Słowniki gwarowe

Słowniki gwar wielkopolskich niekiedy trudno jednoznacznie przyporządkować do wyróżnionych subregionów Wielkopolski właściwej, gdyż niejednokrotnie gromadzą słownictwo wielkopolskie o różnym zasięgu. Głównie gwar Wielkopolski południowej dotyczy najstarszy zbiór leksykalny bł. Edmunda Bojanowskiego, a także współczesny słownik amatorski Słownik gwary biskupiańskiej Małgorzaty Giery i Krystyny Jańczak. Znaczną część leksyki południowowielkopolskiej rejestruje także Oskar Kolberg, który podaje wyrazy wielkopolskie ułożone w 4 grupach według powiatów, co pozwala łatwo określać ich geografię. Poniżej przedstawiono każdy z tych słowniczków wraz z przykładami. Części Wielkopolski południowej, tj. gwasry chazackiej, ma dotyczyć Słownik gwary Chazaków nad Orlą w powiecie rawickim (Nowak 2003). Genetycznie są to gwary północnośląskie przeniesione na obszar Wielkopolski południowej.  

Jest to jeden z pierwszych zlokalizowanych słowniczków gwarowych określonego regionu sprzed połowy XIX w. Powyższy zbiór leksyki wielkopolskiej Edmunda Bojanowskiego dołączony został do jego artykułu (również niedrukowanego) Wzgląd na mowę gminną wielkopolską (zob. Brajerski 1972, Walczak, Witaszek-Samborska 1993). Nieopublikowany wówczas ukazał się drukiem dopiero w 1972 roku w opracowaniu Tadesza Brajerskiego. Całość, jak przypuszczają dziś badacze (Walczak, Witaszek-Samborska 1993, 92), miała prawdopodobnie nosić tytuł O prowincjonalizmach wielkopolskich. Słownik liczy ok. 460 haseł, w tym 200 niewątpliwych wyrazów wielkopolskich (jw., 95). Mają one zasięg nie zawsze ogólnowielkolkopolski, często bardziej ograniczony (zwłaszcza do Wielkopolski południowej, z którą autor był związany), np. brzuszlak ‘kamizelka długa chłopska na brzuch zastająca’, chamłozy ‘chwasty wszelkiego rodzaju’, chęchy ‘zarośla gęste i dzikie’, ćmuk ‘nieśmiały człowiek, milczący i unikający ludzi’, gzik ‘twaróg tarty z gorczycą, przysmak wiejski’, gzub ‘brzuch, mianowicie u zwierząt’, hyćka ‘polewka z bzowych jagód, bzówka’, kukawka ‘kukułka’, obrzedny ‘rzadkawy’, plażyć ‘miłe uczucie sprawiać, np. zimna woda na oparzelinę plaży’, spozimek albo pozimek ‘początek wiosny’, tetrać ‘deptać nieporządnie, „tetrzą się ptaki w ogrzanym piachu”’, waka ‘suka’, zdomódz się ‘zdobyć się’ . Z badań Hanny Popowskiej-Taborskiej (1993: 189) wynika natomiast, że blisko 40 słów z owych wielkopolanizmów występuje również na Kaszubach. Jest to leksyka charakterystyczna dla gwar szeroko pojętej Polski północnej, np. brechtać głowę, nagadać (kasz. breχtac ‘mówić trzy po trzy’), drzewię, drzewiątko zamiast drzewko, guły ‘indyki’, szerzawa ‘szerzyzna’ (jw.: 189-192). Niestety, brak publikacji zbiorku ówcześnie nie pozwolił mu odegrać ważnej roli w leksykografii gwarowej. Fakt tym istotniejszy, iż Wielkopolska nie tylko w KarłSGP jest słabo reprezentowana, ale nawet i we współcześnie opracowywanym SGPPAN.

Oskar Kolberg opublikował osobno poza swoimi dziełami Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego w „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1887, t. I, s. 17-36). Opracowanie składa się z kilku części: Głosownia (s. 4-13), Formy gramatyczne (s. 13-15), Sposoby mówienia w całem Wielkiem Księstwie (s. 16), Sposoby mówienia na Krajnie (pod Wieleniem, Czarnkowem) (s. 16-17), Słowniczek (s. 17-36). Słowniczek nietypowo został ułożony w 4 częściach według powiatów, a w obrębie każdej części wyrazy są podane alfabetycznie. Część I: Powiaty środkowe (Poznań, Szamotuły, Oborniki, Środa, Szrem) – 386 haseł; II. Powiaty zachodnie. Międzychód, Międzyrzec, Buk, Babimost, Kościan, Wschowa – 109 haseł; III. Powiaty południowe. Krobia, Ostrzeszów, Odolanów, Krotoszyn, Pleszew, Wrzesnia – 142 hasła; IV. Powiaty północno-wschodnie. Gniezno, Mogilno, Węgrowiec, Inowrocław, Szubin, Bydgoszcz, Wyrzysk, Chodzież, Czarnków – 141 haseł. Łącznie zatem słownik zawiera 778 haseł (wg Moniki Gruchmanowej ok. 800 – Gruchmanowa 1998/2003: 177).

