Halina Karaś
Słowniki gwary lasowskiej
Ściśle gwarze lasowskiej poświęcony został słowniczek Szymona Matusiaka, dwa kolejne mają trochę inny zasięg. Sandomierskiego (którego znaczna część to właśnie obszar Lasowiaków) dotyczy słownik Oskara Kolberga, a pogranicza Sandomierskiego, Pogórza i Pogranicza wschodniego starszego (wieś Pysznica koło Niska) zbiór leksyki Gustawa Blatta. W kartotece Słownika gwar polskich PAN znajduje się rękopiśmienny słownik gwary wsi Poręby-Majdan kolbuszowski z obszaru Lasowiaków (ponad 10 000 kartek) oraz z Sandomierskiego wsi Świątniki sandomierskie (ponad 9 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
Oskar Kolberg, Słowniczek [w] Sandomierskie
Słowniczek opublikowany w 1865 roku w tomie Sandomierskie (przedruk: Dzieła wszystkie, t. II, s. 260-266) jest jednym z czterech obszerniejszych zbiorów leksykalnych opracowanych przez Oskara Kolberga.
Autor porównał zebraną leksykę gwarową ze słownikiem Lindego, zaznaczając, które w tym leksykonie zostały odnotowane. Chodziło mu o pokazanie zwłaszcza archaizmów, funkcjonujących w przeszłości w języku literackim, a w czasach mu współczesnych już w nim nieobecnych, żywych natomiast w gwarach. Zwracał również uwagę na te wyrazy, które w dziele Lindego zarejestrowano w innych znaczeniach. Wyrazy „czysto sandomierskie”, a zatem charakterystyczne dla gwar tego obszaru, oznaczył autor skrótem S., natomiast te, które mają szerszy zasięg terytorialny („wychodzące poza obręb téj ziemi, a niektóre w całéj Polsce znane”) – określeniem: Powszechne. Dzieki temu zabiegowi słownik ma równiez wartość porównawczą.
Słownik liczy 352 hasła, a wyrazów nieco więcej z uwagi na ówczesną tendencje do opracowywania w jednym haśle niejednokrotnie kilku jednostek leksykalnych (przede wszystkim wyrazów pokrewnych, reprezentujących różne części mowy), por.
herny, herno, hernie, hardy, wyniosły, krnąbrny, hardo, herność (L. hardy).
okaźność, pokaźność, ujmująca powierzchowność, okaźny, miły, (L. okazały, inne znaczenie).
walcyć, nastawać, dokuczać; walka, nastawanie, chęć szkodzenia, np. ma walkę na mnie. (L.).
zadawać, zadać, oskarżać; zadawca, oskarżyciel. (L.).
Budowa artykułu hasłowego jest wieloskładnikowa. Oprócz wyrazu i jego znaczenia (znaczeń) najczęściej występują porównania ze słownikiem Lindego (aż 216 razy), por. np.
chibki, szybki, giętki. (L. chypki).
ciekawy, chętny, np. ciekawy do siekiery, do roboty, (pragnący się uczyć roboty siékierą). (L. ciekawy, szybki, prędki, popędliwy).
garny, wybrydny, niegarny, łakomy, łapczywy w jedzeniu (mówi się o bydlęciu). (L. garnąć, porywać).
gzić się, figlować, żartować (powszechne) (L. gzić się, pałać, pożądliwym być).
kędry, włosy mężatki pozostałe po ucięciu warkocza przy oczepinach (L. kędzierze, kędziory, włosy kręcone w loki).
kocołować, zmarudzić na czuwaniu w niepogodzie (L. kotować się).
nurek, człowiek z wejrzeniem ponurém, nieśmiałém. (L.).
pochrobotać, potłuc. (L. chrobotać, tłuc).
powłocka, przewłocka, włóczenie się, włóczęga, przeprowadzanie się. (L. powłoka).
Bardzo często mamy także do czynienia – zgodnie z deklaracją autora – z określeniem zasięgu terytorialnego (geografii) i częstości użycia (choć nie zawsze trafne, por. jankur), np.
dziargan, gałgan, chłystek, śmiałek niegrzeczny. S.
karantować, ukarantować, połajać, uśmierzyć. S.
jankur, jankurność, ankur, usposobienie skwapliwe, krewkość, ochota, junakeryja, np. J-Antek ma jankur do zeniacki. Janek to jankurny chuop, idzie z wielkim ankurem do bitwy. S.
krępsić, skrępsić, kraść małe rzeczy, S. (L. grypsnąć).
morasić, zniszczyć, potargać, np. burza mi zboże zmórasiła. S.
nieśmieluch, nieśmiały. S.
przepałkonić się, przetrzeć się, wyjaśnić się (o chmurach i pogodzie). S.
