchii wyznaczały Kwisa i Bóbr, które też stanowiły zachodnie rubieże dzielnicy. Wiadomo też, że układ granic biskupstwa podległ nieznacznym zmianom w średniowieczu: po 1038 roku na trwałe odpadł od niego południowy skrawek na rzecz biskupstwa w Ołomuńcu i biskupstwa praskiego, biskupowi wrocławskiemu natomiast przydano zwierzchnictwo nad Raciborzem i Cieszynem, które odzyskał Bolesław Krzywousty. Bulla protekcyjna z 1155 r., w której wymieniono 15 grodów granicznych od Cieszyna po Milicz, miała być zabezpieczeniem granic diecezji, której południowe krańce zbiegały się z granicami państwowymi.

Spornym obszarem była ziemia kłodzka, która pod koniec X wieku należała do Sławnikowiców, kilkakrotnie przechodziła z rąk czeskich do polskich i odwrotnie. W 1137 r. przyłączono ją do biskupstwa praskiego, jedynie pod koniec XIII wieku władali nią dożywotnio Henryk IV Prawy i Henryk VI Dobry (książę wrocławski), tak więc w latach 1137-1526, poza krótkimi przerwami, ziemia ta należała do Czech. Odrębność tę zachowała też później.

Zmiany zachodziły też na Opawszczyźnie (ziemi Golęszyców), która początkowo należała do państwa polskiego, lecz po najeździe Brzetysława w 1038 roku ziemie między Opawicą a Morawą z Głubczycami, Opawą i Karniowem włączono do Czech, później także pas sięgający aż do Prudnika i przesieki pod wsią Lipowa włączono do diecezji ołomunieckiej.

Przeobrażenia dokonały się też na wschodnich rubieżach. W 1178 roku do Śląska została przyłączona część pierwotnej Małopolski zachodniej – kasztelania bytomska, siewierska i oświęcimska, którą książę krakowski, Kazimierz Sprawiedliwy, odstąpił księciu opolskiemu – Mieszkowi Plątonogiemu (pozostała jednak w granicach biskupstwa krakowskiego). Następcy Mieszka do Śląska włączyli również Ostrzeszów i Kępno, które później przyłączono politycznie do Wielkopolski.

Warto pamiętać, że ziemie oświęcimska i bytomska (z Oświęcimiem, Bytomiem, Siewierzem, Zatorem, Pszczyną i Chrzanowem, a więc pierwotnie zachodni skrawek dzielnicy krakowskiej, który w 1178 r. został włączony do Śląska, należał przez stulecia do diecezji krakowskiej. Okolice Katowic, Bytomia czy Pszczyny do dziś obok cech językowych właściwych gwarom śląskim zachowują pewne cechy typowe dla gwar małopolskich, na przykład mazurzenie. Dlatego w niektórych popularnych opisach gwarowych, m.in. Stanisława Urbańczyka, okolice Katowic ujmowane są w granicach dialektu małopolskiego. Księstwa oświęcimskie (1457) i zatorskie (1494) odsprzedano królom polskim, ziemie te zostały włączone do Polski w 1564 roku. W 1442 r. ziemia siewierska zaś stała się własnością biskupa krakowskiego.
Okolice Kępna i Ostrzeszowa, które w średniowieczu zmieniały przynależność polityczną, pod względem gwarowym zaliczamy obecnie do gwar małopolskich, gdyż także wykształciły typowe dla tego dialektu cechy, zwłaszcza mazurzenie, zamiana wygłosowego ch na k (na nogak).

W średniowieczu granicę wschodnią Śląska wyznaczały rzeki Biała, Wisła, Przemsza, Liswarta, Prosna. Z czasem granicę wschodnią Śląska przesunięto nieco bardziej na wschód aż po rzekę Skawinkę. Na północy zaś granicę tworzyła pradolina Baryczy. W wiekach średnich spornym terytorium między Wielkopolską a Śląskiem była ziemia lubuska, mająca od XII w. własne biskupstwo.

Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997, s. 69. Śląsk. Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997, s. 69.

Zaliczana początkowo do Śląska Wschowa została przyłączona do Wielkopolski przez Kazimierza Wielkiego w 1343 r.

W 1348 kancelaria króla czeskiego wystawiła akt inkorporacji Śląska do Czech, w tym roku również Kazimierz Wielki, król Polski, zrzekł się praw do tej dzielnicy w zamian za pomoc króla Czech w konflikcie króla polskiego z krzyżakami. Data ta otwiera dwustuletni okres panowania czeskiego na Śląsku, do dziś wspominana przez mieszkańców regionu jako przykład poświęcenia Śląska w imię interesów władców, mimo że w 1364 r. król polski podjął działania zmierzające do unieważnienia tych niekorzystnych postanowień. Ostatecznie praw do tej dzielnicy zrzekł się król Ludwik Andegaweński w 1372 r.

Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997, s. 71. Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997, s. 71.

Rozdrobnienie feudalne na Śląsku ułatwiało zhołdowanie księstw, większość książąt weszła w zależność lenną od czeskich Luksemburgów. Było one też przyczyną wewnętrznych podziałów Śląska.

Podstawy podziału Śląska na subregiony sięgają XII wieku, czyli czasów rozbicia dzielnicowego i są związane z politycznymi ambicjami Piastów śląskich. Wtedy to wzdłuż przesieki śląskiej dokonano podziału początkowo na trzy, a z czasem dwie części: pierwsza obejmowała kasztelanie raciborską i cieszyńską, zajął ją Mieszko Plątonogi; część druga, czyli Śląsk właściwy, znalazła się w posiadaniu, jego brata, Bolesława Wysokiego (i jego potomków), Opolskie przypadło synowi Bolesława, Jarosławowi. Wkrótce Mieszkowi udało się połączyć w jedną całość tzw. księstwo raciborsko-opolskie. Powstanie księstwa raciborsko-opolskiego ostatecznie dokonało się w 1201. W tym czasie także ziemia nyska stała się własnością biskupów wrocławskich, co na wiele stuleci zaważyło na losach tego księstwa. Rok 1202, kiedy to zniesienie prawa dziedziczenia w jednej linii Piastów dało prawo dziedziczenia oddzielnie w linii wrocławskiej i raciborsko-opolskiej, uważa się za ważną datę, która umożliwiła późniejsze wewnętrzne podziały Śląska, w tym podstawowy na Śląsk Górny (Silesia Superior, Oberschlesien) i Dolny (Silesia Inferior, Niederschlesien)), choć w tym czasie adekwatnym określeniem byłoby rozróżnienie: Śląsk (dolny) i opolski (ew. raciborsko-opolski). Jedni książęta przyznali sobie bowiem tytuł książąt Opola (opolskich/ duces Opoliensis/ duces de Opol), wykształcili poczucie wzajemnej przynależności, oddzielając się od władców Śląska Dolnego (i środkowego), którzy tradycyjnie nosili tytuł książąt śląskich (duces Slezie/ duces Zlezie).

W źródłach historycznych wzmianki o „dwóch Śląskach” pojawiły się dopiero w XV wieku (1427 r.). Pojęcie Śląsk Górny i Dolny upowszechniło się dopiero pod koniec tego stulecia, kiedy to panujący wówczas na Śląsku Maciej Korwin wyznaczył osobnych zarządców dla Dolnego Śląska i Górnego Śląska. Większość badaczy dziejów Śląska twierdzi, że pojęcie Górnego Śląska faktycznie wykształciło się w XV wieku, odnosiło się do dzielnicy raciborsko-opolskiej lub wyłącznie do Księstwa Opolskiego. Wtórnie próbujemy je odnosić także do czasów wcześniejszych. Jednak, co podkreślają historycy, określenie Górny Śląsk (Silesia Superior) także w XV stuleciu stosowano dość ogólnie, bez dokładnego wskazywania granic tak nazywanego obszaru. Historycy wskazują też, że w praktyce ważną rolę w różnicowaniu się Śląska odegrał przywilej generalny Władysława Jagiellończyka (1498 r.), w konsekwencji którego w XVI w. książęta dolnośląscy zachowali pełne prawa książęce, natomiast w tzw. księstwach górnośląskich znaczne wpływy mieli urzędnicy królewscy. Pojęcie Górnego Śląska ewoluowało w późniejszych stuleciach, wtedy też dokonywały się też zmiany zakresu tego terminu.

