Halina Karaś
Słowniki gwar Śląska północnego
Słownictwo gwar Śląska południowego obejmuje przede wszystkim duży naukowy
Słownik gwar śląskich pod redakcją Bogusława Wyderki – tezaurus polszczyzny śląskiej XX wieku. Zob. więcej:
Słowniki gwarowe. Śląsk środkowy. Zawierają je też, ale w niewielkim wyborze,
Mały słownik gwary Górnego Śląska Bożeny Cząstki-Szymon, Jerzego Ludwiga, Heleny Synowiec (cz. I, wyd. 2. poszerz. i popr. przez B. Cząstkę-Szymon, Katowice 2000, ss. LVIII + 321). Jak deklarują autorzy, materiały pochodzą głównie ze Śląska środkowego (przemysłowego), ale częściowo zbierano je także na Opolszczyźnie i Śląsku południowym (s. VII). Sporadycznie rejestrowano je także w innych słownikach gwar śląskich. Zob. więcej o tyc słownikach
Słowniki gwarowe. Śląsk środkowy.
Ponadto w kartotece Słownika gwar polskich PAN znajduje się rękopiśmienny słownik obejmujący leksykę północnośląską ze wsi Stara Jamka niemodlińska (ponad 8 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
Alfred Zaręba, Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim, Kraków 1960.
Gwary jednej wsi północnośląskiej – Starych Siołkowic w powiecie opolskim dotyczy słownik Alfreda Zaręby. Został opublikowany w 1960 roku w Krakowie. Właściwą część słownikową porzedza wstep, w którym omówiono genezę słownika (związany z badaniami etnograficznymi prowadzonymi w tej wsi), sposoby gromadzenia materiału i jego zakres, charakterystykę informatorów oraz układ słownika.
Podstawą materiałową słownika jest zbiór leksyki zebrany samodzielnie przez autora w trakcie badań terenowych w latach 1955-1959. Jest to zatem naukowy słownik lokalny, synchroniczny.
Oprócz słownika wyrazów pospolitych autor w części drugiej zamieścił też słownik lokalnych nazw własnych w układzie (imiona, nazwiska, przydomki, nazwy miejscowe i terenowe oraz określenia ludzi od nazw miejsc).
Słownik liczy ponad 4 000 haseł podanych w układzie alfabetycznym. Według deklaracji autora zawarty w nim materiał leksykalny:
Obejmuje on podstawowe działy kultury ludowej zarówno materialnej, społecznej, jak i duchowej, a ponadto inne wyrazy wchodzące w skład słownictwa podstawowego, w tym również wyznaczniki stosunków gramatycznych (przyimki, spójniki etc.). Nie jest to pełny słownik Starych Siołkowic, zawiera jednak określoną ilość wyrazów potocznie w danej wsi przez ludność o kilku zawodach używaną (Pluta 1960: 8).
Struktura artykułu hasłowego jest prosta. Na ogół składają sie na nią wyraz i jego formy, definicja lub definicje w odniesieniu do wyrazów wieloznacznych, dość konsekwentnie podawana informacja gramatyczna, niekiedy kwalifikatory, rzadko przytaczane są dłuższe cytaty zapisywane fonetycznie.
Wyraz hasłowy notuje się w postaci uogólnionej, sprowadzonej od względem fonetycznym do postaci ogólnopolskiej lub do niego zbliżonej w odniesieniu do wyrazów typowo gwarowych bez odpowiedników formalnych w polszczyźnie ogólnej. Przy bardzo różniących się fonetycznie wyrazach (ogólnopolskim i gwarowym) stosuje się odsyłacze: od formy gwarowej do postaci uogólnionej, np. HAGWIENT p. ADWENT.
Informacja gramatyczna jest obszerna, konsekwentnie stosowana do określania każdego wyrazu, ale niepełna. Na ogół podaje się D. lp. rzeczowników, czasem M. i D. lm.,1., 2. os. lp. i 3. os. lm. cz. ter.oraz 1. os. lp. m. cz. przeszłego, niekiedy cz. przyszłego, por. np.
DRABIE pl. t., gen. pl. droṷi; KONOPIE coll., gen. sg. kůnoṕoṷ, gen. pl. konoṕi || konoṕůf; KORZENIE coll., gen. sg. koržyńoṷ; KLETY pl. t., -ůf;
CHUSTA, χusta, -y; CHLEB χlyp, gen. sg. χleba; BRODAWKA brodófka, -‘i; OKIENKO ṷokynko, -a; KORZONEK koržunek, gen. sg. koržunka; KOPACZ kopȯṷc, gen. sg. kopȯṷca;
BRWIA brja, -‘e, nom. i gen.pl. bri; KONOPIE coll., gen. sg. kůnoṕou, gen. pl. konoṕi || konoṕůf;
DRZEĆ ḍržyć, drą, držes, dr; DZWONIĆ zwońić, zvońąe, zvońi, 3.pl zvóń, zvuńiṷ;
KOŹLĘ, gen. sg. koźlyńća || koźlұnta, nom. pl. kolynta;
KWIATYSZEK, gen. sg. i nom. pl. kfioṷtyska;
ŁABĘD, gen. sg. ṷabanda, nom. pl. ṷabandy;
ŁATAĆ, 1. sg. ṷoṷcą, ṷȯṷces, ṷoṷce, 3. pl. ṷoṷc
Autor stosuje niewiele kwalifikatorów. Są to kwalifikatory chronologiczne (st., , mł.), frekwencyjne (sporad.), stylistyczno-ekspresywne (hum., iron., obraźl., peior., pot.), pragmatyczne (pś.)
Synonimy są odsyłane za pomocą skrótu por. po danym znaczeniu wyrazu wieloznacznego, którego dotyczy, lub na końcu artykułu hasłowego w odniesieniu do wyrazów jednoznacznych, np.
ŁAKOMY ‘skąpy, człowiek, który niechętnie daje’ ṷakůmy; por. MORZYDUCH, MORZYDUDEK, MRZYGŁÓD, SKĄPIEC, ZAWISTNIK
MORZYDUCH ‘łakomiec, skąpiec’ moržyduχ; por. ŁAKOMIEC, ŁAKOMY, ŁAKOŚNIK, MRZYGŁÓD, SKĄPIEC, ZAWISTNIK
ŁAKOMIEC ‘sknera’ ṷakůḿec; gen. sg. ṷakůḿca; por. MRZYGŁÓD
ŁAKOŚNIK ‘skąpiec’ ṷakośńik, -a; por. MRZYGŁÓD
MRZYGŁÓD ‘łakomiec’ mržigot || mržigṷt, gen. sg. mržigoda; por. ŁAKOMIEC, ŁAKOMY, ŁAKOŚNIK, MORZYDUCH, MORZYDUDEK, SKĄPIEC, ZAWISTNIK
SKĄPIEC ‘skąpiec’ skůmec, gen. sg. skůmpca; por. ŁAKOMY, ŁAKOŚNIK, MORZYDUCH, MORZYDUDEK, MRZYGŁÓD, ZAWISTNIK
ZAWISTNIK 1. ‘człowiek zawistny’ (..) – 2. ‘skąpiec’ zoṷiśńik; por. ŁAKOMY, ŁAKOŚNIK, MORZYDUCH, MORZYDUDEK, MRZYGŁÓD, SKĄPIEC
Przegląd odsyłaczy przekonuje, że w ZarSSS brak jest wyraźnej zasady porządkującej podawanie synonimów. Widać, że przy niektórych hasłach wystepuje odesłanie tylko do jednego hasła, przy innych do całej listy, przy czym te listy nie są kompletne (np. pomija się w przytoczonych wyżej przykładach albo wyraz łakomiec, albo łakomy, albo morzydudek).
Słowniczki Feliksa Steuera (baborowski i sułkowski)
Z okresu międzywojennego pochodzą dwa słowniczki, będące dodatkami do monografii gwarowych, autorstwa Feliksa Steuera Dialekt sulkowski (Kraków 1934) i Narzecze baborowskie (Kraków 1937). Pierwszy z nich liczy 2250, drugi – 2 206 haseł. To drugie opracowanie dotyczy gwary laskiej.
Melania Parczewska, Przyczynki do słownika gwary śląskiej
Przyczynki do słownika gwary śląskiej
Melanii Parczewskiej („Prace Filologiczne” VI, 1907, s. 693-701) – to zbiór liczący 280 wyrazów. Słownictwo jest lokalizowane ogólnie ze wskazaniem zwykle na okolice większej miejscowości lub dokładnie – przez podanie nazwy miejscowości, np. okolice Raciborza, okolice Międzyborza, ogólnie na Śląsku. Wyrazy poza znaczeniem i lokalizacją rzadko są opatrywane przykładem użycia, czasem etymologią przy wyrazach zapożyczonych, np.
duchta – droga, okol. Racib.
farona kandego! – wykrzyknik zdziwienia = do pioruna; farona kandego! zapomniałem zrobić! farona kandego! zgubiłem! Bytom.
kazatelnica – kazalnica, ambona, okol. Bytomia (czes. kazatela, kazatelnice).
kryka – laska, kij, okol. Raciborza (niemieckie krücke, kula, podpora).
leluja – lilja, ogólne na Śląsku.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Halina Karaś, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa 2011.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Bogusław Wyderka, 2002, Geograficzne zróżnicowanie leksyki gwar śląskich, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź 2002, s. 559-564.
Bogusław Wyderka, 2003, Germanizmy jako problem leksykograficzny, [w:] Gwary dziś. 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. .
Bogusław Wyderka, 2006, Śląski tezaurus na rozdrożu, „Prace Filologiczne” LI, s. 485-492.
Słowniki:
Bożena Cząstka-Szymon, Jerzy Ludwig, Helena Synowiec, Mały słownik gwary Górnego Śląska, cz. 1 wyd. II, poszerz. i popr. , Katowice 2000.
Słownik gwarowy Śląska. Zeszyt próbny, pod red. Stanisława Bąka i Stanisława Rosponda, Opole 1982.
Słownik gwar śląskich, pod red. B. Wyderki, t. I-X (Gadzina-gościna), Opole 2000-2008.
Alfred Zaręba, Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim, Kraków 1960.