Ciołak, ciele, cielątko. (Powszechne) (L.).
kęs, kęsiołek, kąsiołek, kawałek, odrobina (powszechne) np. kęsiołek żelaza, łąki, pola. (L. kęs, kąsek).
zabacyć, zapomnieć. (L. zabaczyć), (powszechne).
Znacznie rzadziej w hasłach występuje dokumentacja tekstowa; cytaty są czasem źródłem nowych wyrazów, np. czasowników prefiksalnych, por.
chamrać, zniszczyć coś, zepsuć w czém porządek, np. na piekne (tj. zupełnie) mi pochamrało zboże. Pochamrał mi ktoś odziewek, lub włosy na guowie. S.
krątwić, zaboléć, zakręcić się, np. zakrątwiło mi wele serca, ino com nie zemglał. W ocach mi zakrątwiło. S.
scyrny, scyry, szczery, otwarty, czysty, pusty (całkowicie), np. moja rola to scyrny piasek, po żniwie to ino scyrne pole. (L. szczery, szczérny).
śpieg, ciekawy, zdatny, np. Józefka to śpieg dziewcyna, wsyćko umie zrobić. S. (L. inne znacz.).
układ, rozsądek, np. dobry ma układ w guowie (głowie). (L. inne znaczenie).
wymyskać się, wymknąć się, wykręcić się, wywinąć, np. ledwom sie z bidy wymyskał. S. (L. wymknąć się, wymykać się).
zacharować, umizgać się, np. Jasiek zacharuje wedle Kaśki. Janek umizga się do Kasi. ob. ocharużyć, lub harować.
Bardzo rzadko autor określa pochodzenie wyrazów, tylko niewielkiej części zapożyczeń, głównie germanizmów, np.
rychtyk, rychtycek, zupełnie tak, nie inaczéj, akurat (z niemiec. richtig) (L.).
sachraj, siachraj, szachraj, oszukaniec (o zydach, z niem. Schacher).
świedlerz, świedlirz, oszust, uwodziciel (może od Schwindler?).
Sporadycznie pojawiają się inne informacje, takie jak:
- porównania z innymi gwarami, np.
stykot, styk, narzędzie, którém się wygarnia ziemię z pługa. (L. styk, istyk, w Krak. i u Górali).;
- elementy informacji gramatycznej, np.
wyciągi, (plur.) datek pieniężny wyłudzony przez wydrwigrosza. (L. inne znacz.).
czy też określenie zabarwienia emocjonalnego wyrazów, np.
okara, człek lub zwierze niezgrabne (pogardliwie) szpetne na duszy i ciele, nieudolne. S. (L.).
Słownik sandomierski Oskara Kolberga – dzięki dobremu opracowaniu leksykograficznemu, licznym porównaniom ze słownikiem Lindego, określaniem uogólnionej geografii wyrazów – jest cennym przyczynkiem do badań nad słownictwem gwarowym.
Szymon Matusiak Gwara lasowska w okolicy Tarnobrzega. Studium dialektologiczne
Słowniczek gwary lasowskiej jest częścią opracowania Szymona Matusiaka Gwara lasowska w okolicy Tarnobrzega. Studium dialektologiczne (druk: „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” 1880, t. VIII, s. 70-179, słowniczek znajduje sie na stronach 170-179.
Zawiera 253 hasła, a wyrazów nieco więcej, gdyż w jednym artykule hasłowym odnotowano nieraz dwa różne wyrazy – synonimiczne lub pokrewne, por. np.
zdźérca lub zdźérnik, lubiący drugich zdzierać, krzywdzić.
zdexlák lub xyrlák, człowiek słabowity.
zmyśny, zmyśnik, ten co chętnie zmyśla lub coś łatwo wymyśli.
smagły, smagławy, okrągły, okrągławy, np. smagły na gëb’e.
czasowniki różniące sie aspektem (pary aspektowe sufiksalne i prefiksalne), por.
capać, capnôć, łapać, chwytać;
warianty morfologiczne lub fonetyczne, por.
śvyńa lub śvyj, świnia
kuklá lub kuplá, strucla świątecznie długa.