Złamanie senioratu umożliwiło też polityczne usamodzielnienie się regionu. Terytorium opolsko-raciborskie jako pierwsze popadło w zależność lenną od króla Czech. Począwszy od 1289 do 1292 r. władcy mocno podzielonego już w tym czasie regionu kolejno stawali się wasalami władcy Czech. W 1327 r. książęta górnośląscy złożyli hołd lenny królowi czeskiemu, któremu także udało się podporządkować (i przejąć w 1335 r.) księstwo wrocławskie oraz kilka innych księstw dolnośląskich. Skutecznie opór stawiali książęta świdniccy, których ziemie oddzielone były od Korony pasmem lenn czeskich. Terytoria śląskie (początkowo bez księstwa świdnicko-jaworskiego) jako jedno księstwo śląskie włączono do korony czeskiej aktem z 1348 r. Obok Marchii Morawskiej i Łużyc, księstwo śląskie stało się członem korony czeskiej przy zachowaniu swoich praw. Fakt ten mógł służyć podtrzymaniu pojmowania Śląska jako jednego określonego granicami terytorium. Podobną rolę odgrywała instytucja walnych zjazdów oraz zgromadzenia stanów szlacheckiego i miejskiego, których zadaniem było wspólne zapewnienie porządku i bezpieczeństwa w dzielnicy. W 1422 powołano urząd starosty generalnego dla Dolnego Śląska, niebawem w 1427 powstała organizacja militarna obejmująca cały ówczesny Śląsk. W latach 1469 -1490 (faktycznie od 1474), kiedy Śląsk był pod panowaniem Macieja Korwina i wraz z Łużycami oraz Morawami tworzył unię personalną z państwem węgierskim, powołano urzędy nadstarosty, sejmu i trybunału książęcego. Sejm śląski, który objął swoim działaniem cały Śląsk, wykształcił się w XV wieku, dowodem tego jest wspólna nazwa dla całego terytorium Land Slezien. W 1498 r. Władysław Jagiellończyk, ówczesny król Czech, ustanowił stały urząd starosty generalnego (którym miał być zawsze książę śląski) oraz trybunał śląski, potwierdził prawa stanów śląskich do akceptowania nałożonych na dzielnicę podatków. Na początku XVI stulecia w sejmie śląskim ustanowiły się trzy stany: książęta dziedziczni i tzw. państwa stanowe, tj. reprezentacja dawnych księstw dziedzicznych, będących w posiadaniu króla, oraz miasta królewskie. Szczególną pozycję miał Wrocław. Znaczenie swoje sejm śląski zachował także w czasach panowania Habsburgów (1526-1740), zwłaszcza do czasów wojny trzydziestoletniej (1618-1648).

Od 1526 r., po uznaniu przez stany śląskie Ferdynanda za króla i najwyższego księcia śląskiego, dzielnica ta wraz z Czechami, Morawami, Łużycami powiązane były osobą władcy. W chwili przejęcia przez Habsburga władzy monarszej na Śląsku dzielnicę tworzyło szesnaście księstw, cztery wolne państwa stanowe i sto czterdzieści cztery miasta. Śląsk jako terytorium autonomiczne podległość uznawał jedynie wobec osoby króla, zachowując pełnię swych przywilejów.

Znaczny, choć nierównomierny, rozwój reformacji na ziemiach śląskich przyczynił się do powstania religijnych i kulturowych podziałów wewnętrznych na Śląsk ewangelicki oraz katolicki. Ewangelicy – co podkreślają historycy – nie spotykali się z represjami, zwłaszcza że wielu książąt przyjęło nowe wyznanie. Nowinki religijne docierały na Śląsk różnymi drogami, ośrodkami reformacji w XVI wieku obok Wrocławia były Legnica, także Karniów i Opawa, skąd szerzyły się na Górny Śląsk.

Kwestie religijne wykorzystywano jednak do walk politycznych mających na celu wzmocnienie centralizmu państwowego przez katolickich Habsburgów. Przekształcenie się konfliktu religijnego w polityczny stało się jednym ze źródeł wojny trzydziestoletniej (1618-1648), która dotkliwie zaznaczyła się na ziemiach śląskich. Działania wojenne zrujnowały kraj, dotkliwe zwłaszcza były straty ludności (z 1 miliona 600 tys. pozostało jedynie około miliona mieszkańców). Ludność dziesiątkowały epidemie, migracje, które dotknęły zwłaszcza ludność protestancką w związku z rekatolizacją znacznej części Śląska. Mniej dotknięty działaniami wojennymi był teren raciborsko-opolski. Zdaniem części badaczy w XVII i XVIII zarysował się podział wyznaniowy między Dolnym Śląskiem z liczniejszymi ośrodkami protestantyzmu a Górnym Śląskiem (bezpośrednio zależnym od króla), który pozostał w większości katolicki. Protestantyzm rozwijał się jednak w księstwie cieszyńskim. W momencie aneksji Śląska przez Prusy ewangelicy wciąż nieznacznie przeważali liczbowo nad katolikami. Podziały religijne nie przekładały się bezpośrednio podziały językowe i narodowościowe.

Śląsk Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997, s. 72.

Następny istotny w wymiarze polityczno-gospodarczym oraz etniczno-językowo-kulturowym podział Śląska nastąpił po odebraniu Habsburgom przez Prusy w wyniku trzech wojen śląskich (1740 – 1763) znacznej części śląskiego terytorium i po czterystu latach przynależności tych ziem do Czech włączenie ich bezpośrednio do państwa pruskiego na zasadzie prowincji, którą pozbawiono dawnych przywilejów. Rezultatem był nowy podział Śląska na dwie części: tzw. Śląsk austriacki i Śląsk pruski i dalszy nieparalelny rozwój obu regionów. Włączenie znacznej części ziem śląskich do państwa pruskiego wiązało się w praktyce z przymusową asymilacją prawną, ustrojową i językową z królestwem Hohenzollernów, co oznaczało faktyczną okupację. Na Śląsku austriackim (Österreichisch Schlesien/ Rakouské Slezsko), który obejmował południowo-wschodni skrawek tej dzielnicy: księstwo cieszyńskie (w części wschodniej) oraz opawskie i południową część karniowskiego (w części zachodniej), zachowano tradycyjny podział i tradycje nazewnicze ziem, tj. Cieszyńskie, Opawskie, Karniowskie, Nyskie, Państwo Stanowe Bielskie. Funkcjonowały też i nadal funkcjonują terminy: Westschlesien (Zachodni Śląsk), czyli Śląsk Opawski i Ostschlesien (Śląsk Wschodni), tj. Cieszyński. Oprócz nazw księstw posługiwano się określeniami obszaru wokół konkretnych miast, np. Kraj Opawski (Troppauer Land), Kraj Cieszyński (Teschener Land) itp.

Na Śląsku pruskim po 1815 roku granice dawnej dzielnicy zmieniły się w sposób znaczący, aczkolwiek sztuczny i czysto administracyjny. W 1816 roku utworzono cztery rejencje: wrocławską (liczącą 512 616 ludności), legnicką (510 091), opolską (510 497) i dzierżoniowską (467 230). Liczby te zmieniły się dopiero w okresie rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku. Prowincja została powiększona o tereny pierwotnie łużyckie (powiaty lubaski, zgorzelecki i rozborski, następnie też łużycko-wojerecki). Jednocześnie Nowej Marchii przyznano śląski powiat świebodziński. W 1820 dokonano nielicznych zmian – zlikwidowano rejencję dzierżoniowską, a pierwotnie dolnośląskie powiaty Nysa i Grodków przyłączone zostały do górnośląskiej rejencji opolskiej. Tak więc ostatecznie powstały trzy rejencje: opolska (obejmującą tzw. Górny Śląsk), wrocławska i legnicka (tzw. Śląsk Dolny). Ten podział przetrwał aż do I wojny światowej.

W czasach pruskich nazwa Górny Śląsk zyskała nowy zakres znaczeniowy, po 1815 r. utrwalany przez podział administracyjny. Na sposób rozumienia tego określenia światło rzucają opisy tych ziem śląskich przez ówczesnych pruskich historyków i geografów. Joseph Partsch, geograf z Lipska, przekonywał, że termin Górny Śląsk odnosi się wyłącznie do ziem będących w granicach pruskiej monarchii. „Jako właściwy Górny Śląsk traktował: Księstwo raciborskie z Rybnikiem, Żorami i Rudami (1002 km²); podzieloną już przed wiekami na wiele części pozostałą resztę historycznego Księstwa raciborskiego (3010 km²); północną część Mniejszego Państwa Stanowego Bogumińskiego (39 km²); Wolne Mniejsze Państwo Stanowe Wodzisławskie (208 km²), Wolne Miasto Pszczyńskie razem z Mysłowicami (1 118 km²), Wolne Miasto Stanowe Bytomskie (605 km²); okręg Imielin z Chełmem i Kosztowami (37 km²)”^iv. Nie nazywał już Górnym Śląskiem dawnego Księstwa opawskiego i Księstwa cieszyńskiego, mimo iż północna część Opawszczyzny (Oppaland), jak nazywał tę część Śląska, znalazła się w granicach państwa pruskiego. Jego zdaniem, obszar ten kulturowo ciążył ku Morawom. „Partsch, mimo administracyjnych granic pruskiej rejencji opolskiej (Regierungsbezirk Oppeln), utożsamianej z Górnym Śląskiem od momentu jej utworzenia, zdecydowanie nie zaliczał do Górnego Śląska (chociaż je wymienia w tej właśnie części) powiatów: powstałych z biskupiego Księstwa nyskiego oraz powiatu kluczborskiego, utworzonego z niewielkich części Księstwa brzeskiego i Księstwa oleśnickiego”^v. W opinii pruskiego geografa Górny Śląsk zamykał się w granicach księstw opolskiego i raciborskiego, nie obejmował zaś Opawszczyzny i Nyskiego oraz Oleśnickiego, odrębnych według niego pod względem geograficznym i kulturowym. Źródeł odrębności tak ujmowanego Górnego Śląska dopatrywał się w języku (dominacji słowiańskiej w rejencji), ale też postępującej od końca XVIII w. industrializacji regionu. Przymiotnik górny odnosił nie tyle do górnego biegu Odry, ale też wyżynnego położenia tego regionu.

W czasach pruskich, zwłaszcza po włączeniu Śląska w granice Drugiej Rzeszy w 1871 r., stał się on awnie zarządzaną jednostką administracyjną, rozwiniętą gospodarczo, przynoszącą znaczne dochody. Pod koniec XVIII wieku rozpoczęły się na Śląsku zaawansowane procesy industrializacji. Dokonano wówczas oceny zasobów mineralnych. W związku z rozwojem przemysłowego wydobycia węgla kamiennego na Górnym Śląsku ten region zaczął dominować gospodarczo. Zgodnie z ówczesną polityką gospodarczą, bogaty Śląsk stał się zapleczem gospodarczym państwa pruskiego, a bogactwo tej ziemi wykorzystywano do pomnażania bogactwa kraju i wyrównania nierówności rozwoju gospodarczego innych, mniej rozwiniętych części Niemiec.

Śląsk Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997, s. 74.

Wobec części Śląska, która przypadła Austrii (w sumie 1/8 obszaru), podjęto działania mające na celu wtopienie jej z pozostałymi ziemiami Habsburgów. W 1872 r. przeprowadzono też reformy administracyjne: ziemie śląskie włączono do Moraw, tam też przeniesiono wszystkie śląskie organa państwowe i sąd apelacyjny dla Ślązaków. Nowy podział administracyjny naruszył dawną spójność terytorialną ziem śląskich.

Do 1821 r. zmiana rubieży państwowych nie przekładała się na zmiany ustanowionych w średniowieczu granic kościelnych, co spowodowało, że w początkach dominacji Hohenzollernów Śląsk był objęty działaniem kilku diecezji. Biskup wrocławski sprawował opiekę duszpasterską nad księstwami cieszyńskim i częścią nyskiego, które należały do Austrii. Włączone do Prus hrabstwo kłodzkie należało do arcybiskupstwa praskiego, natomiast księstwa karniowskie i opawskie były pod władzą diecezji ołomunieckiej, a obszar wokół Bytomia i Pszczyny – w jurysdykcji biskupów krakowskich. W 1821 r. biskupstwo wrocławskie (sięgające po Berlin, Stralsund i Szczecin) wyłączono z metropolii gnieźnieńskiej i podporządkowano bezpośrednio Rzymowi. Ponadto dekanaty bytomski i pszczyński włączono do eparchii wrocławskiej, odcinając wiernych od duchownych z Małopolski. Warto też zwrócić uwagę na stosunki wyznaniowe na Śląsku w początku rządów pruskich na tym obszarze. W 1740 r. proporcje między katolikami a protestantami wynosiły 1:1. Najwięcej katolików było na pruskim Górnym Śląsku, który był niemalże w całości katolicki, podobnie jak hrabstwo kłodzkie. Dolny Śląsk, zwłaszcza miasta, były protestanckie.

Wiosna Ludów poprzedzona została klęska głodową, wybuchem epidemii tyfusu, na który zmarło około 16 tysięcy ludzi. W powiatach pszczyńskim i rybnickim zmarła prawie połowa mieszkańców, zarastały zagrody. W czasie Wiosny Ludów w pruskiej części Śląska oprócz żądań poprawy bytu, pojawiły się także postulaty narodowe. Rzecznikami sprawy polskiej byli nauczyciele Emanuel Smołka, Józef Lompa, i ks. Józef Szafranek. Domagano się m.in. prawa do języka polskiego w szkołach, jako wykładowego w szkołach ludowych, możliwości powoływania szkół polskich (obok niemieckich) w miejscowościach dwujęzycznych, publikowania ustaw także po polsku, mianowania urzędników władających językiem polskim, wprowadzenia polszczyzny w sądownictwie w rozprawach dotyczących Polaków. Z inicjatywy Józefa Lompy powstało Towarzystwo dla Oświaty Ludu Górnośląskiego, które zajęło się organizacją czytelni polskich książek. Od 1848 roku zaczął ukazywać się Dziennik Górnośląski – pierwsza polska gazeta, która programowo akcentowała polskość Ślązaków, ich więzy z innymi ziemiami polskimi. Dziennik… był finansowany przez wielkopolską Ligę Polską, artykuły czerpano częściowo z prasy wielkopolskiej. W tym czasie zaczęły powstawać organizacje polityczne, jak Klub Narodowy. Upadek Wiosny Ludów w Prusach pod koniec 1848 r. doprowadził do upadku Dziennika Górnośląskiego, zaniechania działań polskich organizacji. Ruch narodowo-społeczny związany z Wiosną Ludów rozwinął się również na Śląsku Cieszyńskim, jego ośrodkami były Bielsko, Cieszyn, Frydek i Bogumin. Podobnie jak na Śląsku należącym do Prus także i tu pojawiły się postulaty narodowościowe narodów słowiańskich, żądania wprowadzenia do urzędów języków polskiego i czeskiego. W 1848 roku powołano polskie czasopismo „Tygodnik Cieszyński” (później „Gwiazdkę Cieszyńską”), w Cieszynie powstała Czytelnia Polska propagująca czytelnictwo i naukę języka polskiego. Mimo przegranej Wiosny Ludów, na Śląsku ruch ten zwiastował ożywienie narodowościowe, wzmocnienie świadomości zarówno Niemców, jak i Polaków oraz Czechów.

Wiek XIX przynosi także zmiany gospodarcze i społeczne. W tym czasie Śląsk stał się ważnym regionem przemysłowym. Rozwój przemysłu górniczego i ciężkiego doprowadził z jednej strony do postępu gospodarczego w części Śląska, z drugiej też do upadku wytwórczości tekstylnej, która wcześniej była podstawą bogactwa regionu, zwłaszcza obszarów podsudeckich. Cechą charakterystyczną gospodarki regionu było powstawanie wielkich koncernów przemysłowych. Ożywieniu ekonomicznemu sprzyjała budowa i rozbudowa linii kolejowych. Po Wiośnie Ludów również intensywny przeżywał rozwój Śląsk Cieszyński.

Rolnictwo śląskie wciąż było zacofane, dominowała w tym czasie uprawa zbóż, zbyt małą rolę odgrywała uprawa roślin przemysłowych. Warstwa chłopska nie tworzyła silnej grupy, w drugiej połowie XIX wieku znaczna część chłopstwa z obszaru Górnego Śląska bądź sezonowo, bądź na stałe szukała zatrudnienia w przemyśle. Na Górnym Śląsku w drugiej połowie XIX stulecia znaczna część ludności wiejskiej pracowała już w przemyśle, który koncentrował się w tej części Śląska.

Od drugiej połowy XIX stulecia zaczęły narastać konflikty narodowościowe, gdyż ludność, dotychczas określająca się jako po prostu „śląska” coraz częściej zmuszona była identyfikować się w kategoriach narodowościowych. Na Dolnym Śląsku przeważająca część w tym czasie określała się już jako niemiecka (pozostały jedynie niewielkie polskie enklawy). Na Górnym Śląsku sytuacja była bardziej złożona, trwała tam bowiem rywalizacja między działaczami polskimi, niemieckimi i czeskimi. O rząd „dusz Polaków” walczyli nauczyciele, księża, dziennikarze, działacze robotniczy, często przybywający na Śląsk z Wielkopolski.

Często wskazuje się, że o wyborze polskości często decydowały negatywne doświadczenia dyskryminacji ze strony Niemców. Jednak niechęć do Niemców, która miała faktyczne podłoże społeczne, nie oznaczała jednoznacznie więzi z polskim narodem. Awans społeczny i majątkowy nierzadko powodował zmianę postawy i germanizację. Wielu Ślązaków, dla których dominująca była więź lokalna, w ogóle nie miało świadomości narodowej polskiej, niemieckiej czy czeskiej. Mimo ograniczenia swobód politycznych po Wiośnie Ludów, niekorzystnej dla Polaków ordynacji wyborczej z 1850 r., życie polityczne nie zamarło. Ludność polskojęzyczna często szukała wsparcia u duchowieństwa i w Związku Katolickim. Dla Kościoła katolickiego wychowanie w polskości, obyczajowości i tradycjach miało stanowić dodatkową barierę w przechodzeniu Ślązaków na ewangelicyzm. Zasłużonym krzewicielem polszczyzny w tym okresie był ks. Bernard Bogedain, od 1848 roku radca szkolny rejencji opolskiej. Jego zasługą było wprowadzenie nauki języka polskiego do szkół ludowych rejencji. Nauczyciele często byli sprowadzani z Wielkopolski. Kultywowano też pieśni w języku polskim (w 1856 r. jego staraniem ukazał się zbiór polskich pieśni Chorał). Podobne działania podejmowali też duchowni ewangeliccy, zwłaszcza w polskich enklawach, Podtrzymaniu polskości w okolicach Sycowa i Namysłowa służyła m. in. działalność pastora Roberta Fiedlera. Duchowni stawali się także badaczami gwary i etnografami. Ich ustalenia do dziś mają dużą wartość poznawczą. Z początku XX w. pochodzi na przykład mapa ukazująca stosunki etniczno-językowe Górnego Śląska.

Śląsk Mapę opracowano na podstawie: B. Cząska-Synowiec, J. Ludwig, H. Synowiec, Mały słownik gwary Górnego Śląska, Katowice 2000.

Od Wiosny Ludów, utrwalało się odmienne traktowanie Górnego Śląska, nie tylko w jego granicach administracyjnych, ale z punktu widzenia etnograficznego. Miało to związek z rozwojem polskiej myśli narodowej, która kwestię granic odrodzonego państwa widziała nie tylko w odniesieniu do politycznych granic przedrozbiorowych, ale także w oparciu o granice etniczne (za etnicznie polskie uznano Górny Śląsk (pruski), niewielką część Dolnego Śląska oraz Księstwo Cieszyńskie). Powszechnie też akceptowano pogląd Bolesława Limanowskiego, który postulował konieczność „unarodowienia” Górnoślązaków i Cieszyniaków. Świadectwem takiego podejścia było postulaty terytorialne strony polskiej podczas konferencji paryskiej w 1919 r. po zakończeniu I wojny światowej, kiedy to dokonały się przesunięcia granic Śląska, istotne nie tylko dla tej historycznej krainy, ale dla XX-wiecznego układu europejskiego.

Próbom przyłączenia Śląska austriackiego do Czech po I wojnie światowej przeciwstawili się zarówno Polacy, jak i Niemcy, którzy zamieszkiwali te ziemie. Przyjęte wstępnie ustalenia dotyczące podziału ziem, zostały zerwane przez stronę czeską, która zbrojnie zajęła 23 I 1919 r. przyznaną Polsce część Śląska Cieszyńskiego. Fakt ten został jednak usankcjonowany w 1920 roku na Konferencji Ambasadorów. Polska otrzymała wówczas powiat bielski, część powiatu cieszyńskiego po Olzę (1012km²) z 141 tys. mieszkańców. Sam Cieszyn został podzielony na część czeska i polską. Państwo czechosłowackie natomiast uzyskało zachodnią część Śląska Cieszyńskiego (1270 km²), nazwaną wówczas przez Polaków Zaolziem. Na 293 tys. mieszkańców, według szacunków czeskich ok. 69 tys. stanowili Polacy, według polskich – od. 75 do 100 tys. ludności. Ponadto do Czechosłowacji została włączona pozostała część Śląska austriackiego – Karniowskie i Opawskie (2868 km²) oraz południowa część powiatu raciborskiego (część Śląska pruskiego), czyli tzw. Kraik Hulczyński (316 km²), którego ludność, tzw. Morawcowie, posługiwała się gwarą laską). Zatarciu przynależności tych ziem do historycznego Śląska sprzyjał wprowadzony w 1927 r. podział administracyjny, kiedy utworzono nową jednostkę administracyjną, tzw. Ziemię Śląsko-Morawską. Według czeskich danych statystycznych procent Polaków na Zaolziu systematycznie spadał, Polacy poddani byli niekiedy czechizacji.

Śląsk Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997.

Polska domagała się przyznania wschodniej części rejencji opolskiej i północno-wschodniej rejencji wrocławskiej, gdzie w znacznych skupiskach zamieszkiwała ludność etnicznie polska. Agitację polityczną prowadzili działacze niemieccy, jak również polscy. Ostatecznie przyjęto rozwiązanie kwestii górnośląskiej na drodze plebiscytu. W dniu 3 maja 1919 przez miasta górnośląskie przetoczyły się potężne propolskie manifestacje z propozycją pokoju i żądaniami przekazania Polsce znacznej części Górnego Śląska. Usiłowano zastraszyć zwolenników przyłączenia Górnego Śląska do Polski, wielu zwolenników polskości musiało chronić się za granicą. 18 VIII 1919 r. podjęto decyzję o wybuchu powstania, które historia określiła jako pierwsze powstanie śląskie. Walki rozpoczęły się powiecie pszczyńskim, rozszerzyły się na Tychy, Radzionków, Piekary, Szopienice, Szombierki, Chropaczów. Jednak powstańcy zepchnięci zostali do polskiej granicy. Wobec braku wsparcia ze strony polskiej, 24 VIII zaprzestano walk. Około 9 tys. powstańców schronienia szukało w Polsce. Od lutego 1920 na terenie Górnego Śląska władzę sprawowała Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa. W nocy z 17 na 18 VIII 1920 r. wybuchło kolejne powstanie, które trwało do 24 sierpnia. Jego celem było m.in. stworzenie polsko-niemieckiej policji plebiscytowej, likwidacja niemieckich organizacji zbrojnych z terenów plebiscytowych. Plebiscyt ostatecznie odbył się 20 marca 1921 r., jego wyniki okazały się niekorzystne dla strony polskiej. W tej sytuacji polskie ugrupowania polityczne podjęły decyzję o kolejnym powstaniu, które miałoby powstrzymać niekorzystne dla Polski rozstrzygnięcia. W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło trzecie już powstanie, na którego czele stanął Wojciech Korfanty. Trwało ono aż do czerwca 1921 r. , kosztowało życie 4 tys. zabitych.

W rezultacie Polska otrzymała 1/3 obszaru plebiscytowego, ale były to ziemie cenne pod względem gospodarczym. Były to: w całości powiaty pszczyński, katowicki, Królewska Huta (Chorzów), niemal cały powiat rybnicki, część powiatu raciborskiego, skrawki powiatów zabrskiego, gliwickiego i bytomskiego. Polska część Śląska została zespolona wraz z polską częścią Śląska Cieszyńskiego w cieszące się znaczną autonomią samorządową województwo śląskie. Autonomia została przyznana niejako w odpowiedzi na podniesienie przez sejm niemiecki rejencji opolskiej do rangi prowincji. Bez plebiscytu Polska dostała jedynie skrawki rejencji wrocławskiej – powiatu namysłowskiego i sycowskiego. Reszta dawnej pruskiej prowincji śląskiej, która przypadła Niemcom, została podzielona na Oberschlesien (ze stolicą w Opolu) i Niederschlesien (ze stolicą we Wrocławiu). W państwie niemieckim znalazła się wprawdzie większa część historycznej dzielnicy.

W okresie międzywojennym w autonomicznym województwie spopularyzowano nowe określenia: Śląsk Czarny (środkowa część województwa), Śląsk Biały (okolice Tarnowskich Gór i Lublińca) i Śląsk Zielony (obszar na południe od Pszczyny, Śląsk Cieszyński z Beskidem Śląskim.

Odpowiedzią na przymus wyborów narodowościowych były postawy separatystyczne, które na Śląsku narastały od początku XX wieku (np. Śląska Partia Ludowa Józefa Kożdonia z Cieszyńskiego akcentowała odrębność Ślązaków od Polaków). Tendencje separatystyczne na Śląsku nasiliły się w 1918 r. (m.in. w związku z objęciem władzy w Berlinie przez socjalistów). Separację rozumiano na różne sposoby: jako oddzielnego państwa pozostającego w Rzeszy (Karl Ulitzka) lub „Wolnego Państwa Górny Śląsk” jako niezawisłego państwa poza Rzeszą (Ewald Latacz, Jan Reginek, Tomasz Reginek). W 1919 r. powstała organizacja o podwójnej polsko-niemieckiej nazwie Bund der Oberschlesier/Związek Górnoślązaków, której celem miała być walka o samodzielność polityczną Górnego Śląska (Freistaat Oberschlesien). Partia Kożdonia ostatecznie opowiedziała za Czechosłowacją. Także po rozstrzygnięciach plebiscytowych grupa osób nieprzekonanych i niezwiązanych z narodami niemieckim, polskim czy czeskim była wciąż znaczna, wzrosła w okresie kryzysu gospodarczego.

Porządek granic ustanowiony po pierwszej wojnie światowej nie zakończył sporów o tereny historycznego Śląska. W 1938 r. Niemcy zagarnęły Śląsk Opawski i Kraik Hulczyński. W tym czasie również strona Polska wystąpiła do Czechosłowacji z roszczeniami terytorialnymi. Po fiasku pertraktacji Polska zbrojnie wkroczyła na Zaolzie, zajmując powiat czesko-cieszyński, frysztacki i część frydeckiego. W tym roku włączono do województwa śląskiego także część Czadeckiego, które to ziemie odłączone zostały od Słowacji.

Czasy II wojny światowej przyniosły kolejne zmiany granic na Śląsku. Jeszcze w 1939 roku polski Górny Śląsk wraz ze skrawkami województwa krakowskiego i kieleckiego i polską częścią Śląska Cieszyńskiego włączony został do Rzeszy jako tzw. Ostoberschlesien (Górny Śląsk wschodni), wkrótce przekształcony w rejencję katowicką. W 1941 roku dokonano podziału na dwie prowincje: Górną (Oberschlesien) ze stolicą w Katowicach i Dolną (Niederschlesien) – ze stolicą we Wrocławiu. Nowa prowincja obejmowała oprócz dawnego województwa śląskiego – Opolskie, a także powiaty małopolskie (Będzin, Biała Krakowska, Blachownia, Olkusz, Sosnowiec, Wadowice, Zawiercie, Żywiec).

Śląsk Mapę opracowano na podstawie: L. Szafraniec, Górny Śląsk, Warszawa 1997, s. 76.

Po II wojnie światowej na mocy porozumień w Jałcie i Poczdamie w granicach Polski znalazł się niemalże cały historyczny Śląsk. Czechosłowacja otrzymała Śląsk Opawski z Kraikiem Hulczyńskim oraz zachodnią część Śląska Cieszyńskiego. Nawiązaniem do dawnych podziałów na Śląsk Górny i Dolny było utworzenie na tych terenach województw: śląsko-dąbrowskiego i wrocławskiego. Wschowę zwrócono Wielkopolsce, podobnie jak powiat zielonogórski. Zmian administracyjnych dokonywano także w latach 1950 i 1975 oraz w 1999 roku. Nowy podział nie odzwierciedla historycznego podziału na te regiony, co powoduje wzburzenie wielu rozmiłowanych w historii swego regionu mieszkańców Śląska. Jak odkreślają autorzy opracowania poświęconego granicom Śląska: „W odniesieniu do wielu miast, miejsc symbolicznych i tradycji nastąpiło mylne przyporządkowanie do nie utrwalonych historycznie terytoriów”^vi.