Halina Karaś
Słowniki gwary podhalańskiej
Tradycja leksykografii podhalańskiej sięga pierwszej połowy wieku, kiedy to „odkrycie” Podhala zaowocowało licznymi studiami nad jego kulturą i gwarą. Licznie reprezentowane są opracowania dawne, dziewiętnastowieczne: pisane z okazji podróży do „Tatrów” przyczynki słownikowe Seweryna Goszczyńskiego, Leona Rzeczniowskiego, Walerego Eliasza (Radzikowskiego), nieco późniejsze słowniczki stanowiące fragmenty opisów etnograficznych (np. Władysława Matlakowskiego, Józefa Kantora) lub dialektologicznych Podhala (np. Adama Antoniego Kryńskiego, Władysława Kosińskiego), osobno opracowywane słowniki (np. Jana Bieli, Jana Złoży, Augusta Wrześniowskiego, Bronisława Dembowskiego, Józefa Kantora).
Dodać należy do wymienionych słowniczki rękopiśmienne, wyzyskane przez Jana Karłowicza (wymienione w wykazie skrótów w tomie VI jako źródła Słownika gwar polskich), tj.
-
Stanisław Cercha ,
Słowniczek gwary od Łopuszny (Łopuszna – dziś wieś w powiecie nowotarskim);
- August Wrześniowski Słowniczek góralski (wymieniony obok opublikowanego Spisu wyrazów podhalskich tego samego autora jako rękopis).
Wiele mniejszych i większych słowniczków podhalańskich, głównie amatorskich, ukazało się współcześnie. Wymienić tu można zbiory leksykalne Tadeusza Bukowskiego-Groska, Jana Gutt-Mostowego, Stanisława A. Hodorowicza, Franciszka Łojasa-Kośli, Wandy Łomnickiej-Dulak. Osobno należy wspomnieć o słownikach opisujących jeden zakres tematyczny słownictwa z szerszego obszaru Małopolski górskiej, nie tylko z Podhala, np. Henryka Josta, Zofii Radwańskiej-Paryskiej, Wandy Herniczek-Morozowej. Wreszcie ostatnio ukazał się Słownik gwary Zakopanego i okolic, opracowany i uzupełniony z materiałów Autora przez Zespół Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem Joanny Okoniowej. W opracowaniu znajduje sie duzy Słownik gwary i kultury Podhala Józefa Kąsia (Kąś 2005). Leksykografia podhalańska doczekała się też wielu omówień (por. Karaś 1961a, 1963, Kąś 2005, Okoniowa 2002, 2006, 2008, Okoniowa, Grabka, Kucharzyk, Buława, 2010).
Seweryn Goszczyński Słowniczek języka Podhalan
Słownictwo podhalańskie w układzie dowolnym zawiera dziełko Seweryna Goszczyńskiego z 1835 roku Podróż do Tatrów. Górale tatrańscy. Jego fragmenty były przedrukowywane wielokrotnie w różnych czasopismach i pracach zbiorowych. Najbardziej znany jest przedruk zamieszczonego w nim niewielkiego zbioru słownictwa podhalańskiego w „Powszechnym Pamiętniku Nauk i Umiejętności” (R. 1, 1835, t. 2, s. 373-374). Pierwodruk całości z wieloma błędami ukazał się w Petersburgu w 1853 roku, a jego przedruk opracowany przez Stanisława Sierotwińskiego w serii Biblioteki Narodowej prostujący wiele błędów pierwodruku petersburskiego ukazał się we Wrocławiu w 1958 roku.
Pisarz w części zatytułowanej Słowniczek języka Podhalan zamieścił 108 haseł, np. borowacizna– miejsce bagniste w górach, zarosłe mchem i kosodrzewiem, a niebezpieczne stąd, że przebiwszy te powłokę, można utonąć w bagnie, które jest pod nią; strzyżka – owca, wetuła – koza, watra – ognisko w polu. Wyraz znany na Ukrainie i znaczący ogień w piecu; grula – ziemniak, kartofla. Zbiorek Goszczyńskiego zawiera wiele błędnych form, np. młako zam. młaka, rzętyca zam. żętyca (zmazurzone: zętyca), tyżeń zam. tydzień (w D. tyźnia), dlatego późniejsi badacze podchodzili do niego z dużą ostrożnością (zob. o wczesnych dziejach leksykografii podhalańskiej: Karaś 1963, Okoniowa 2002, 2006, 2008, 2009).
Adam Antoni Kryński, Gwara zakopańska. Studium dialektologiczne
Adam Antoni Kryński, Gwara zakopańska. Studium dialektologiczne („Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, 1884, t. X, s. 170-224. Opracowanie to zawiera osobno wydzielony słowniczek na s. 212-224, liczący 244 hasła. Wyrazów jest jednak więcej, bo dość często w jednym artykule hasłowym zaprezentowane zostało kilka odrębnych jednostek leksykalnych (np. wyrazów podstawowych i ich derywatów, strukturalnie różnych, ale semantycznie bliskich sobie lub tożsamych, por. np.
koliba, kolibka, schronienie pod skałą, pod wielkim złożem granitu, przed dészczem, burzą lub w czasie nocy.
kierdel stado, gromada owiec od kilkudziesięciu do kilkunastu; kierdołek stadko, gromadka owiec.
jedła, jedlica, jedlicka, jodła: Na wysokiéj jedli gołąbecek śedźał, Jaby će kohała, kieby nikt nie wiedział.
gęśle, gąsiołka, gąsiołek, narzędzie muzyczne.
jarec l. jarzec jęczmień jary; jarcany jęczmienny: „łéb jarcany”. Jarcem nazywają téż górale skamieliny (numulity) wchodzące w skład skały wapiennéj dolomitowéj w dolinie Kościeliskiéj.
świstak, świszcz lub bobak, małe zwierzę górskie, żyjące w Tatrach (arctonys alpinus, murmelthier), łeb ma podobny do myszy, tułów do niedźwiedzia, pokryte włosem długim jak szop; szczekanie jego przeciągłe, podobne do świstu; stąd nazwa.
Wyrazy i rzadko pojawiające się cytaty zostały zapisane niekonsekwentnie, w zasadzie ortograficznie, ale niekiedy fonetycznie. Wyrazy hasłowe autor podaje na ogół w wersji gwarowej, ale również niekonsekwentnie, np. notuje obok siebie te same wyrazy w postaci zmazurzonej bądź nie, np. zętyca, żętyca; zywina, żywina; zenąć, żenąć; złabina, żłabina; sumny, szumny; ale tylko zbácyć, wirsek.
Na artykuł hasłowy składają się następujące elementy:
- wyraz hasłowy (z ewentualnymi wariantami fonetycznymi i morfologicznymi, derywatami) oraz znaczenie (głównie definicje synonimiczne i realnoznaczeniowe), np.
stryżki l. strzyżki owce
swarny, sworny, dzielny, zręczny: sworne chłopcy.
młako lub młaka l.m. młaki, bagniska cz. moczary
rzepa, rzepecka, w niektórych miejscowościach tak nazywają ziemniak.
- cytaty, krótsze lub dłuższe konteksty ilustrujące użycie poszczególnych wyrazów, np.
jagnięciniec pastwisko dla jagniąt, „gdźe wegańają jagńęta i one śe tam pasą”.
jacy tylko: mám troje jacy bedła; tu ńe ma co widzieć jacy tę grotę.
pokiéj, pokiéla póki, dopóki, dokąd, pokąd: dobrze mu pokiela młody; jiść, jiść pokiela hłodno; nie dam tera nikomu hleba pokiéj chto nie osłabnie.
pozór, nadzór, baczenie: zbójniku, zbójniku, mas frajerkę ładną, Dajze pozór na nią, bo ci ją ukradną. (Zej. 169).
- informacja gramatyczna, np. formy 1., 2. i 3. os. lp. czasu ter. czasowników, formy lm. rzeczowników, por.
obzewać się = odzywać się: obzewam, obzewas, obzewa sie: jak sie obezwał, zrobio sie echo.
rypa, l.m. rypy wielkie kłębowisko skał, burzami zwalone w nieładzie.
- informacje etymologiczne o pochodzeniu wyrazu, zarówno zapożyczeń, jak i nazw rodzimych, porównania ze staropolszczyzną, językiem staro-cerkiewno-słowiańskim, np.
hawiarz, hawiarzysko, górnik, robotnik górniczy (niem. Hauer).
palenka, wódka, gorzałka (słowac.), barełka s palenką; zdrob. palénecka.
perć l.m. perci, zwykle ścieżka przykra, ściéżyna stroma po bokach gór (madź. bértz góra).
sałas, szałas, szopa w górach zbudowana z okrąglaków, schronisko, mieszkanie, w którym juhasy nocują, warzą żętycę i wyrabiają séry (madź. szallas mieszkanie, gospoda).
hned, hnedziusieńko, wnet, prędko, prędziutko: pół sklanki hned wepiją (podobnie chnet obok wnet w staropols.).
poczytać policzyć, porachować: juhasi owce poczytają (stsł. počisti, počьtǫ, počьteši, numerare).
Słownik Adama A. Kryńskiego Mieczysław Karaś (1961, ) ocenił niżej niż w tym samym tomie zamieszczony słownik Władysława Kosieńskiego. Jego wartość obniża niekonsekwentny zapis, niezgodna z gwarową wymową postać wyrazów, niekonsekwencje w opracowaniu leksykograficznym.
Władysław Kosiński, Przyczynek do gwary zakopiańskiej
Władysław Kosiński, Przyczynek do gwary zakopiańskiej, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” X, 1884, s. 225-309 (ze słowniczkiem, ocenianym jako bardziej wartościowy i wiarygodny w porównaniami z opisem słownictwa przytoczonym w pracy Antoniego Adama Kryńskiego Gwara zakopańska. Studium dialektologiczne, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” X, 1884, s. 170-224).
Słownik Władysława Kosińskiego ilościowo jest znacznie bardziej obszerny niż Adama A. Kryńskiego, gdyż liczy 971 haseł, a wyrazów więcej ze względu na omawianie w jednym artykule hasłowym kilku jednostek leksykalnych (przymiotników i pochodnych od nich przysłówków, różnych wyrazów pokrewnych, synonimów jedno- i różnordzennych, np.
paplac, paplák, paplała, papluga, 1) człowiek, który coś poplami; 2) gaduła.
vartḱi, szybki, prędki; przysłówek: vartko varćutko lub varćućko.
zdyḿeńica lub ŭodgńát, ogniecienie i wzdęcie się skóry na ciele. Zubsuche.
włóḱi albo vłacuhy, tylna część sani wiejskich, składanych, przodek zwie się gnátka. Zubs.
vereda, veredńak, brzydota, rzecz lub osoba brzydka. Zubs.
vymova, dożywocie. Zubs.; vymovńica, osoba, która ma zapewnione dożywocie.
vyźdźelńik, vyźdźelńica, szyderca. Zak.
sapka, gęsta potrawa z mąki (prażuch), zwana także bryją, fucką, kluską. Zubs. Mczerw.
Autor konsekwentnie zapisuje wyrazy i cytaty fonetycznie, hasła są ułożone w porządku alfabetycznym. W słowniczku oprócz obserwacji żywej mowy korzystał z zapisków kilku osób, przede wszystkim Adama Chramca, oraz z prac już opublikowanych.
Hasła zostały opracowane starannie. Rzadko mają strukturę dwu- czy raczej trójelementową (wyraz, jego znaczenie lub znaczenia w wypadku polisemów, lokalizacja), por. np.
syřynka 1. ścierka. Czar. Dun. 2. szerokość jakiejś materyi. Zubsuche.
smytlać przewracać coś z szelestem. Zubs.
poṕerdas, człowiek bez charakteru.
uoecadło, obietnica. Zubs.
Prostą budowę mają też hasła, w których podano kilka wyrazów, ale każdy z objaśnieniem i ewentualną lokalizacją, por.
vartogłoec, przymiotn. vartogłovy, szaleniec. Zubs.
spólńik, sąsiad; spólńica, sąsiadka. Zubs. spólstvo, sąsiedztwo.
sahleř, oszust; sahleřyć, oszukiwać, kłamać. Zubs.
překlaśńica, kobieta wybredna np. w ubraniu, jedzeniu. Zubs.; překlaśny, wybredny.
Najczęściej występują jeszcze inne dane, takie jak:
- cytaty, krótsze lub dłuższe konteksty ilustrujące użycie wyrazu w tekście, por.
moskál, moskálec, placek z mąki owsianéj; do płaczącego dziecka mówią z przekąsem: ńe płac! ńe! přydźe matuśa z pola, přyńeśe ći moskála!
- stosunkowo często informacje etymologiczne, zwłaszcza przy zapożyczeniach, np.
suháj, (słwck. suhaj, węgier. suhanc, młodzieniec) parobek.
stolica, zdrobn. stolicka (słwck. stolica, stolička, stołek) ławka. Zak. Pien.
počař, lekarz, który szczepi ospę. Zubs. Nowy Targ ( z niem. pocke, ospa).
pośćica (słwck. ploštica, czes. plostice) pluskwa.
ṕipazur, ṕiposor, ṕiparek, ṕiporas, cybuszek do fajki; węgierskie pipaszár; słwck. pipasár.
- informacja gramatyczna, np. rodzaj gramatyczny lub formy D. lp. niektórych rzeczowników, rekcja czasowników, por.
uboc, femin. 1) pochyłość góry, mała górka; 2) dział, wierzchowina, np. zaiľi jańicka v źelonéj uboci; navracáj po uboci byrḱi!
pur, gen. pura (czes. půra), taczki, wózek o jednym kółku Zak. Mczerw.
překucać kogo, dokuczać komu, karcić kogo. Zubs.
- informacje o nacechowaniu emocjonalnym wyrazu, np.
zgřyṕićel, muzykant (żartobl. lub pogardl.), zagrejze mi zgřyṕićelu! Subs.
papura, (czes. papule, słwck. papula) pysk (pogardl.) Zubsuche.
- inne dane, np. o pomyłkach w opublikowanych zapisach, motywacji niektórych nazw, ich zróżnicowaniu w gwarze podhalańskiej, por.
młaka plur. młaḱi, moczary. Goszcz. mylnie młako; słwck. i czes. mlaka, kałuża.
podkóvcář, ten co ma buty okute podkówkami, więc: mieszkaniec równin w przeciwieństwie do górali, noszących ḱerpce (kyrpcářy); zwykle w połączeniu: lahy podkóvcáře.
paślivy albo pastevny, niewybredny w jedzeniu (o bydle); w gwarze jurk. zérny. Zubs.
Słownik Władysława Kosińskiego ocenić należy znacznie wyżej niż Adama Antoniego Kryńskiego zarówno ze względu na sposób opracowania leksykograficznego, jak i zasób oraz wiarygodność zebranej leksyki.
Jan Biela, Spis wyrazów zebranych we wsi Żarnówce nad Skawą
Jan Biela,
Spis wyrazów zebranych we wsi Żarnówce nad Skawą (1891), został opublikowany w „Sprawozdaniach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (t. IV, s. 374-384). Żarnówka to obecnie wieś w gminie Maków Podhalański, powiat suski, woj. małopolskie (kilka kilometrów na wschód od Makowa Podhalańskiego). W zasadzie dialektologicznie nie jest to już obszar Podhala, ale w świadomości społecznej należy do Podhala szeroko rozumianego (przed II wojną światową do Podhala włączano interesujący nas tu powiat suski).
Słownik zawiera 360 haseł w układzie alfabetycznym. Wyrazy gwarowe zostały zapisane fonetycznie, przy czym zachowano znaki ch – h, a na ṷ niezgłoskotwórcze (etymologiczne ł) zastosowano znak w w pozycji między samogłoskami, np. fawesny (= fałesny) lub znak ŭ w nagłosie (labializacja), np. ŭobonckać śe, dobrze sobie pojeść.
Artykuły hasłowe mają prosta strukturę, najczęściej dwuelementową: wyraz i jego definicja (przede wszystkim synonimiczna w postaci odpowiednika ogólnopolskiego lub realnoznaczeniowa, opisowa, niekiedy mieszana), czasem warianty fonetyczne lub morfologiczne, por. np.
skále, kupa kamieni
śtarhelka, pl. śtarhelki vel śtrahecle, zapałki
bejoro vel bero, głęboki dół w rzéce przy brzegu
mroec, mrówka (wielka i mała), forcica
ścigac, człowiek, który lubi gonić za kobietami
targac, ten, co zęby rwie (cyrulik)
ulica, droga w polu, która się bydło na pastwisko żenie.
Bardzo rzadko pojawia sie jakiś krótki cytat, ilustrujący użycie wyrazu, por. np.
bazyć się, bazy mu śe cegosik, bazywo mu śe: zachciewa się komuś czegoś.
fawesny, chory, má fawesno noge: chory na nogę.
ŭozdyscyć śe, ŭozdyscywo śe: jeżeli dłuższy czas przez kilka dni deszcz pada ustawicznie.
suć, lać, nasujze mleka na miske.
Niekiedy podawana jest informacja gramatyczna, np. przy rzeczownikach D. lp., por.
pleván, g. s. plevána, pleban
knáp, g. s. knápa, tkacz,
przy czasownikach – formy 1. os. lp. czasu teraźniejszego i 3. os. lp. czasu przeszłego, niekiedy określenie części mowy i jego krotności, por.
ćapać, śćapać, ćape, śćapaw: zbijać, strącać owoc z drzewa kamieniem lub kijem.
přebacovać, verb. frequ. do přebácyć, darować.
Mimo dyferencyjnego charakteru słowniczka odnotowano też wyrazy różniące sie tylko systemowymi cechami fonetycznymi, np. tylko mazurzeniem (podrózny, podróżny), silniejszym ścieśnieniem samogłoski (syr, sér), rozszerzeniem artykulacyjnym przed spółgłoską sonorną (tronek, trunek), zanikiem słabego ł (pha, pchła) czy też silną labializacją śródgłosowego o (sŭova, sowa). Jednak wyrazów tego typu nie jest dużo, dominuje leksyka typowa dla gwary podhalańskiej, dzięki czemu słowniczek ma dziś wartość dokumentacyjną.
Jan Złoża, Zbiór wyrazów używanych w okolicach Chochołowa
Jan Złoża, Zbiór wyrazów używanych w okolicach Chochołowa (1891), drukowany w „Sprawozdaniach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (t. IV, s. 341-352) to słownik, który liczy 339 haseł. Autor deklaruje w krótkim wstępie, że zachował w nim charakterystyczne cechy wymowy gwary podhalańskiej (pisał tak, „jak górale wymawiają”) mimo zapisu ortograficznego.
Podobnie jak i w innych słowniczkach z tego okresu struktura artykułów hasłowych jest prosta. Składają się na nią przede wszystkim wyraz hasłowy i jego znaczenie (definicje głównie opisowe, realnoznaczeniowe i synonimiczne w postaci odpowiednika literackiego), por. np.
gryzula, rzepa, rzodkiew
jarzec, jęczmień
hámielnik, pomocnik do paszenia owiec, rodzaj lokaja w szałasie dla juhasów
kurniawa, śnieg obficie padający
moskál, placek owsiany
Cytaty ilustrujące użycie wyrazu pojawiają się rzadko: w 20 artykułach hasłowych, por. np.
gáwiedź, drób – mówią także: „gáwiedź go chce zjeść”, wszy.
klagać, zapuszczać mléko ażeby się ścięło na sér, „wodę zaklagało”, woda zamarzła.
kutwić się, przykrzyć się, mówią: „tu mi sie między niepilemi kutwi”, (tu mi sie między obcemi przykrzy).
wnuka, wewnątrz, np. „chleb wypieczony wnuka”, - „coś mię boli wnuka”.
Sporadycznie występują informacje o nacechowaniu wyrazu, por. np.
daremniák, próżniak, ale używany też w dobrém znaczeniu, mówiąc o dzieciach, które jeszcze nie umieją na chléb zarabiać „mam daremniaków”.
Pewną nowością są hasła problemowe, za takie można uznać hasło O, w którym znajdują się uwagi o charakterystycznym dla gwary podhalańskiej zjawisku zaniku r w morfemie roz- (pomieszane z innym – formacjami archaicznymi typu ostać), por.
Przy słowach niektórych rozpoczynających się od spółgłoski r lub z, po których następuje bezpośrednio o, opuszczają po większej części spółgł. r i z, w ten sposób niewłaściwie wiele wyrazów rozpoczyna się od samogłoski o, np.
ostać, zostać
ozmowa, rozmowa,
ozpocząć, rozpocząć.
Do ważnych dzieł wczesnej leksykografii podhalańskiej należą słowniki Bronisława Dembowskiego i Augusta Wrześniowskiego, które zostały poprawione i ponownie wydane współcześnie z komentarzem Franciszka Sowy do poszczególnych słów („Studia Dialektologiczne” III, pod red. J. Okoniowej, Kraków 2006, s. 185-342). Ponieważ są one łatwo dostępne, dlatego ich opis będzie bardziej skrótowy niż pozostałych, trudno dostępnych dziś XIX-wiecznych słowniczków gwarowych.
Bronisław Dembowski, Słownik gwary podhalskiej
Bronisław Dembowski, Słownik gwary podhalskiej (1894), opublikowany 3 lata później także w „Sprawozdaniach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (t. V, 1894, s. 339-444. Słownik ten powstał na podstawie wcześniej ogłoszonych publikacji, por. Bronisław Dembowski, Spis wyrazów używanych na Podhalu jako uzupełnienie poprzednich zbiorów (1891), drukowany w „Sprawozdaniach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (t. IV, 1891, s. 301-317).
August Wrześniowski, Spis wyrazów podhalskich, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (Kraków 1884, t. III, s. 361-375) i opublikowany w roku następnym rozszerzony zbiór pod tym samym tytułem Spis wyrazów podhalskich („Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” X, 1885, s. 1-26),
Wszystkie wymienione słowniczki podhalańskie mają układ alfabetyczny, stosunkowo prostą strukturę hasła typu: wyraz hasłowy, znaczenie, rzadko cytaty ilustrujące ich użycie (jeśli już to są to niewielkie konteksty), np. WrześSWP: bacówka, budynek, czyli szałas na hali, w którym baca rozkazuje; bars, bardzo: bars malućko, bars chytro; chodza, chód, krok: dobrą ma chodzę; wyjątkowo uwagi innego typu, np. bajtlik, torebka (wyraz mało używany); paleńka, gorzałka, (wyraz w śpiewkach używany).
Wyróżnia się spośród nich słownik Bronisława Dembowskiego nie tylko liczbą haseł, ale i lepszym i staranniejszym sposobem opracowania. Aż do czasów współczesnych pozostawał najpełniejszym słownikiem gwary podhalańskiej (Okoniowa), liczącym 2568 wyrazów. Częściej pojawiają się w nim przykłady użyć, cytowane są fragmenty piosenek, porzekadła, przysłowia, powiedzenia, obszerniejsze i bardziej precyzyjne są definicje, często rozszerzone o dodatkowe informacje historyczne czy etnograficzne, por. np. hasło dzier-zawa:
dzier-zawa, posiadłość w ziemi, najczęściej dzier-zawą nazywają górale taki majątek gruntowy, którym zawiadują, mieszkając stale gdzieindziej i dojeżdżając tylko parę razy do roku, np. Stasek siedzi w Zakopaném, ale má jednom dzier-zawe w Zębie a drugom po babie w Kościeliskach. Dzierżawę w zwykłem znaczeniu, nazywają górale arendą.
czy hasło grule, w którym wymieniono także odmiany ziemniaków na Podhalu, lub obszerne hasło gościec z informacjami dotyczącymi różnych chorób, przyczyn ich powstawania, uroków itp. (DembSGP 251).
Słowniki podhalańskie Józefa Kantora (ps. Halny)
Kolejny słownik opublikował autochton Józef Kantor w pracy o charakterze etnograficznym w 1907 roku (por. Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” wydawane staraniem Komisji Antropologicznej AU w Krakowie IX, 1907, s. 17-229 (słownik: s. 194-223). Słownik liczy 976 haseł, natomiast wyrazów jest nieco więcej, gdyż nierzadko w jednym artykule hasłowym omawia się kilka wyrazów pokrewnych lub synonimów różnordzennych (niepokrewnych), por. np.
babrać się – walać się, brudzić się; nie babraj się ś nim – nie bij się z nim (słabszym); babrula - dziewczyna zawalana; babrac – szkodnik; babrácowi nie wárce dać porządnej roboty, bo jino ubabrá – złemu rzemieślnikowi (robotnikowi) nie warto dawać roboty, bo ją zepsuje.
zágawica, párzawica – zielsko
tazbiérek, canek – gorszy gatunek piwa
wereda, weredniák, wrodniak – obrzydliwy człowiek, brzydki.
Wyrazem hasłowym jest zazwyczaj pojedynczy wyraz, ale występują również połączenia wyrazowe, por. np.
świetalna kosula – koszula od święta, w święto używana
tłukalná skała – kamień długi, okrągły, do tłuczenia soli
skálaná droga – droga kamienista wzdłuż kępy.
W słowniku pojawiają się niekiedy dłuższe konteksty, cytaty, często fragmenty przyśpiewek, por.
iścizna – kapitał; z iściznom to mi pockájcie, lichwe wám dám i dziś – z kapitałem to poczekajcie, a procent wam dam od niego i dziś.
jár – wiosna, wyraz dziś rzadko używany, chyba w piosnce.
Budzie jár, budzie jár
Budom chłopcy’ orać,
A já nieborácek,
Musem masierować.
Niektóre objaśnienia są bardzo szczegółowe, z dodatkowymi informacjami o charakterze etnograficznym, por. np.
nukać – prosić, namawiać do jedzenia – e, nie dajciez się nukać, ba biercie z kraja i jécie. Góral tak jak i ruski chłop bez „przynuki” jadł nie będzie w gościnie.
obora – podwórze, na którem stoją wozy, leży nawóz w zrobionych w tym celu dołach, zwanych „gnojnicami”.
matonóg – roślina (Lokium tanuleutum); po spożyciu owocu tej rośliny, tłuce straśnie cłekiem páre dni i spi się długo potem.
Prawdopodobnie ten słownik stał się podstawą Słownika gwary Podhala wraz z uwagami gramatycznymi nadesłanego na konkurs leksykograficzny im. Samuela Bogumiła Lindego w 1910 roku podpisanego pseudonimem „Halny”. Józef Kantor (ps. Halny) za przedstawiony słownik nagrody nie uzyskał. Recenzenci skrytykowali zwłaszcza część pierwszą (uwagi gramatyczne), co do słownika podnosili również zarzut, że nie jest to praca oryginalna, gdyż autor wyzyskuje wcześniejsze opracowania gwary podhalańskiej (Horodyska 1989: 168). Omówienie recenzji poświęconych słownikowi Józefa Kantora i losy rękopisu zawiera praca Haliny Horodyskiej, przedstawiająca dzieje konkursu leksykograficznego im. Samuela Bogumiła Lindego w latach 1876-1922 (Horodyska 1989: 168-170).
Wanda Herniczek-Morozowa, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego
Obszerny słownik gromadzący słownictwo pasterskie gwar Małopolski górskiej (Podhale, Spisz, Orawa, południowa Żywiecczyzna, czyli Beskid Żywiecki, Beskid Śląski, Gorce, Beskid Sądecki) zawiera monografia Wandy Herniczek-Morozowej Terminologia polskiego pasterstwa górskiego (Cz. I, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975). Część I to właśnie słownik poprzedzony obszernym wstępem, w którym przedstawiono cel, zakres i metody pracy, sposoby zbierania materiału. Część II przedstawia terminologię pasterską w układzie rzeczowym, działowym, część III dotyczy etymologii, historii i geografii wyrazowej wybranych wyrazów.
Słownik w układzie alfabetycznym liczy ok. 1500 haseł (s. 31-210). Jego podstawę materiałową stanowią przede wszystkim własne badania terenowe autorki. Zasób leksykalny obejmuje przede wszystkim słownictwo pasterskie, ale powiązane z kulturą rolniczą, stąd niekiedy wyrazy nie tylko pasterskie.
Struktura artykułu hasłowego jest na ogół następująca:
- wyraz hasłowy sprowadzony do postaci ogólnopolskiej zapusany zgodnie z ortografią ogólnopolską,
- informacja gramatyczna (dla rzeczowników rodzaj gramatyczny, dla odmiennych części mowy różne gwarowe formy fleksyjne),
- warianty fonetyczne wyrazu hasłowego w transkrypcji fonetycznej,
- określenie lokalizacji i źródeł,
- definicja lub definicje wyrazów polisemicznych,
- ewentualne cytaty lub krótkie połączenia wyrazowe albo wybrane formy gramatyczne, dokładnie zlokalizowane,
- różne uwagi o zakresie nazwy,
- uwagi o frekwencji i geografii poszczególnyvh wyrazów lub ich wariantów,
- szersze objaśnienia o charakterze etnograficznym,
- uwagi o poświadczeniach w słownikach i literaturze przedmiotu,
- odsyłacze.
Oto wybrane przykładowe hasło:
KIERDEL m.: kyrdel Ist. ciesz., Kosz. żyw., Zubrz. n-tar., Choch. n-tar., yrdel Łap. n-tar., Piw. n-sąd. 1. tylko ‘stado owiec’: kyrdel owiec (kóz nie, bo ich było mało; krów stado, innych zwierząt, np. koni – informator nie wie, bo stad koni nie bywało) Ist. ciesz.; kosoχ || yrdel rz. owiec (druga nazwa rzadka, znana od górali z Podhala), stadṷo krów lub koni Piw. n-sąd. 2. ‘stado owiec, krów’: tylko kyrdel Kosz. żyw.; stado owiec to kyrdel, a krów kyrdel || dużo cz. Zubrz. n-tar. 3. ‘stado owiec, kóz, krów, koni...’: kyrdel (ale kupa śfiń) Choch. n-tar.; syićko yrdel (wahanie w odniesieniu do stada świń: mṷoze tys tak?) Łap. n-tar. Nazwa znana na całym Podkarpaciu. W Gorcach yrdouṷ || yrdouṷek (zob. niżej). Zob. AJPP m. 156 i w części III niniejszej pracy. P. CHMARA i podane tam odsyłacze.
Henryk Jost, Słownik gwarowych wyrazów technicznych z terenu polskiego Podtatrza
Słownik gwarowych wyrazów technicznych z terenu polskiego Podtatrza Henryka Josta wydano w Nowym Sączu w 1987 (ss. 51).Słownikformatu A4 zawiera oprócz wstępu i właściwej części słownikowej 19 stron z ilustracjami –rysunkami narzędzi wraz z nazwami (łącznie XIX tablic). Został opracowany przez inżyniera-mechanika, rodowitego Podhalanina, który konsultował się zarówno z językoznawcami, jak i etnografami. Dzięki licznym ilustracjom i szczegółowemu opisowi desygnatów (rezultat wiedzy specjalistycznej autora) omawianych nazw ma dużą wartość etnograficzną.
Słownik Josta jest ograniczony tematycznie do leksyki technicznej, geograficznie do wsi byłego wówczas (tj. w latach 80. XX wieku) powiatu nowotarskiego (obejmującego zarówno Podhale właściwe, np. Czarny Dunajec, Dzianisz, Poronin, Witów, Kościelisko, jak i Orawę, np. Jabłonka, Piekielnik, Zubrzyca Górna, Lipnica Mała oraz Spisz, np. Jurgów, Czarna Góra, Łapsze Niżne, Krempachy, Frydman) i pokoleniowo do słownictwa najstarszego pokolenia mieszkańców wymienionych wsi (por. Cygan 2008: ).
Zawiera
443 hasła wraz ze związkami wyrazowymi i odsyłaczami, choć przynależność niektórych z nich do ludowej terminologii technicznej z nich może budzić wątpliwości, np.
bańcuga, bancuga – głębia potoku lub stawu,
berek także bereki – trzęsawisko, mokradło, grzęzawisko, moczar, teren podmokły,
siacie, siocie – zboże.
Słownik ma układ alfabetyczny. Budowa artykułu hasłowego jest następująca: wyraz hasłowy, jego forma oboczna, znaczenie, lokalizacja (informacje o zasięgu geograficznym), poświadczenia w pracach dialektologicznych i etnograficznych o Podhalu, odsyłacze do ilustracji, sporadycznie geneza wyrazu przy niektórych zapożyczeniach, np.
BRAJER wyrabiający piwo (Nowy Targ). Mianem tym określano również wypalającego węgiel drzewny w mielerzu, „mili” (ob.) czyli uhlarza (Zakopane). Zbor, podaje to samo znaczenie. Z niem.;
BRUS, BRUSEK kamień do ostrzenia narzędzi (Dzianisz, Witów). Także mały kamień do ostrzenia – Matl. Kamień do ostrzenia siekiery, tasaka, noża – Kant. Mianem tym określa się także kloc drewna budulcowego (Poronin, Witów, Zakopane). Kant., Wrześ., oraz Zbor. mianem tym określają krąg sera owczego. Tabl. IX.
Niekiedy pojawiają się dane o częstości użycia, np.
CANGIEL, CANGLA (rzadziej) – węgiel drzewny z miekerza, przepalona w ogniu ziemia (Zakopane) Wg Zbor.
Szerszy opis słownika Henryka Josta zawiera recenzja Stanisława Cygana (zob. Cygan 2008).
Zofia Radwańska-Paryska, Słownik gwarowy góralskich nazw roślin z Tatr i terenu Podtatrza, Zakopane 1992, ss. 76.
Słownik monotematyczny z dziedziny etnobotaniki, prezentuje słownictwo wybranej dziedziny – nazwy roślin, opracowany przez specjalistę botanika związaną z Podhalem, kustosza działu przyrodniczego w Muzeum Tatrzańskim i kierownika zorganizowanej przez siebie Tatrzańskiej Stacji Naukowej ZOP PAN w Zakopanem,znawcę poruszanej problematyki. Uwzględnia w szerokim stopniu dane etnograficzne, a zatem można go określić jako słownik o charakterze językowo-kulturowym. Właściwy słownik poprzedza wstęp zawierający opis prowadzonych przez autorkę badań nad nazwami roślin i trudności z nimi związanych oraz uwagi o układzie słownika, a kończy go indeks nazw roślin (polskich ludowych i oficjalnych łacińskich, pozwalający odbiorcy szybko zorientować się w zawartości.
Zawiera 534 hasła profesjonalnie opracowane pod względem botanicznym i etnograficznym, słabiej – pod względem językoznawczym ze względu na brak na ogół cytatów, informacji gramatycznych itp. Nazwy zostały zebrane w terenie przez autorkę lub przy okazji innych badań etnograficznych i toponomastycznych.
Artykuł hasłowy składa się z następujących elementów: nazwa ludowa w zapisie ortograficznym, w nawiasie współcześnie używana nazwa łacińska, o ile została ustalona, warianty nazwy podane kursywą, a po nich lokalizacja w postaci skrótu eksploratora i nazwy miejscowości, niekiedy szersze objaśnienia, w tym cytat z opisu informatora, właściwości lecznicze i czarodziejskie rośliny (jeśli nie były publikowane), inne wyjaśnienia, porównawczo nazwy słowackie lub spiskoniemieckie, np.
benedyk(Geum montanum i G. urbanum) benedyk ZRP: Z (G. mont.). – JPG: Zak (G. urb.). – GUS: Zak (G. urb.). – DEM: Pdh (G. urb.). banadek ŁAP: Zak (G. mont.). – WRZ: Pdh (G. mont.). [Forma banadek zapewne źle usłyszana. Na Spiszu słowackim nazwa u Niemców spiskich brzmiała Benediktengekräutig (dla G. urb.)].
bobownik (Veronica beccabunga, czy tylko?) bobownik PL: Cho („rośnie na wodzie po źrdłak i niebiesko kwitnie, kwiotek drobniutki”). – EST: Jabł (dla Sedum spurium). – GUS: Zak (dla Gnaphalium dioicum).
koziomki (Fagaria vesca) koziomki KOS: Sk. – WRZ: Pdh. koziómki DEM: Pdh. koziombki EL: Pdh. – KOS: Sk. – RZ: Sk. koziómbki DEM: Pdh. [Nazwy dość dawne, dziś prawie nie spotykane].
Stanisław A. Hodorowicz, Słownik gwary górali Skalnego Podhala
Słownik amatorski wydany w Nowym Targu został opracowany przez fizyka, rektora Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej znakomicie władającego rodzimą gwarą podhalańską. Wydanie pierwsze (2004) zawiera 325 stron, wydanie drugie, poprawione i uzupełnione, liczy 328 stron. Zamieszczono w nim także wstęp autorstwa Macieja Raka. Zawiera ok. 20 000 haseł w wydaniu pierwszym i ok. 22 500 haseł w wydaniu drugim w układzie alfabetycznym bez dokładnej lokalizacji z uproszczoną strukturą hasła: wyraz i znaczenie (głównie definicje synonimiczne w postaci odpowiedników ogólnopolskich i realnoznaczeniowe), np.
ckliwota – tęsknota,
condrać sie – brudzić się,
drajfus – trójnożna podstawka do ogrzewania garnka nad ogniskiem.
Wyjątkowo pojawiają się dłuższe opisy z kontekstem i niekiedy wskazaniem na nacechowanie emocjonalne wyrazu, np.
dobechać – zbić kogoś bardzo mocno, o długotrwałym mocnym deszczu (bechało i bechało jaze dobechało), ironicznie o niewielkim datku lub darowiźnie (dobechoł mu ino stówke).
Swoim zasięgiem słownik – jak wskazuje tytuł – obejmuje Podhale skalne, tj., choć autor nigdzie nie wyjaśnia tego terminu ani też w zasadzie przyjętych zasad redakcyjnych, gdyż towarzyszy temu tylko niepełna strona wstępu, w którym zostały wyjaśnione głównie (choć nie szczegółowo) zasady zapisu. Jest to słownik – sądząc po hasłach – pomyślany jako pełny, a nie dyferencyjny, gdyż zawiera wyrazy typu górol, matka, błoto, błysceć, cebula, cegła, kiełbasa, brat, bratanica itd. Wyrazy hasłowe – jak przekonuje lektura słownika – zapisano zgodnie z ich wymową gwarową, tj. nie sprowadzono ich do postaci ogólnopolskiej, por. np. cmyntorz, coło, cas, catować, cekać, carodziyj, kiesyń, ospruty, septać, sesnoście, załoba, załosny.
Tadeusz Bukowski-Grosek, Słownik gwary Skalnego Podhala górali z Kościyliska
Słownik gwary Skalnego Podhala górali z Kościyliska Tadeusza Bukowskiego-Groska, który ukazał się drukiem w Nowym Targu w 2008 roku (ss. 222), to uzupełniony zbiór leksyki wydany w pierwszej wersji (liczył wówczas ok. 2 500 haseł) w Stanach Zjednoczonych w 2000 r. pt. Gwaró podhalańsko – fto dziś tobom włodo (Chicago, ss. 137) opracowany przez urodzonego w Kościeliskach emigranta zamieszkałego obecnie w USA z jego wspomnień. Pięknie wydany z ilustracjami w postaci rysunków niektórych przedmiotów kultury ludowej Podhala. Jak pisze autor: Niniejszy słownik powstał z potrzeby serca, z troski o przekazywanie i utrwalanie wiedzy o moich praojcach, ich wielowiekowej kulturze tradycji (s. 10).
Słownik amatorski w układzie alfabetycznym; podaje hasło (pojedyncze wyrazy oraz połączenia wyrazowe, nie tylko ustabilizowane, ale często także luźne) i jego znaczenie, np.
babróciny – nieapetyczne jedzenie,
kóniorka – duża czarna mucha końska – giez bydlęcy;
nowłuki – sznurki kręcone z wełny owczej, służące do mocowania kierpiec do nóg kobiecych;
abyk był u tuobié – gdybym był u ciebie;
biyda puo mnié hipce – kiedy niedostatek i choroby mnie atakują.
Liczy w drugim wydaniu ok. 4 000 haseł. Opis zawartości słownika i zastosowanych rozwiązań redakcyjnych przynosi artykuł Jadwigi Wronicz (Wronicz 2006).
Jan Gutt-Mostowy, Mały słownik podhalański – wybór góralskich wyrazów gwarowych, wyd. III, Wrocław 2002, ss. 45.
Dwa pierwsze wydania zostały powielone na ksero w niewielkiej liczbie egzemplarzy i rozpowszechnione wśród znajomych i przyjaciół; pierwsze liczyło ok. 1000 wyrazów, drugie – ok. 2 000. Wydanie trzecie, również powielone w niewielu egzemplarzach, liczy 2007 haseł. Słownik ma uproszczoną strukturę hasła. Na artykuł hasłowy składa się zazwyczaj wyraz hasłowy, w nawiasie czasem jego synonim (najczęściej derywat o tym samym rdzeniu, lecz innym afiksie), derywat(y) lub wariant fonetyczny, definicja, sporadycznie uwagi o etymologii wyrazu, jego zakresie lub krótki kontekst. Przy wyrazach polisemicznych znaczenia nie są numerowane, a jedynie następne znaczenie jest wprowadzane sformułowaniami w rodzaju „a także”, ale też”, por. np.
krzesnomatka – matka chrzestna, ale również forma zwracania się do starszej kobiety
lajndrok (lajndrawy) – leniwy, nieudacznik
lem (ze słow.) – tylko
łycok (łycóń) – przezwisko dot. młodego mężczyzny
matoga (matafijo) – kłótnik
papez (pazniok) – człowiek zgłupiały
pawynz (pawonz) – żerdka dł. ok. 5 m przyciskająca siano na wozie
pokłymba (pokłymbnik) – natręt, również niezgodliwy
ryktar (z niem.) – wójt
siater (siatra) (z węg.) – zadaszenie dla bydła
tytłać (otytłać, utytłać, wytytłać) – brudzić, ale też w czymś obtaczać (np. w mące)
wej (wyj) – wzmocnienie werbalne w rodzaju „więc”, np. „tak to wej było”
Jest to typowy słownik amatorski z widocznymi brakami warsztatu leksykograficznego, ale zawierający sporo ciekawego słownictwa podhalańskiego.
Jan Gutt-Mostowy, Highlander Polish-English / English-Highlander Polish Dictionary, New York 1995, ss. 112.
Jest to gwarowy słownik przekładowy: podhalańsko-angielski i angielsko-podhalański, poprzedzony przedmową w języku angielskim. Część I Highlander Polish-English zawiera wyraz gwarowy podhalański, jego odpowiednik ogólnopolski (lub definicja w razie braku jednowyrazowego odpowiednika) oraz wyraz angielski (definicja wielowyrazowa, gdy brak jednowyrazowego odpowiednika), por. np.
koziato – nierówno – uneven
lejbuś, lejbucek – urwis, psotnik – urchin, scamp, jester, joker
miedzuch – zadaszone przejście między domem a stajnią – passage between a house and barn
nazdać się – zorientować się – to get one’s bearings
niewolnica – padaczka – epilepsy
W części II English-Highlander Polish hasłem wyjściowym jest wyraz angielski, a następnie jego odpowiednik gwarowy podhalański, brak tu już odpowiedników ogólnopolskich, por. np.
loafer – bździągwa, nierobiś
mildew – zeskredzieć
possesions – chudoba, włościzna
rascal – dziawraga, lejbuś, lejbucek.
Słowniczek małego formatu () liczy w części I 1090 haseł, a w części II – 738. Książeczkę zamykają Highlander Saings i Highlander Riddles, por. np.
Lepiyj z brzyćkim pod pierzynom, jako z ładnym pod jedlinom.
It’s better to be in bed with an ugly person than with a good-looking one under a fir-tree.
Fto zrobiył dziadka i babke?
Wnuczki.
Roman Drzeżdżon, Grzegorz J. Schramke, Józef Kąś, Słowniczek polsko-kaszubsko-góralski,
Pewną ciekawostką jest mały słowniczek przekładowypolsko-kaszubsko-góralski Romana Drzeżdżona, Grzegorza J. Schramke i Józefa Kąsia. Słowniczek polsko-kaszubsko-góralski ukazał się wGdańsku 2006 roku. Liczy23 strony Najmniejszego formatu. Został wydany przez „Dziennik Bałtycki” i poprzedzony przedmową zastępcy redaktora naczelnego dziennika, który tak pisze o genezie dziełka:
Tego jeszcze nie było! Z nieskrywaną radością oddajemy w Wasze ręce nietypowy, bo polsko-kaszubsko-góralski słowniczek. Chcemy uczcić w ten sposób obchodzony w województwie pomorskim Rok Kaszubski, jubileusz 50-lecia istnienia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, a także jubileuszową pieszą pielgrzymkę Kaszubów na Jasną Górę, wydłużoną w tym roku aż do Zakopanego.
Dziełko ma typowy układ słowniczka przekładowego: forma ogólnopolska wyróżniona wytłuszczeniem, na drugim miejscu kaszubska, na trzecim – podhalańska (wytłuszczona kursywa), np.
bicz – kòrbôcz, batug – bic
błąd – fela – chyba
ciepło – cepło – ciepło
Franciszek Łojas Kośla, Rodowe dziedzictwo, Poronin 2004, ss. 316 (Słownik wyrazów gwarowych: s. 248-304).
Stosunkowo duży słownik wyrazów gwarowych – podhalański (Skalne Podhale) zawiera książka Franciszka Łojasa Kośli Rodowe dziedzictwo. Liczy on 2049 haseł, dlatego zdecydowałam się go tu uwzględnić, mimo że nie został opublikowany w postaci odrębnej broszury. Słownik charakteryzuje się najprostszą stukturą hasła: wyraz gwarowy i jego definicja, np.
Fałot – większa część
Ględźwa – gadulstwo
Kajfos – drewniany pojemnik na wapno
Oswinek – zwój, kawał tkaniny.
Zawiera wyrazy nieodnotowane w dotychczas wydanych tomach SGPPAN, np.
Drańdać – mówić dowcipnie (w SGPPAN tylko drańda – 1. ‘kawałek drewna nie nadającego się do użycia’; 2. ‘liche ubranie’)
Drumkot – rytm serca.
Słownik gwary Zakopanego i okolic Juliusza Zborowskiego opr. i uzup. pod kierunkiem Joanny Okoniowej
Okładka Słowniczka polsko-kaszubsko-góralskiego
Słownik gwary Zakopanego i okolic Juliusza Zborowskiego opracowany i uzupełniony z materiałów Autora przez Zespół Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem Joanny Okoniowej ukazał się w 2009 roku (Zakopane–Kraków, Wydawnictwa Muzeum Tatrzańskiego im. dra T. Chałubińskiego w Zakopanem). Jak wskazuje podtytuł został opracowany współcześnie przez pracowników IJP PAN z materiałów rękopiśmiennych pozostawionych przez Autora zmarłego w 1965 roku.
Słownik poprzedza obszerny 25-stronicowy wstęp, w którym w części I Joanna Okoniowa przedstawiła biografię Juliusza Zborowskiego i mówiła dzieje jego słownika, jego podstawę materiałową i warsztat leksykograficzny autora (s. VII-XVIII). Juliusz Zborowski (1888-1965) to osoba niezwykła, filolog, językoznawca gruntownie wykształcony (złożył w 1912 roku pracę doktorską Przyczynki do historii samogłosek nosowych w jezyku polskim, ale studia zakończył jedynie absolutorium), zainteresowany etnografią i folklorystyką, nauczyciel gimnazjalny w Nowym Targu, redaktor „gazety Podhalańskiej”, dyrektor Muzeum Tatrzańskiego, członek Komisji Językowej PAU, Komisji Etnograficznej i Geograficznej, Komisji Antropologicznej PAU, jeden z założycieli Polskiego Towarzystwa Etnologicznego, profesor nadzwyczajny Polskiej Akademii Nauk (więcej: zob. ZborSGZ X-XII).
Kolejne części wstępu opracowane przez zespół redakcyjno-autorski w składzie: Joanna Okoniowa, Barbara Grabka, Renata Kucharzyk, Monika Buława zawierają opis zasad redakcyjnych (s. XIX-XXI) i szczegółowe informacje o budowie artykułu hasłowego (s. XXII-XXVII). Bibliografia (s. XXVIII-XXX), wykaz skrótów (s. XXXI) i miejscowości wymienionych w słowniku (s. XXXII) kończą część wstępną.
Właściwa część słownikowa liczy 491 stron. Zawiera ponad 8 000 haseł ułożonych alfabetycznie. Pierwotnym zamysłem Juliusza Zborowskiego było opracowanie słownika dyferencyjnego, a więc gromadzącego leksykę nieznaną polszczyźnie ogólnej lub odmienną gramatycznie czy znaczeniowo, albo funkcjonującą w „określonych kontekstach kulturowych bądź w związkach frazeologicznych nieznanych w języku ogólnym” (ZborSGZ XIX). Autor, kierując się taką zasadą doboru wyrazów, opracował ok. 4000 haseł. Jak zatem widać, pierwotny zasób haseł został powiększony dwa razy. Jak podkreślono we wstępie:
Zamierzeniem zespołu opracowującego słownik było nie tylko przedstawienie materiału, który zgromadził Zborowski, i odtworzenie jego warsztatu leksykograficznego, ale też poprawa i uzupełnienie zbioru – z zachowaniem intencji i stylu autora. W tym celu został napisany i wykorzystany specjalny program komputerowy, pozwalający na wydobycie z dokumentacji materiałowej (..) słów gwarowych, których autor nie uczynił hasłami. Prezentujemy wszystkie w ten sposób uzyskane wyrazy, kierując się kryterium dyferencyjności tylko w wypadku przyimków, zaimków, spójników oraz partykuł (...). Jako hasła zostały także opracowane wyrazy gwarowe, które znalazły się w definicjach podanych przez Zborowskiego (ZborSGZ XIX).
W słowniku znajdują się zatem hasła oryginalne Zborowskiego, uzupełnione niekiedy o nowe znaczenia lub nowe cytaty (o ile materiał na to pozwalał), oraz hasła dodane przez zespół redagujący, tzw. zrekonstruowane, opatrzone gwiazdką. Gwiazdką wyrózniono też dodane przez zespół redagujący nowe znaczenia, por. przykłady haseł oryginalnych, np.
gwara rz. gvara 1. ‘rozmowa, przemówienie’: Takom mieli gware ze sobom; Godali bez całom noc i dopiéro z rania zamknéni gware; Mioł gware z dzieciami; Ociec był nieskory do gwary; Wojoki patrzeli na Ruskich, ale zacéni gware po nasému; Skońcéli gware i polegli koło watry; Jegomość mieli gware do pijoków, coby ślubili od gorzołki.
2. ‘to, co się mówi, przedmiot rozmowy’: Ani gwary, coby jo seł do wójta; Béła gwara o tym, ze Staska vziéni ziandary.
3. ‘język’: Słowacko gwara; Mijo sie téz, mijo staroświecko gwara, teroz mówióm po proście zogrodzénie, ino jesce stare ludzie znajom, co kotelnica.
4. ‘pogłoska’: Hodziły gwary pomiędzý ludzi, ze ryktuje sie jakosi wojna. (Zak.)
☞ ani gwary, bez gwary, przýjść do gwary.
i haseł dodanych, np.
*holofić cz. 1. ‘hałasować, robić zamieszanie, głośno mówić’: Jak se Stasek przýnapije, to go sędyl juz słyhno, telo wójtuje i holofi; Kiz to weredy holofiom?
2. ‘krzyczeć na kogo, wymyślać komu’: Cóz ty se myślis, proci ojcowi bees holofiéł?
*dziewcęcisko rz. ‘ekspresywnie o dziewce’: Telo juz dogwarzali dziewcęcisku, jaze sie ozmaśliło. ☞ dziéwcęcisko, dziéwccisko, dziywcęcisko
oraz haseł uzupełnionych, np.
krodać cz. krådać 1. ‘kraść często, podkradać’: Nie wiedzioł, ze mu włosny sýn krodoł dudki; Kameracio wywiedli go na kradanie, tak krodoł, dali go do hereśtu i do znaku znicpotnioł.
*2. ‘polować na kozice’: Za młodości hodzowoł z koziorzami kozy krodać; Niecudne mu béło kozy krodać.
W zasadzie w słowniku zastosowano pisownię uproszczoną wyrazów hasłowych i cytatów opartą na znakach standardowych z kilkoma wyjątkami. Nie stosuje się znaku ch, tylko h zgodnie z wymową i zamysłem Zborowskiego, archaizm podhalański oznaczono przez ý, także samogłoski pochylone é, , á, .
Budowa artykułu hasłowego jest następująca:
1) wyraz hasłowy (jedno- lub wielowyrazowy, gdyż osobne hasła tworza także związki frazeologiczne, np. stulić kufe, suć diasków), w zapisie uproszczonym,
2) informacja gramatyczna przez zespół redagujący określona jako „kwalifikatory gramatyczne” (część mowy, rodzaj gramatyczny przy niektórych rzeczownikach, niekiedy wybrane formy fleksyjne), np.
krpiec rz. krémṕec, D. lp krémpca; komerat rz. kåmerat, M. lm kåmraćå; krość rz. ż krość, D. lp krośći; I. jaz spój., II. jaz part.; I. kie zaim., II kie przyim., III kie spój.; kiełzki przym., kieréndać cz. ḱeréndać, 1 os. lp czter. ḱerénʒém, 3 os. lm. czter. ḱerénʒom;
3) wyraz hasłowy w transkrypcji fonetycznej, np.
krokiewka rz. krṷoḱefka; japotykarz. apṷotyka; na stojącku na stooncku, na stṷooncku; odkrzýpnąć cz. ṷotkšipnońć;
4) definicja (najczęściej synonimiczna w postaci odpowiednika ogólnopolskiego),
5) dokumentacja tekstowa (obszerne cytaty),
6) lokalizacja w nawiasie okrągłym po wszystkich cytatach, tj. skrót nazwy miejscowości, w której wyraz został odnotowany, np. (Zak.), (Wróbl.), (Mar.),
7) odsyłacze (przy opracowywaniu związków frazeologicznych, zestawień i wyrażeń przyimkowych oraz odsyłacze łączące różne warianty fonetyczne tego samego wyrazu), sygnalizowane znakiem ☞, (por. wyżej hasła gwara, dziewcęcisko).
W słowniku niektóre hasła zilustrowano rysunkami oraz rycinami poświęconymi kulturze podhalańskiej w miejscach zaznaczonych przez Zborowskiego oraz w innych, gdzie w istotny sposób uzupełniają artykuł hasłowy.
Słownik Juliusza Gwary Zakopanego i okolic Zborowskiego jest ciekawym przykładem współcześnie opracowanego i uzupełnionego słownika z zachowanych materiałów rękopiśmiennych. Joanna Okoniowa ocenia materiały Zborowskiego następująco:
Materiały Zborowskiego, mające po opracowaniu formę słownika, traktować należy, mimo wszystkich mankamentów i formułowanych zastrzeżeń, jako cenny zabytek piśmiennictwa związanego z góralszczyzną. Wydanie ich drukiem w odpowiednim czasie stałoby się ważnym etapem w poznawaniu gwar tego regionu. Jeszcze i dziś zbiór ten, dzięki swej obszerności i zastosowaniu najnowocześniejszych wówczas metod badawczych, stanowi ważne źródło do badań nad historią języka tego regionu i jest przyczynkiem do rozważań o kształtowaniu się naukowej dialektologii (ZborSGZ XVIII).
Literatura cytowana:
Opracowania:
Stanisław Cygan, 2008, [rec.] Henryk Jost, Słownik gwarowych wyrazów technicznych z terenu Podtatrza, Nowy Sącz 1987, ss. 32 + XIX tablic, Linguistica Bidgostiana, pod red. Andrzeja Dyszaka, Bydgoszcz 2008, s. .
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Mieczysław Karaś, 1963, Przegląd i charakterystyka badań językowych w Małopolsce południowej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze”, z. 5, s. 341-354.
Józef Kąś, 2005, Słownik gwary i kultury podhalańskiej, [w:] Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale, Spisz, Orawa, Gorce, Pieniny). Literatura i język, pod redakcją M. Madejowej i K. Sikory, Nowy Targ, s. 171-175.
Joanna Okoniowa, 2002, Stan i perspektywy prac leksykograficznych nad językiem polskiego Podhala, „Z polskich studiów slawistycznych”. Językoznawstwo, s. 161-165.
Joanna Okoniowa, 2006, Słowniki podhalańskie i ich twórcy, „Prace Filologiczne” LI, s. 261-270.
Joanna Okoniowa, 2008, Leksyka Małopolski górzystej, ze szczególnym uwzględnieniem Podhala, w badaniach XIX i XX wieku, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, LXIV, s.237-248.
Joanna Okoniowa, Beata Grabka, Renata Kucharzyk, Monika Buława, 2010, Słownik gwary Zakopanego i okolic z materiałów Juliusza Zborowskiego, „Prace Filologiczne” LVIII.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod red. Hannny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Jadwiga Wronicz, 2006, Amatorskie słowniki gwarowe, „Studia Dialektologiczne” III, pod redakcją Joanny Okoniowej, Kraków, s. 171-180.
Słowniki:
Jan Biela, Spis wyrazów zebranych we wsi Żarnówce nad Skawą, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności” 1891, t. IV, s. 374-384.
Tadeusz Bukowski-Grosek, Słownik gwary Skalnego Podhala górali z Kościyliska, Nowy Targ 2008, ss. 220 (wyd. I pt. Gwaró podhalańsko – fto dziś tobom włodo, Chicago 2000, ss. 137).
Bronisław Dembowski, Słownik gwary podhalskiej, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie” V 1894, s. 339-444.
Bronisław Dembowski, Spis wyrazów używanych na Podhalu jako uzupełnienie poprzednich zbiorów, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności” 1891, t. IV, 1891, s. 301-317.
Stanisław Dobrzycki, Przyczynek do określenia polskiego obszaru językowego (słowniczek znad rzeki Białki dopływu Dunajca), „Prace Filologiczne” VI, 1907, s. 387-391.
Roman Drzeżdżon, Grzegorz J. Schramke, Józef Kąś, Słowniczek polsko-kaszubsko-góralski, Gdańsk 2006, ss. 23.
Eliasz (Radzikowski) Walery, Szkice z podróży w Tatry, Kraków 1874, s. 256-264.
Seweryn Goszczyński, Podróż do Tatrów. Górale tatrańscy, „Powszechny Pamiętnik Nauk i Umiejętności”, R. 1, 1835, t. 2, s. 373-374; pierwodruk całości: Petersburg 1853, przedruk: Wrocław 1958, opr. Stanisław Sierotwiński.
Jan Gutt-Mostowy, Highlander Polish – English / English – Highlander Polish Dictionary, New York 1995, ss. 112.
Jan Gutt-Mostowy, Mały słownik podhalański – wybór góralskich wyrazów gwarowych, wyd. III, Wrocław 2002, ss. 45.
Wanda Herniczek-Morozowa, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego, Cz. I, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975.
Stanisław A. Hodorowicz, Słownik gwary górali Skalnego Podhala, Nowy Targ 2004, wyd. II uzup. 2005.
Henryk Jost, Słownik gwarowych wyrazów technicznych z terenu polskiego Podtatrza, Nowy Sącz 1987.
Józef Kantor, Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” wydawane staraniem Komisji Antropologicznej AU w Krakowie IX, 1907, s. 17-229.
Władysław Kosiński, Przyczynek do gwary zakopiańskiej, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” X, 1884, s. 225-309.
Adam Antoni Kryński, Gwara zakopańska. Studium dialektologiczne, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, 1884, t. X, s. 170-224. Słowniczek: s. 212-224.
Franciszek Łojas-Kośla, Rodowe dziedzictwo, Poronin 2004 (Słownik wyrazów gwarowych: s. 248-304).
Władysław Matlakowski, Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu, wyd. I, 1901, wyd. II, Warszawa 1915
Zofia Radwańska-Paryska, Słownik gwarowy góralskich nazw roślin z Tatr i terenu Podtatrza, Zakopane 1992, ss. 76.
Leon Rzeczniowski. Urywek z podróży do Tatr i Pienin odbytej w roku 1860, [w:] „Kłosy i kwiaty”. Książka zbiorowa, Kraków 1869, s. 185-187.
Juliusz Zborowski, Słownik gwary Zakopanego i okolic, opracowany i uzupełniony z materiałów Autora przez Zespół Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem Joanny Okoniowej, Zakopane-Kraków 2009, ss. 491.
Jan Złoża, Zbiór wyrazów używanych w okolicach Chochołowa, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności” 1891, t. IV, s. 341-352.
