Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Gwara regionu (wersja podstawowa)

Gwara regionu

Justyna Garczyńska   
Mazowsze bliższe (starsze) obejmuje tereny nad Wieprzem i po obu stronach Wisły po Płock.
Mazowsze bliższe to obszar o znacznie wcześniejszym osadnictwie niż Mazowsze dalsze, poddawany dużym wpływom cywilizacyjnym (rozwój przemysłu, stolica w Warszawie). Siłą rzeczy jest to obszar o wiele mniej archaiczny niż gwary Mazowsza dalszego
Mazowsze bliższe, zwłaszcza lewobrzeżne (dawne województwo rawskie), ale i zachodnie po Wkrę wykazuje związek z gwarami południowo- i zachodniopolskimi. W zakresie wokalizmu należą tu następujące cechy: brak
przegłosu psł. *‘e w ’o, czym charakteryzują się gwary Małopolski, por. mietła , uniesła , biedro ,
przejście ogólnopolskiego wygłosowego -aj w -ej (charakterystyczne dla gwar Śląska, Wielkopolski, Krajny, Kujaw, Małopolski), por. tutej , pożyczej , brak na całym Mazowszu lewobrzeżnym północnopolskiej wymiany -ar w -er, częstsze są silniejsze ścieśnienia kontynuantów dawnych samogłosek długich oraz artykulacja samogłoski y taka, jak w gwarach południowo-zachodnich. Te językowe powiązania z gwarami południowymi i zachodnimi mają m.in. uzasadnienie w danych historycznych (por. historia regionu).

Cechy charakterystyczne gwar Mazowsza bliższego to:
1.
Mazurzenie, por. warstaty , cwarte , wysłem , pocontku , pojedynca , kasa grycana = ‘warsztaty, czwarte, wyszedłem, początku, pojedyncza, kasza gryczana’. Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, czyli siakanie, por. ziaba , śnuruje ;
2.
Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. jak jechał , chłop na , a nicht na = ‘a nikt na’, pas ma , z dziesieńć osób = ‘z dziesięć osób’;
3. Samogłoska a (<
stpol. *ā) wymawiana jak o, por. ptok, godo, kijonki , nopastek = ‘ptak, gada, kijanki, naparstek’; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. gospodarz ;
4. Samogłoska e (<
stpol. *ē) wymawiana jak ei, ey, ye lub i, y, por. bieyda, brzyg, śnig, śńyeg = ‘bieda, brzeg, śnieg’; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. grzech , chleb ;
5. Samogłoska o (<
stpol. *ō) wymawiana jak ó, por. pół , Cyganów , mój , podwórka , gnój ;
6. Samogłoska nosowa ę realizowana w śródgłosie wyrazów najczęściej zgodnie z normą ogólnopolską, por. kreńci , niescejście = ‘kręci, nieszczęście’, zdecydowanie rzadziej
szeroko jako an, por. užandach, kampa = ‘urzędach, kępa’ lub z artykulacją podwyższoną jako in, yn, por. napyndzany , i wyngla = ‘napędzany, i węgla’; w wygłosie przede wszystkim spotyka się ę odnosowione, por. zabawe , pochodze , chodze .
Samogłoska nosowa ą realizowana często z podwyższeniem artykulacji, por. kwitnuńć , kunkol , porżnunć = ‘kwitnąć, kąkol, porżnąć’; w wygłosie zauważalna jest skłonność do wymawiania -ą w postaci -o lub ze zwężeniem -u, por. majo , cało , nazywajo , so , w ślepu gace , pod figuru , kosiarku = ‘mają, całą, nazywają, są, w ślepą gacę (nazwa zabawy), pod figurą, kosiarką’, ale występują również realizacje zgodne z normą języka ogólnopolskiego, gdzie -ą wymawiane jest w postaci sekwensu [oł], por. idoł, tańczoł = ‘idą, tańczą’.
Obie
w pozycji przed spółgłoską zwartą są wymawiane zgodnie z ogólnopolską artykulacją asynchronicznie, por. kreńci , wyciongneli = ‘kręci, wyciągnęli’. Przed spółgłoskami szczelinowymi samogłoski nosowe również wymawiane są asynchronicznie jako dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest samogłoska ustna o odpowiedniej barwie, drugim zaś spółgłoska ł lub j, por. gołski , wolski , mołż , niescejście = ‘gąski, wąski, mąż, nieszczęście’. Przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. wyciongneli , capnuł , zamknuł , zaczoł , zgineło , uwziła = ‘wyciągnęli, capnął, zamknął, zaczął, zginęło, uwzięła’.

Z pozostałych cech Mazowsza bliższego z zakresu wokalizmu i konsonantyzmu można wymienić:
1.
Wymianę nagłosowej grupy ra- w re- w niektórych wyrazach, por. remię, redło, redełko , obredlić = ‘ramię, radło, radełko, obradlić’;
2. Brak
przegłosu *ě > a w niektórych wyrazach, por. wymietał , śniedanie , spowiedać, opowiedać = ‘wymiatał, śniadanie, spowiadać, opowiadać’;
3.
Rozszerzoną wymowę samogłoski e w grupie eN w części wschodniej Mazowsza bliższego, por. jenczmjanna , owsam, ślimakam = ‘jęczmienna, owsem, ślimakiem’ lub
wymowę zwężoną do eyN, yN na pozostałym obszarze, por. sierpeym , kombajnym , wozeym = ‘sierpem, kombajnem, wozem’;
4. Przechodzenie wygłosowego -ej w -ij/-yj lub -i/-y, por. inaczy , z jedny do drugij , lepi , cały , późni = ‘inaczej, z jednej do drugiej, lepiej, całej, później’;
5.
Prejotację samogłoski i, z możliwym równoczesnym obniżeniem artykulacji, por. ji , jem , jinna , jenacy , jigły = ‘i, im, inna, inaczej, igły’;
6.
Prelabializację samogłoski o, rzadziej u, por. łobjad , łosły , łorze , łowjes , łokem , a łu nas , na łucte , łucyć = ‘obiad, osły, orze, owies, okiem, a u nas, na ucztę, uczyć’;
7.
Zwężenie artykulacji samogłoski o przed spółgłoskami nosowymi do ouN, uN, por. kumórki , i una , brunuje , kunwalia , funtana = ‘komórki, i ona, bronuje, konwalia, fontanna’;
8.
Asynchroniczną wymowę spólgłosek wargowych miękkich typu pj, bj, fj, wj, mj, por. pjetnaście , powjedziała , wjerzby , mjeliśmy , umjał ;
9. Twardą wymowę spółgłoski wargowej w’ w grupach św’, ćw’-, dźw’-, por. śfynie, śfyniaka = ‘świnie, świniaka’ oraz spółgłoski wargowej m’ w końcówce N. lmn. rzeczowników -ami, por. sierpamyi , kołkamy , krowamyi , cepamyi , z rogamyi = ‘sierpami, kołkami, krowami, cepami, z rogami’;
10. Twardą wymowę
spółgłoski l’ w grupie li, por. klyny, palyć, lys, z glyny = ‘kliny, palić, lis, z gliny’;
11. Przeważającą miękką wymowę
spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze Mazowsza bliższego trafia się wymowa twarda typu druge , drugego , mnoge , takej , drapakem , to na ge , okenko = ‘drugie, drugiego, mnogie, takiej, drapakiem, to na gie, okienko’. Niekiedy słyszy się także miękką spółgłoskę ch przed i, e, por. chiba , łorzechi = ‘chyba, orzechy’;
12.
Przechodzenie grupy kt w cht, por. chto, nichtórzy, chtóry, a nicht = ‘kto, niektórzy, który, a nikt’.

Cechy fleksyjne charakteryzujące gwary Mazowsza bliższego to:
1. Występowanie w
C. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich końcówki -owiu, występująca najczęściej w postaci -oju, por. mężoju , gospodarzoju , konioju , synoju , wujkoju , zięcioju = ‘mężowi, gospodarzowi, koniowi, synowi, wujkowi, zięciowi’;
2. Występowanie w
Msc. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich zakończonych na sz, ż końcówki -e, por. na nozie , w kapelusie = ‘na nożu, w kapeluszu’;
3. Częstsze niż w języku ogólnopolskim użycie końcówki D. lmn. -ów w rzeczownikach wszystkich rodzajów, por. z nogów , z morwów , z dziąsłów = ‘z nóg, z morw, z dziąseł’;
4. Utrzymywanie e ścieśnionego w
D. lpoj. przymiotników i zaimków, por. samygo, kożdygo = ‘samego, każdego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. to jest z tygo = ‘to jest z tego’.
5. Szeroka realizacja końcówki N. i Msc. lpoj. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi
przymiotników i zaimków jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. ze wszystkiemi , przede wszystkiem , z dobremi = ‘z wszystkimi, przede wszystkim, z dobrymi’;
6. Występowanie końcówki -em w
1. os. lpoj. czasu przeszłego r. męskiego. Głoska ł często nie jest wymawiana po spółgłosce, por. potłukem = ‘potłukłem’.
7. Występowanie w
1. os. lmn. czasu teraźniejszego końcówek -m, por. musim , sprzedajem = ‘musimy, sprzedajemy’ oraz -my, por. jeździmy , handlujemy . Rzadko spotyka się w omawianej funkcji dawną końcówkę
liczby podwójnej -wa, por. idziewa, robziwa = ‘idziemy, robimy’.
8. Występowanie w
1 os. lmn. czasu przeszłego końcówek: ogólnopolskiej -śmy, por. poszliśmy , uciekliśmy , mjeliśmy , archaicznej -m, por. gralim , ucieklim , tańcowalim , poszlim , latalim = ‘graliśmy, uciekliśmy, tańcowaliśmy, poszliśmy, lataliśmy’. Rzadko można spotkać końcówkę dawnej
liczby podwójnej -wa, por. byliźwa = ‘byliśmy’.
9. Występowanie końcówki -ta w
2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego, por. niesieta, nieśliśta, weźta = ‘niesiecie, nieśliście, weźcie’ obok powszechnej ogólnopolskiej końcówki -cie, por. dajcie , weźcie ;
10. Brak kategorii rodzaju
męskoosobowego, por. te dobre chłopy kosiły = ‘ci dobrzy chłopi kosili’.
Poza tym w gwarach Mazowsza bliższego występuje:
1. Znaczne upowszechnienie się
rzeczowników męskich na -ak na miejscu nijakich typu cielę, kurczę, por. dzieciak , cielaka , ciele , świniaka , źrebak , prosiak , piskle , pisklak , sceniak ;
2. Zastąpienie przyrostka
bezokolicznika - przez - w typie siedzić, leżyć dzięki wyrównaniom do nosić, służyć, por. powjedzić , zlecić , siedzić , ściemnić , pomyślić = ‘powiedzieć, zlecieć, siedzieć, ściemnieć, pomyśleć’;
3. W zachodniej części Mazowsza bliższego zanik spółgłoski r w przedrostku roz-, por. ozwałkować = ‘rozwałkować’;
4. Nieustalone używanie
przyimków bez i przez, por. bez dwadzieścia, bez pola = ‘przez dwadzieścia, przez pola’;
 
Słownictwo
Poniżej wymienione zostały niektóre nazwy charakterystyczne dla Mazowsza bliższego.
  • baźki — ‘szyszki’
  • brodawka — ‘kurzajka’
  • ciućki — ‘skwarki’
  • ćma, ćmak, ciemak — ‘ciemna noc’
  • dychawa — ‘człowiek kaszlący’
  • garnczek — ‘garnuszek’
  • gluty — ‘sople’
  • głuchoń — ‘człowiek głuchy’
  • kartoflarz — ‘ciasto z tartych kartofli pieczone na blasze’
  • kaszerek — ‘mała siatka na kiju do wybierania ryb’
  • klapki — ‘obuwie z drewnianą podeszwą bez pięt’
  • kraszanki — ‘pisanki’
  • kręgi — ‘kark’
  • kulasy — ‘nogi krowy i konia’
  • lekkie — ‘płuca i wątroba zwierząt’
  • ława, ławka — ‘kładka’
  • modrak — ‘chaber, bławatek’
  • oskórować — ‘zdjąć korę z drzewa’
  • plince — ‘placki z tartych ziemniaków’
  • prosiak — ‘łydka’
  • rogi — ‘poły płaszcza’
  • sanice — ‘płozy sań’
  • śmirus — ‘pijak’
  • świdral — ‘człowiek zezowaty’
  • wałkoń — ‘człowiek leniwy’
  • wiosenne — ‘zboże siane na wiosnę’
  • zapieka — ‘człowiek dokuczliwy’
 
« poprzedni artykuł   następny artykuł »
Wersja rozszerzona
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS