Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Sztuka ludowa

Sztuka ludowa

Elżbieta Krasnodębska

poprzednia   następna

            Największy rozkwit sztuki ludowej przypada na wiek XIX. Przyczyniło się do tego przede wszystkim uwłaszczenie chłopów i związany z tym wzrost ich zamożności oraz zniesienie przymusu cechowego, czego wynikiem był rozwój rzemiosła wiejskiego i małomiasteczkowego (Kubit 2009: 121).

            Na tradycyjną twórczość ludową wyrosłą z wielopokoleniowej tradycji składają się: osiągnięcia sztuki ciesielskiej (drewniane budynki, kapliczki, krzyże), drewniane sprzęty, wyroby kowalskie, ceramiczne, plecionkarskie, koronkarskie, zabawki dziecięce, rekwizyty obrzędowe, instrumenty muzyczne, rzeźby oraz obrazy.
            Znaczną część górnośląskiej sztuki ludowej można spotkać już tylko w muzeach i skansenach. Niektóre obszary twórczości rodzimej (na przykład garncarstwo, kowalstwo) prawie całkowicie zanikły, co miało związek z zachodzącymi w XX wieku szybkimi zmianami gospodarczo-przemysłowymi. Żywe do dnia dzisiejszego są natomiast nieliczne dziedziny sztuki ludowej, takie jak; hafciarstwo, koronkarstwo, zdobienie jaj wielkanocnych czy wykonywanie wieńców żniwnych.
 

Budownictwo wiejskie

Fot. 172.
Fot. 173.
Fot. 174.
Fot. 175.
Domy mieszkalne, kościoły, kapliczki oraz inne elementy budowlane cechowały się bogatym zdobnictwem. Ściany domów przyozdabiano białymi kropkami oraz profilowanymi zakończeniami belek stropowych. Ozdobnymi elementami dachów były szalowane deseczki układane w jodełkę, romby i inne wzory (fot.172, fot.173). Przy oknach natomiast występowały ozdobnie wycinane podokienniki, nadokienniki oraz okiennice (fot.174). Elementami zdobniczymi drzwi były zaś wykładki przy zamkach, klamki, kołatki i inne okucia. Bogatym zdobnictwem cechowały się także bramy prowadzące do zagród (fot.175).

           
Fot. 176.
Fot. 177.
Fot. 178.
Fot. 179.
Fot. 180.
Fot. 181.
Fot. 182.
Fot. 183.
Fot. 184.
      
Największym osiągnięciem sztuki ciesielskiej są drewniane kościoły. Na Śląsku zachowało się ich około siedemdziesięciu. Odznaczają się one strzelistym sylwetkami, dużymi połaciami dachowymi z ozdobnymi sygnaturkami oraz drzwiami i oknami z bogatymi okuciami i kratami.
           
Fot. 185.
Fot. 186.
Fot. 187.
Fot. 188.
Fot. 189.
      
Interesującymi obiektami architektury śląskiej są również liczne kapliczki i krzyże. Najczęstsze są tak zwane Boże Męki, czyli kamienne krzyże z Chrystusem Ukrzyżowanym i figurami Matki Boskiej po bokach. Niekiedy można również spotkać krzyże drewniane z wizerunkiem Chrystusa, nierzadko malowanym na blasze.

Drewniane sprzęty

           

Fot. 190.
Fot. 191.
Fot. 192.
Fot. 193.
Najbardziej ozdobnymi meblami, znanymi z drugiej połowy XVIII i z XIX wieku, były malowane skrzynie i szafy. Pola zdobnicze skrzyń wypełniano najczęściej różnorodnymi kwiatonami, do rzadkości należały wyobrażenia ptaków i zwierząt. Na niektórych zapisywano datę i nazwisko właścicieli lub wykonawcy (fot.190). Skrzynie dodatkowo ozdabiano profilowanymi podnóżkami, kutymi ozdobnie zawiasami oraz zamkami z wykładkami. W polach zdobniczych malowanych szaf również najczęściej występowały wzory kwiatowe, rzadziej sceny rodzajowe lub pejzaże. W mniejszym stopniu zdobiono półki i szafki na naczynia, zwane szybunkami, które zwykle malowano jednolitym kolorem.

            Oparcia krzeseł oraz ław posiadały natomiast ozdobne ażurowe wycięcia, na przykład w kształcie serca (fot.191). W domach bogatszych gospodarzy znajdowały się także łóżka ze zdobionymi zapleckami i toczonymi nogami (fot.192).
           
Fot. 194.
      
Do sprzętu drewnianego o bogatym zdobnictwie należały także: łyżniki, solniczki czy formy piernikarskie. W śląskich łyżnikach występowało pionowe wieszadełko o urozmaiconych zdobieniach w kształcie gwiazdy, serca, kwiatów lub baranich rogów. Podobnego typu ozdoby występowały na zawieszkach drewnianych solniczek. Formy piernikarskie natomiast cechowały się dużym asortymentem wzorów obejmującym zwierzęta, serca, koszyki, ozdobne wieńce czy postacie w bogatych strojach.

Wyroby kowalskie

           

Fot. 195.
Fot. 196.
    
Do zdobionych wyrobów kowalskich należą: noże, siekiery, klamki, wykładki do zamków drzwi i skrzyń, kołatki, okucia kufrów, wozów i sań, kraty do okien oraz przedmioty związane z kultem religijnym. Efekty zdobnicze w tego typu wytworach osiągano poprzez profilowanie, skręcanie, rytowanie oraz wybijanie wzorów różnorodnymi stemplami.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

 
            Wiele warsztatów kowalskich upadło w latach pięćdziesiątych XX wieku, co miało związek z coraz większą ilością gotowych wyrobów przemysłowych.

Wyroby ceramiczne

            3 zdjęcia

Fot. 197.
Fot. 198.
Fot. 199.
  
Ceramika użytkowa, do której należały garnki, misy, dzbany, zwykle nie miała większych zdobień. Oprócz niej wyrabiano również naczynia dekorowane, które glazurowano na kolor zielony lub brązowy. Innym rodzajem zdobienia było pokrywanie naczyń rytem lub odbijanie wzorów stempelkami. Na Śląsku rozwijała się również ceramika malowana. Początki powstania tej formy zdobienia wiążą się z chęcią utrwalenia na dłużej pięknych wzorów nanoszonych na wielkanocne kroszonki. Pierwotną formę ceramicznego jajka-solniczki przejęły inne wytwory: filiżanki, talerze oraz wazony.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

Wyroby plecionkarskie

           

Fot. 200.
Fot. 201.
    
Wyroby plecionkarskie, takie jak kosze, ozdoby na choinkę, przedmioty wystroju wnętrz, zdobiono poprzez odpowiedni kształt i dobór splotów oraz stosowanie wikliny w różnych kolorach i łączenie wikliny ze słomą lub innymi materiałami.

            Plecionkarstwo było niegdyś bardzo powszechne, prawie w każdej wsi po domach zajmowano się wyplataniem koszy na własne i sąsiedzkie potrzeby.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

    

Zabawki dziecięce

           

Fot. 202.
Fot. 203.
    
Pierwotnie na wsiach dzieci bawiły się nielicznymi zabawkami wykonanymi samodzielnie lub przez kogoś z rodziny. Z czasem zabawki dziecięce zaczęli wytwarzać stolarze, kowale, garncarze oraz rzeźbiarze. Do tradycyjnych wyrobów zabawkarskich zalicza się: drewniane wózki, taczki, kołyski i łóżeczka dla lalek oraz koniki i ptaszki.

Tkaniny i wyroby koronkarskie

            W XIX i na początku XX wieku powszechnie tkano lniane płótno, a Beskidzie Śląskim wytwarzano dodatkowo tkaniny wełniane oraz sukno używane na gunie i portki. Wyrabianiem i zdobieniem tkanin zajmowały się głównie kobiety.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

Fot. 204.
Fot. 205.
Fot. 206.
  
W stroju ludowym oraz zdobnictwie wnętrz stosowane były od XVIII wieku różnorodne formy koronkarskie. Techniką szydełkową wykonywano m.in. czepce cieszyńskie i pszczyńskie oraz chusty zwane heklówkami, występujące w okręgu przemysłowym. W XX wieku popularne stały się koronkowe serwety, serwetki, narzuty, firany, a w nowszych czasach także kołnierzyki, rękawiczki i bluzeczki.

Rekwizyty obrzędowe

           

Fot. 207.
Fot. 208.
    
Większość rekwizytów obrzędowych związana jest ze świętami i zwyczajami zimowymi oraz wiosennymi. Najbardziej zróżnicowane są stroje i rekwizyty grup przebierańców obchodzących wsie z okazji różnych świąt dorocznych. Przedmiotami charakterystycznymi dla grup kolędniczych były przede wszystkim gwiazdy i szopki. W obrzędach wiosennych szczególną rolę odgrywały: marzanna, marzaniok oraz goik.

           
Fot. 209.
Fot. 210.
Fot. 211.
  
Ze świętami wielkanocnymi wiąże się tradycja zdobienia jaj , które w znacznej części Górnego Śląska nazywane są kroszonkami. Pierwotnie barwiono je naturalnymi barwnikami na jeden kolor i wyskrobywano na nich geometryczno-kwiatowe wzory. Z czasem wprowadzono nowe techniki ozdabiania jaj. Oprócz skrobanych i malowanych woskiem pojawiły się kroszonki oklejane kolorowymi nitkami, rdzeniem sitowia, tkaninami i papierami.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

           
Fot. 212.
Fot. 213.
    
Z okazji uroczystości rodzinnych i dorocznych wypiekano na Górnym Śląsku pierniki o różnych kształtach. Piernikowe serca, mikołaje, diabły, anioły itp. wyrabiane są również w czasach współczesnych.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

Istrumenty muzyczne

           

Fot. 214.
      
Szczególną ozdobnością odznaczały się gajdy śląskie występujące w Beskidzie Śląskim oraz dudy żywieckie. Miejscowi twórcy ludowi wykonywali również: trąby pasterskie, tzw. trombity, rogi, fujary, piszczałki, terkotki, klekotki oraz gliniane okaryny i gwizdki.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

Rzeźba

           

Fot. 215.
Fot. 216.
    
Drewniane rzeźby sakralne w XVIII i XIX najczęściej tworzyli anonimowi twórcy. Umieszczano je w kapliczkach przydrożnych, wnękach domów i kościółkach wiejskich. Przedstawiały one zwykle Chrystusa Ukrzyżowanego, Frasobliwego, Zmartwychwstałego lub najbliższych ludowi świętych (św. Floriana, św. Jana Nepomucena, św. Józefa).

            Tradycyjne XIX-XX-wieczne rzeźby umieszczano również na kamiennych krzyżach przydrożnych. Były to najczęściej postacie Chrystusa, Matki Boskiej i św. Jana, tzw. Boże Męki. Na niektórych z nich znajduje się nazwisko wytwórcy, data powstania, nazwiska fundatorów i odpowiednie sentencje.
            W wieku XX wzrosło zainteresowanie rzeźbami drewnianymi nie tylko o charakterze religijnym. Współcześnie również rozwija się tego rodzaju twórczość amatorska.


Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

Malarstwo

           

Fot. 217.
Fot. 218.
    
W XIX i XX wieku obrazy religijne licznie występowały w domach wiejskich. Nabywano je w miejscowościach pątniczych, na lokalnych odpustach lub u wędrownych obraźników i umieszczano w tzw. kącie obrazowym. Najczęściej przedstawiano na nich Matkę Boską z Dzieciątkiem, Matkę Boską Gidelską, Chrystusa z przebitym bokiem, Opatrzność Bożą oraz świętych. Były one malowane pierwotnie na desce, a później na płótnie lub na papierze. W XVII i XVIII wieku tworzono również drzeworyty i miedzioryty religijne, a koniec XVIII i XIX wiek to okres intensywnego rozwoju malarstwa na szkle. Do tradycyjnego XIX-wiecznego malarstwa sakralnego należy także malarstwo na blasze. Postać Chrystusa Ukrzyżowanego lub Matki Boskiej wycinano z blachy żelaznej lub cynowej, malowano, a następnie umieszczano na wysokich, drewnianych, przydrożnych krzyżach. W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX malarstwo religijne na płótnie, papierze i szkle zostało wyparte przez oleodruki wykonywane seryjnie prze drukarnie.



Powrót do spisu treści

  
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS