Pod względem językowym gwary Podlasia stanowią część dialektu mazowieckiego. Ponieważ historyczne i geograficzne granice tego regionu są do dziś kwestią sporną, w niniejszym opracowaniu za gwary podlaskie uznano gwary obszaru nad Narwią i Bugiem z Białymstokiem, Białą Podlaską, Drohiczynem, Sokółką i Bielskiem Podlaskim, czyli obszaru pozostającego w granicach wyznaczonych przez Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka. Gwary podlaskie od północy graniczą zatem z Suwalszczyzną, od zachodu z Kurpiami, Mazowszem dalszym i bliższym, od południa zaś z gwarami pogranicza wschodniego młodszego. Kształtowały się one z jednej strony pod wpływem dialektu mazowieckiego, z drugiej zaś strony duży wpływ na ich dzisiejszy kształt miały i mają nadal języki wschodniosłowiańskie: szczególnie białoruski i ukraiński, oraz gwary północnokresowe. Cała bowiem wschodnia granica gwar podlaskich to obszar interferencji z tymi właśnie językami i gwarami. Poniższy przegląd cech gwarowych dokonany został na podstawie dostępnej literatury (zob. Literatura) oraz badań terenowych. Przykłady ilustrujące poszczególne cechy pochodzą z miejscowości: Czerwonka (gmina Suchowola, powiat Sokółka), oznaczane jako (C), oraz Śnieżki (gmina Boćki, powiat Bielsk Podlaski), oznaczane jako (Ś).
1. FONETYKA
1.1. Cechy charakterystyczne dla dialektu mazowieckiego
W zakresie fonetyki gwary podlaskie zachowują na ogół cechy charakterystyczne dla całego obszaru dialektu mazowieckiego.
Pierwszą z nich, występującą niemal bezwyjątkowo, jest fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca iks lat jak
, jusz mniej
, dasz rady
, jak uda s’ie
. Mazurzenie, jako druga najważniejsza dla gwar mazowieckich cecha pojawia się natomiast na Podlasiu bardzo nieregularnie. Obecna jest zasadniczo w gwarach pogranicza mazowiecko-podlaskiego, nie mazurzą natomiast gwary Podlasia wschodniego. 1.2. Wymowa samogłosek, czyli wokalizm
1.2.1. Dla gwar podlaskich charakterystyczna jest zasadniczo odmienna niż w języku ogólnopolskim wymowa dawnych samogłosek pochylonych. Nieodbiegająca od normy języka literackiego jest wymowa dawnej samogłoski pochylonej a, pochodzącej ze staropolskiego a długiego. Nieco inaczej wygląda natomiast wymowa dawnej samogłoski pochylonej e. Na zachodnim Podlasiu wymawiana jest ona jako é (głoska pośrednia między e a i/y), bądź całkowicie podwyższa swoją artykulację do y/i: w cybulniku1 (C)
, nie dycydowali (Ś)
= w cebulniku, nie decydowali. Na wschodzie regionu wymawiana jest jako e jasne, czyli tak, jak w języku literackim. Samogłoski u, o, ó, pochodzące z dawnego o ścieśnionego mogą być wymawiane w innych pozycjach niż ma to miejsce w języku ogólnopolskim.
1.2.2. Samogłoski nosowe są na Podlasiu wymawiane zasadniczo w sposób bardzo zbliżony do języka ogólnopolskiego. Samogłoska przednia ę jest zatem wymawiana jak ogólnopolskie ę: synchronicznie bądź z utratą nosowości w wygłosie oraz asynchronicznie w śródgłosie przed szczelinowymi. Asynchronia polega w tym przypadku na wymowie dwuelementowej: drugi element jest elementem nosowym, pierwszy stanowi samogłoska ustna o odpowiedniej barwie: menszczyzna (Ś)
. W związku z podlaską tendencją do akania może występować obniżenie artykulacji głoski ę i wymawianie jej jako ą.Samogłoska ą w wygłosie jest wymawiana jako ustne o, bądź asynchronicznie jako -ou: - sou, -om. Podobnie jak w przypadku samogłoski ę, tendencja do akania powoduje obniżenie artykulacji elementu ustnego i ą jest bardzo często wymawiane jako głoska zbliżona do a: młodoam (C)
, w śródgłosie wymawiana jest natomiast jako asynchroniczne - om lub - on.
1.2.3. Inne zjawiska wokaliczne. Podobnie jak cały dialekt mazowiecki, gwary podlaskie charakteryzuje wymawianie y jako głoski pośredniej między y i i: z kolendamyi (Ś)
= z kolędami. Cechą wyróżniającą Podlasie na tle dialektu mazowieckiego jest akanie, przy czym może ono polegać na obniżeniu artykulacji samogłoski o do a: kawal’ (C)
, uczoana (C)
, aorganizoawali (C)
= kowal, uczona, organizowali; bądź e do a: naszywanea (C)
, długiea (C)
= naszywane, długie. Inną cechą charakterystyczną wyłącznie dla Podlasia, związaną z wpływem języków wschodniosłowiańskich jest pełnogłos czieławiek (C)
= człowiek. Charakterystyczne dla dialektu mazowieckiego, aczkolwiek zleksykalizowane, czyli pojawiające się w konkretnych wyrazach przejście nagłosowego ja- w je-, obecne jest na Podlasiu raczej rzadko. Sporadycznie pojawiać się może w wyrazach jegoda, jepko = jagoda, jabłko. Wymowa taka nie została jednak odnotowana w żadnej z badanych gwar. Podobny, sporadyczny i zleksykalizowany charakter ma Przejście nagłosowego ra- w re. Może pojawiać się w wyrazach: reno, remię = rano, ramię. W dialekcie mazowieckim spotyka się również śródgłosowe przejście - ar- w - er-: umerła, poderty = umarła, podarty. Nie zostało ono jednak odnotowane w badanych gwarach. Podobnie rzecz wygląda z przejściem -a- w -e- przed spółgłoskami przedniojęzykowozębowymi twardymi: zamietać, spowiedać = zamiatać, spowiadać. 1.3. Wymowa spółgłosek, czyli konsonantyzm
Podlaska, gwarowa i różna od ogólnopolskiej wymowa spółgłosek związana jest najczęściej z sąsiedztwem tych gwar z dialektami kresowymi i wpływem języków wschodniosłowiańskich. Takie pochodzenie ma zapewne utrzymujące się jeszcze na Podlasiu ł przedniojęzykowo-zębowe: było (C)
, młóco (C)
, młodych (C)
, szkoła (C)
= było, młócą, młodych, szkoła oraz miękka wymowa l’ przed samogłoskami szeregu przedniego: niedalieko (C)
, szeregu tylnego: liatem (C)
i w wygłosie: kawal’ (C)
= niedaleko, latem, kowal. Podobne jest pochodzenie półmiękkiej wymowy spółgłosek środkowojęzykowych: ś, ć, ź, dź: żebys’c’ie (C)
, dz’iec’i (C)
, ludz’i (C)
= żebyście, dzieci, ludzi. Również typowo podlaskie jest przejście k w ch w grupie kt: nichto (C)
= nikt, a także przejście g w h: maho męża (C)
= mego męża. Również dla Podlasia charakterystyczne jest, utrzymujące się niemal na całym jego obszarze dźwięczne h: hodujo (C)
= hodują. Bezdźwięczna wymowa w, w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych charakterystyczna dla języka ogólnopolskiego obejmuje natomiast jedynie zachodni pas Podlasia, wschodnie tereny oraz tereny przygraniczne zachowały dźwięczne w, w’ pod wpływem sąsiednich dialektów kresowych i języków wschodniosłowiańskich. W gwarach tego obszaru pojawia się także wymowa spółgłosek w, f z dwuwargową szczeliną jako [ω] i [φ], co związane jest z wpływem języka ukraińskiego i białoruskiego. Zgodna na ogół z językiem ogólnopolskim jest natomiast wymowa spółgłosek wargowych miękkich, które są wymawiane najczęściej w sposób rozłożony z j: zmjeniło się zbjera. Różnice można natomiast zauważyć w przypadku spółgłoski nosowej m’ albo, jak w przypadku asynchronicznej wymowy nosowej m, w której przypadku miękkość wyodrębniana jest w postaci mn’: pamnientem (Ś)
= pamiętam. Jest to wymowa charakterystyczna dla wielu gwar mazowieckich i szerzej północnopolskich.
1.4. Akcent Zasadniczo akcent w gwarach Podlasia jest zgodny z normą ogólnopolską, w niektórych rejonach, szczególnie tych, sąsiadujących z dialektami północnokresowymi występować może nieregularnie akcent swobodny. Pojawia się on również w gwarze Czerwonki: c│epami nie m│łóco
= cepami nie młócą.
2. FLEKSJA Cechy fleksyjne wstępujące na Podlasiu są charakterystyczne zasadniczo dla gwar całej Polski. Wyjątek stanowią tutaj cechy będące wynikiem wpływu języków wschodniosłowiańskich na gwary podlaskie.
2.1. Fleksja rzeczowników Wahania w końcówce dopełniacza rzeczowników nieżywotnych: do woza, do wozu. są charakterystyczne dla gwar całego Mazowsza, ale również dla języka ogólnego. Z tego powodu niemożliwe jest wyznaczenie zasięgów występowania tej cechy i zasadniczo nie traktuje się jej już jako cechy wyłącznie gwarowej. Gwarowy jest natomiast i charakterystyczny dla badanych obszarów dopełniacz lmn rodz. żeńskiego utożsamiany z dopełniaczem l. m. rodzaju męskiego: z tych tradycjów (C)
, tych zabawów (C)
, i kukułek nie ma i tych żabów nie słychać (Ś)
, wrzask żabów (Ś)
= z tych tradycji, tych zabaw, i kukułek nie ma i tych żab nie słychać, wrzask żab; jak również wahania w wyborze końcówki dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego: chrześcijanów = chrześcijan. Typowo wschodnie pochodzenie mają natomiast wahania w końcówce biernika rzeczowników rodzaju żeńskiego: wywalczyli szkołu (C)
= wywalczyli szkołę. Również charakterystyczne dla Podlasia jest narzucenie formy rzeczownika przymiotnikowi (imiesłowowi przymiotnikowemu), który go określa: panne młode (Ś)
= pannę młodą.
2.2. Fleksja czasowników W zakresie fleksji czasowników występują zasadniczo niewielkie wahania od normy języka ogólnego, a cechy gwarowe, z którymi możemy się jeszcze spotkać, pojawiają się także w innych gwarach mazowieckich, należą tutaj: – końcówka 1 os. l. poj. rodz. czasu przeszłego: ja już pamiętała = ja już pamiętałam; – końcówka 1 os. l Mn. czasu przeszłego: myśmy mieli (Ś)
, bądź nie będziem żenić (Ś)
= my mieliśmy, nie będziemy żenić.
2.3. Kategoria męskoosobowości Liczne różnice w związku z kategorią męskoosobowości między językiem ogólnopolskim a gwarami podlaskimi mogą się realizować w następujących połączeniach: bywajo Żydy (Ś)
, muzykanty byli (Ś)
, wiele tam było żab, jak oni kumkali (Ś)
, dziewczyny to chodzili (Ś)
, nienormalne ludzie (Ś)
= bywają Żydzi, muzykanci byli, ile tam żab było, jak one kumkały, dziewczyny to chodziły, nienormalni ludzie.
3. SKŁADNIA
Najważniejszą i najbardziej charakterystyczną dla gwar podlaskich cechą składniową jest zastosowanie przyimka dla + dopełniacz w konstrukcjach, w których w języku ogólnopolskim występuje celownik: Tak i życzę i la was (C)
. I mówił dla ojca (Ś)
= Tak i ja wam życzę. I mówił ojcu.
4. SŁOWOTWÓRSTWO
Na Podlasiu dominuje zasadniczo charakterystyczny dla całego Mazowsza formant -ak na określenie istot młodych: dzieciak, cielaki (C)
, prosiak = dziecię, cielęta, prosię.
5. LEKSYKA
W dotychczasowych badaniach dotyczących leksyki gwar Podlasia zwraca się uwagę szczególnie na pograniczność tego regionu, która w słownictwie widoczna jest bardzo wyraźnie. Badacze podkreślają również, że Podlasia nie sposób traktować jako językowego monolitu, szczególnie monolitu leksykalnego. Słownictwo jego mieszkańców jest bowiem determinowane czynnikami geograficznymi, narodowościowymi, często wyznaniowymi, a także, jak w przypadku innych gwar, czynnikami socjologicznymi. Należy jednak zaznaczyć, że odmienność leksykalna Podlasia zaciera się coraz bardziej i w gwarach zarówno Czerwonki, jak i Śnieżek 2 bardzo trudno odnaleźć tego typu leksykę. Na podstawie badań wcześniejszych Dorota Rembiszewska wskazuje na kilka czynników decydujących o różnorodności leksyki gwarowej Podlasia (Rembiszewska 2007, 106-122): 1. Występowanie licznych synonimów, związanych z sąsiedztwem różnych obszarów gwarowych: pogrzebacz: koczerga, kruczek, pogrzebacz, pociochacz; łyżka wazowa: opołonik, połonik, czerpak, warząchew. 2. Specyficzna materialna i ludowa kultura Podlasia charakteryzująca się desygnatami, których brak na innych obszarach geograficznych: batiuszka ‘duchowny prawosławny’, wołczebne ‘prezent dawany dzieciom chrzestnym w okresie Wielkanocy’. 3. Konkurowanie nazw ogólnopolskich z gwarowymi, związane z licznymi kontaktami szczególnie średniego i młodego pokolenia mieszkańców Podlasia z językiem ogólnopolskim: drastyczka ‘biegunka’, czyhun ‘sagan’; baterejka ‘latarka’; tuchlić ‘oszczędzać’; skoworda ‘patelnia’; ligęzić ‘przymilać się’ . 4. Występowanie nazw gwarowych, które nie mają jednowyrazowych odpowiedników w odmianie ogólnopolskiej, ale nie odnoszą się do elementów kultury materialnej i duchowej charakterystycznej jedynie dla Podlasia: budzień ‘dzień powszedni’, małanka ‘błyskawica bez grzmotów’, w mituś ‘obok siebie, ale na przeciwległych końcach czegoś’. 5. Istnienie wyrazów, które są zaczerpnięte z języków wschodniosłowiańskich lub z dialektów kresowych, ale występują w gwarach podlaskich w innym znaczeniu: burłak – na Kresach Północnych: ‘chłop z Ukrainy, starowierca’; w okolicach Wysokiego Mazowieckiego: ‘człowiek nieokrzesany, gbur’. 6. Obecność licznych zapożyczeń z języków wschodniosłowiańskich i języka litewskiego bez zmiany ich znaczenia: bałtun ‘zepsute jajko’, bardak ‘nieporządek’, chabor ‘łapówka’. Ponieważ leksyka gwarowa odwołuje się najczęściej do przedmiotów będących częścią kultury materialnej i duchowej podlaskiej wsi, jej ogromna część odchodzi dziś w zapomnienie w związku ze zmianami zachodzącymi na wsi polskiej w ogóle, zaliczyć tu można takie wyrazy jak: berdo ‘część warsztatu tkackiego w kształcie deseczki, służąca do przybijania wątku’, ducaj ‘otwór w kamieniu żaren’, jętka ‘pozioma belka łącząca parę krokwi’. 1 Wyraz cybulnik pojawia się w mowie najmłodszego pokolenia, ma on jednak charakter zleksykalizowany. 2 Wyjątek stanowią sporadyczne przypadki gwarowych, określanych przez Podlasian „prawosławnymi” nazw obyczajów związanych z zaręczynami i ślubem (zob. tekst gwarowy ze Śnieżek). Literatura dialektologiczna: - M. Buczyński, Gwara wsi Huszcza w województwie bialskopodlaskim – mieszana czy przejsciowa, [w:] Gwary mieszane i przejściowe na terenach słowiańskich, red. Stefan Warchoł, Rozprawy Slawistyczne 6, Lublin 1993.
- M. Buczyński, Wschodniosłowiańskie wpływy językowe w gwarze wsi Huszcza, powiat Biała Podlaska, „Annales UMCS” 1967, sectio F 22.W. Cyran, Gwary polskie w okolicach Siedlec, Łódź 1990.
- F. Czyżewski, Fonetyka i fonologia gwar polskich i ukraińskich południowo-wschodniego Podlasia, „Rozprawy Slawistyczne UMCS” 1994, t. 3.F. Czyżewski, Polonizmy w ukraińskich gwarach Pobuża, „Rozprawy Slawistyczne UMCS” 1989, t. 4.
- F. Czyżewski, Kategoria rodzaju gramatycznego rzeczowników w gwarach pogranicza polsko-ukraińskiego na obszarze południowego Podlasia, [w:] Język polski. Współczesność, historia, red. W. Książek Bryłowa, H. Duda, Lublin 2000.
- B. Falińska, Badania leksykalno-słowotwórcze w Polsce północno-wschodniej, [w:] Polszczyzna północno-wschodnia. Metodologia badań naukowych, red. B. Falińska, Wrocław 1989.
- J. Gardzińska, Teksty gwarowe z południowego Podlasia, Siedlce 1993.
- H. Górnowicz, Zmiękczenie spółgłosek tylnojęzykowych w gwarach północnopolskich, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. XVII, 1971.G. Grygoruk, Zjawiska językowe w gwarze Bud pod Białowieżą, [w:] Studia nad polszczyzną kresową, t. 8, Wrocław 1995.
- B. Janiak, Pogranicze językowe polsko-wschodniosłowiańskie, Łódź 2004.
- B. Janiak, Polsko-ukraińskie związki językowe na przykładzie Niemirowa nad Bugiem. Fonetyka. Fonologia. Słownictwo, Łódź 1995.
- B. Janiak, Protezy przed samogłoskami nosowymi w gwarach wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, Acta Baltico-Slavica 1984.
- B. Janiak, Teksty gwarowe z Niemirowa, Studia nad polszczyzną kresową, t. 4, Wrocław 1986.Język mniejszości w otoczeniu obcym, red. Janusz Rieger, Warszawa 2002.
- M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974.M. Kondratiuk, Przykłady zapożyczeń w gwarach polsko-białorusko-ukraińskiego pogranicza, Białystok 2000.
- Kontakty językowe polszczyzny na pograniczu wschodnim. Prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Riegerowi, red. E. Wolnicz-Pawłowska, W. Szulowska, Warszawa 2000.
- A. Kowalska, Zróżnicowanie słowotwórcze gwar Mazowsza i Podlasia. Rzeczownik. t. 1. Wrocław 1975.
- M. Krasowska, Jak gromadzi się materiały gwarowe na Mazowszu i Podlasiu, „Poradnik Językowy” 1989, s. 117-125.
- W. Kuraszkiewicz, Ukraińska dyspalatalizacja w gwarach podlaskich, „Z polskich studiów slawistycznych” 1963.
- W. Kuraszkiewicz, Mazurzenie w ruskiej gwarze pod Siemiatyczami, Biuletyn PTJ, Wrocław-Warszawa 1950.
- W. Kuraszkiewicz, Najważniejsze zjawiska językowe ruskie w gwarach między Bugiem a Narwią, „Sprawozdania Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, 1938.
- W. Kuraszkiewicz, Najważniejsze zjawiska białoruskie w gwarach między Bugiem i Narwią, Ruthenica, Warszawa 1985.W. Kuraszkiewicz, Szkic mazurzącej ruskiej gwary wsi Zajęczniki na wschód od Drohiczyna, Ruthenica, Warszawa 1985.
- Z. Leszczyński, Leksykalne zbieżności gwar Białorusi i Polski, „Rocznik Slawistyczny” t. XXXI, cz. 1.
- M. Łesiów, Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią, „Białostocki Przegląd Kresowy” 1994, Polsko-wschodniosłowiańskie kontakty językowe i kulturowe w badaniach lingwistycznych, red. J. F. Nosowicz.Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, red. B. Bartnicka, Łomża-Warszawa 1993.
- H. Pelcowa, Głos w dyskusji nad gwarami przejściowymi i mieszanymi wschodniej Polski, Studia nad polszczyzną kresową, t. 7, 1994.
- H. Pelcowa, Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin 1994.J. Rieger, Kontakty polsko-ukraińskie i polsko-białoruskie, [w:] Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław 1993, s. 514-519.
- D. K. Rembiszewska, Gwary nadbużańskie mazowiecko-podlaskie, Łomża 2002.E. Smułkowa, Słownictwo z zakresu uprawy roli w gwarach wschodniosłowiańskich Białostocczyzny na tle wschodniosłowiańskim, Wrocław – Warszawa 1968.
- J. Tokarski, Gwara Serpelic. Fonetyka. Fleksja, Wrocław-Warszawa 1964.Ukraińskie i polskie gwary pogranicza, red. F. Czyżewski, H. Arkuszyn, Lublin-Łuck 2001.
|