Artykuły hasłowe są na ogół krótkie, dwuelementowe: wyraz hasłowy i jego znaczenie, często w postaci definicji synonimicznej, rzadziej – opisowej, sporadycznie gramatycznej, por.
gárdźelńik, pijak, krzykała
uobrôb, zagroda
uobyśće = obrôb
paem’eotńik, ten, co pamięta.
głupka, fem. do głupiec
jëcm’eńisko, pole po zżęciu jęczmienia
puomuoǵel, pomocnik leśniczego.
puodvika, biała perkalowa chustka, dość wielka, używana przy obchodzie weselnym.
śrëzoga, powietrze lśniące w czasie pogody i upału.
W części haseł pojawiają sie dodatkowo cytaty ilustrujące użycie przytaczanych wyrazów, por. np.
łabudać, zbierać, np. ułabudáł spory vëzełek gřybuóv.
nádba, nadzieja np. uon má v ńém nádbe, třa ḿeć v bogu nádbe.
ślepać, z mozołem zbierać np.: ŭuśléṕał soe páre grajcaruóv i te mu ŭukradźono.
Zupełnie wyjątkowo pojawiają się inne informacje. Zapis jest fonetyczny, ale z pewnymi odstępstwami od transkrypcji fonetycznej, np. pisownia ṷ niezgłoskotwórczego przez ŭ (znak dla u krótkiego) lub u, pisownia przez dź itd.
Gustaw Blatt, Gwara ludowa we wsi Pysznica w powiecie niskim
Gustaw Blatt opracował na podstawie materiałów dostarczonych przez Zygmunta Wierzchowskiego Gwarę ludową we wsi Pysznica w powiecie niskim („Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” 1894, t. V (ogólnego zbioru XX), s. 365-437). Słowniczek gwary tej wsi znajduje się na stronach 425-437. Pysznica (położona między Stalową Wolą i Niskiem) to obecnie wieś gminna w powiecie Stalowa Wola, woj. podkarpackie.
Słownik jest stosunkowo obszerny, zawiera 627 haseł ułożonych alfabetycznie (choć w porządku niekiedy zaburzonym). Autor deklaruje zapis fonetyczny, choć przyjęte rozwiązania nie zawsze są z nim zgodne (por. np. zapisy typu ḿendzuch, przestrzeń oddzielająca dwa domy).
Budowa artykułu hasłowego jest na ogół prosta, najczęściej dwuelementowa (wyraz i jego znaczenie), przy czym definicje najczęściej są synonimiczne w postaci odpowiednika ogólnopolskiego (nie zawsze jasnego, zwłaszcza gdy jest nim wyraz polisemiczny), por. np.
kukavka, kukułka
nálepa, ognisko
pazerovać, wygadywać
probantny, doświadczony
zóṷćeń, jaskier
lub realnoznaczeniowe (opisowe), również niekiedy mało precyzyjne, por.
uobźdźibróg, niedbały gospodarz
uohendóska, czyste ubranie
prácka, deska położona na brzegu rzeki do prania.
reliǵiján, człowiek nabożny
Bardzo rzadko występują inne informacje: o użyciu wyrazu, jego etymologii (przy niektórych pożyczkach), nacechowaniu, odsyłacze, por.
dychtyk (z niem.) tęgo, mocno
dybka, dziura wyżłobiona w drzewie przy żarnach; wyraz rzadziej używany, jest dziś nazwiskiem niektórych rodów wiejskich.
gulása, potrawa z tatarczanej i jęczmiennej mąki; por. kulása.
mać, maćora, matczysko} z pogardą.
Słownik stanowi w zasadzie spis wyrazów wraz z ich znaczeniem, często jednak mało precyzyjnym, niemniej jednak jest cenny z tego względu, iż z tego terenu brak właściwie innych opracowań słownikowych.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Słowniki:
Gustaw Blatt, Gwara ludowa we wsi Pysznica w powiecie niskim, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” 1894, t. V (ogólnego zbioru XX), s. 365-437, słowniczek: s. 425-437.
Oskar Kolberg, Słowniczek [w] Sandomierskie, 1865 (przedruk: Dzieła wszystkie, t. II, s. 260-266)
Szymon Matusiak, Gwara lasowska w okolicy Tarnobrzega. Studium dialektologiczne, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” 1880, t. VIII, s. 70-179, słowniczek: s. 170-179.
