Leksykon kaszubski
Leksykon kaszubski
Powrót do listy haseł
Regionalizmy pomorskie
autor: Ewa Rogowska - Cybulska, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz
REGIONALIZMY POMORSKIE
(pomoranizmy, daw. prowincjonalizmy pom.), czyli nieogólnopol. elementy językowe (głównie wyrazy i cechy fonet., rzadziej konstrukcje składniowe, derywaty słowotwórcze i formy fleksyjne) obecne w polszczyźnie mieszkańców Pomorza (Kaszub, Kociewia i Borów Tucholskich, tj. w granicach hist. Prus Królewskich) niezależnie od ich wykształcenia, nie należą – w odróżnieniu od regionalizmów warszawskich, krakowskich, poznańskich, białostockich, śląskich i dawnych kresowych (wileńskich i lwowskich) – do często wymienianych w pracach językoznawczych, nie zostały bowiem, podobnie jak w ogóle
®
polszczyzna na Pomorzu, dostatecznie zbadane. Mimo braku syntetycznych opracowań zdecydowanie więcej niż o pomoranizmach współczesnych wiadomo o pomoranizmach historycznych (
®
polszczyzna w Gdańsku), którym poświęcono m.in. 8 tomów serii pt.
Polszczyzna regionalna Pomorza
pod red. → K. Handke. Badaniom poddano regionalizmy występujące w różnego typu tekstach powstałych na Pomorzu w XVI-XIX w., pisanych w polszczyźnie lit.: w słownikach (np. Jana Cervusa z Tucholi – M. Karplukówna, Bartłomieja z Bydgoszczy – E. Kędelska, I. Kwilecka i H. Popowska-Taborska), w piśmiennictwie rel. (np. w kancjonałach pomorskich i
Perykopach smołdzińskich
– H. Popowska-Taborska, w
Małym katechizmie
Pontanusa – H. Kamińska, w
Biblii gdańskiej
– D. Bieńkowska i E. Umińska-Tytoń, w XVIII-wiecznych gdańskich kazaniach – E. Umińska-Tytoń, w modlitewnikach Kalwarii Wejherowskiej – I. Kępka), w dokumentach klasztornych (np. benedyktynek w Żarnowcu – J. Majowa), w tekstach kancelaryjnych (w lustracjach województwa pom. – E. Wrocławska, inwentarzach starostw puckiego i kościerskiego, księgach miejskich Łobżenicy, wilkierzach pom. i księgach sąd. kośc. – E. Breza, w inwentarzach starostwa skarszewskiego – J. Treder, w testamentach Jakuba i Joanny Wejherów – K. Handke), w podręcznikach, gramatykach, słowniczkach i rozmówkach do nauki języka pol. – R. Pawłowska, P. Zwoliński i E. Masłowska, w literaturze pięknej i pamiętnikach, np. A. Majkowskiego, J. Karnowskiego, J. Wybickiego, F. Sędzickiego, J. Dembieńskiego i N. Sulerzyskiego – E. Breza, w tekstach prasowych, np. w „Gryfie” – K. Handke, „Gazecie Gdańskiej” – J. Zieniukowa. Bibliografię prac poświęconych polszczyźnie pom. w XVI i XVII w., w tym regionalizmom pom., zestawiła A. Mioduska (PRP 4, s. 113-20). Wśród współczesnych pomoranizmów leksykalnych można wyróżnić (za K. Handke,
Cechy regionalne w polszczyźnie
„
Gryfa
”, PRP 2, 1991, s. 49-50): a) regionalizmy etnogr., czyli nazwy rzeczy i pojęć związanych z materialną i duchową kulturą regionu (zwł. Kaszub), np.
gbur
‘chłop posiadający własną chatę i ziemię’,
gwiżdż
‘kolędnik’,
bazuna
,
diabelskie skrzypce
,
burczybas
‘kasz. instrumenty muzyczne’,
stolem
‘olbrzym’,
dygowanie
‘tradycyjne bicie rózgami w poniedziałek wielkanocny’ – i b) regionalizmy właściwe, czyli regionalne synonimy wyrazów ogólnopol., np.
badziewie
║
badziew
‘rzecz marnej jakości’,
badziewny
‘byle jaki’,
szałerek
‘szopa’,
zgniły
‘leniwy’,
jo
‘tak (potwierdzenie)’. W zakresie fonetyki charakter regionalny ma
®
fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, czyli tzw. fonetyka warszawsko-pomorska (np.
brat ojca
,
brat matki
). Regionalizmem fleksyjnym jest forma (
ten
)
Kaszuba
wobec ogpol. formy (
ten
)
Kaszub
. Wśród regionalizmów słowotwórczych wyróżnia się typ
ogrodnictwo
‘gospodarstwo ogrodnicze’,
szewstwo
‘zakład szewski’,
rzeźnictwo
‘sklep rzeźniczy’, obejmujący nazwy lokatywne (zwł. nazwy zakładów rzemieślniczych i sklepów) tworzone przyrostkiem
‑stwo
. Regionalizmy pom. nawiązują zazwyczaj bądź do regionalizmów wielkopolskich (regionalizmy zachodniopol., np.
modrak
‘chaber’), bądź do regionalizmów mazowieckich (regionalizmy pnpol., np.
®
fonetyka międzywyrazowa), rzadziej są to formy wyłącznie pomorskie, np.
badziewie
,
pustki
.
Powrót do listy haseł
Start
Wprowadzenie
Podstawy dialektologii
Opis dialektów polskich
Kaszubszczyzna
Kultura ludowa
Leksykon terminów
Leksykon kaszubski
Autorzy
Mapa serwisu
Literatura
ISBN: 978-83-62844-10-4
© by Authors.
Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie:
ITKS