W grupie I (powiaty środkowe) zarejestrował 386 haseł, por. np.

W grupie II (powiaty zachodnie) odnotował 109 haseł, por. np.

Grupa III (powiaty południowe) liczy 142 hasła, por. np.

Podobna jest liczebnoć leksyki tworzącej grupę IV (powiaty północno-wschodnie) – 141 haseł, por. np.

Struktura artykułów hasłowych w słowniku Oskara Kolberga jest – jak widać z przytoczonych przykładów – niekiedy rozbudowana. Składają sie na nią takie elementy, jak: wyraz hasłowy (ewentualne jego warianty, wyrazy pochodne czy synonimiczne), definicja, czasem cytat lub etymologia (głównie pry wyrazach zapozyczonych, ale tez czasem rodzimych przez przytoczenie wyrazu staropolskiego), w miarę dokładna lokalizacja.

Słownik gwary biskupiańskiejMałgorzaty Giery i Krystyny Jańczak, opr. przy współudziale Uczniów Zespołu Szkół w Starej Krobi (Stara Krobia 2005) powstał w toku realizacji zajęć szkolnych z zakresu wiedzy o regionie. Jest więc jednym ze słowników lokalnych, tzw. szkolnych, których opracowanie dla każdego regionu postulował już dawno Kazimierz Nitsch. 

Biskupizna to region w południowo-zachodniej Wielkopolsce (z dobrze zachowaną tradycyjną kulturą i gwarą) obejmujący 12 wsi powiatu gostyńskiego, którego centrum stanowi Krobia. Zasadniczym celem twórców Słownika ... było przedstawienie „najlepiej zachowanych cech gwarowych u mieszkańców Biskupizny” (s. VII). Słownik zawiera 2225 ułożonych alfabetycznie w zapisie ortograficznym, ale z zachowaniem wielu ważnych fonetycznych cech gwarowych.

Publikacja składa się z dwu części: zbioru informacji o kulturze i tradycji regionu (s. I-LXXIII) i zasadniczego słownika (100 ss.). Całość poprzedza Przedmowa autorstwa prof. dra hab. Jerzego Sierociuka (UAM w Poznaniu), którego autorstwa jest też przykładowo przytoczony fragment wykorzystywanego kwestionariusza.

Słownik zawiera rozbudowany opis tradycji i kultury regionu, m.in. wypowiedzi uczniów na temat Biskupizny, dzieje Zespołu Instrumentalno-Tanecznego Młodzi Biskupianie, opis podstawowych tańców, obrzędów, elementów stroju ludowego, kilka wierszy lokalnych artystów, Kalendarium i hymn Biskupizny.Prócz opisu folkloru we Wstępie scharakteryzowano informatorów, mieszkańców wsi Domachowo i Sułkowice, a także omówiono przysłowia, powiedzenia, przepowiednie, wierzenia i podstawowe cechy gwary biskupiańskiej.

Budowa artykułu hasłowego jest następująca: wyraz hasłowy, czasem elementy informacji gramatycznej (np. wybrane końcówki fleksyjne czy formacje pochodne), odsyłacze (nie zawsze), definicja, egzemplifikacja w postaci krótkiego autentycznego kontekstu, por. np.

Autorka recenzji słownika, Justyna Perkowska (2006: 270), zauważa:

Tadeusz Brajerski, 1972, wstęp i opracowanie: Edmund Bojanowski, O prowincjonalizmach wielkopolskich, „Roczniki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL” XX, z. 4, s. 43-65.

Monika Gruchmanowa, 1998/2003, Oskar Kolberg jako gwaroznawca, „Polska Akademia Umiejętności w Służbie Narodu” 1998, nr 1, s. 149-159; przedruk w: tejże, Gwary w ojczyźnie i na obczyźnie. Studia, Poznań 2003, s. 176-185.

Bogdan Walczak, Małgorzata Witaszek-Samborska, 1993, O zbiorku „prowincjonalizmów” wielkopolskich Edmunda Bojanowskiego, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 30, 1993, s. 91-101.

Woźniak Kazimierz, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Bł. Edmund Bojanowski, Zbiorek prowincjonalizmów wielkopolskich, 1842, druk: „Roczniki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL”, 1972, t. XX, z. 4, s. 43-65, wstęp i opr. Tadeusz Brajerski.

Małgorzata Giera, Krystyna Jańczak przy współudziale Uczniów Zespołu Szkół w Starej Krobi Słownik gwary biskupiańskiej, Stara Krobia 2005.

Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1877, t. I, s. 17-36.