„Orientacyjne granice północnej części Wielkopolski to: na wschodzie Jez. Pakoskie i (częściowo) górna Noteć, na północy średnia i dolna Noteć, na zachodzie granica zwartego obszaru języka polskiego do 1939 r.; na południu granicę tworzy częściowo Warta w dolnym biegu, dalej zaś na wschód (mniej więcej od Murowanej Gośliny) nie ma jakiejś naturalnej granicy” (Zagórski 1967: 4–5).

Wielkopolskę północną omawiam na przykładzie wsi z dwóch powiatów i gmin, mianowicie Krzyszczewo i Wola Skorzęcka (gm. i pow. Gniezno) oraz Sienno (gm. i pow. Wągrowiec).

Ziemia gnieźnieńska, czyli powszechnie pojmowany obszar powiatu gnieźnieńskiego z miastem Gnieznem, leży na tzw. Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej (100–125 m n.p.m.), stanowiącej część Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Od północy ziemię gnieźnieńską ograniczają Pagórki Janowieckie (okolice Mielna, Łopienna), na północny zachód od Gniezna znajduje się Równina Gnieźnieńska, w części południowo-zachodniej są Pagórki Kostrzyńskie, południe powiatu zajmuje Równina Wrzesińska, a południowy wschód Pagórki Powidzkie. Samo Gniezno i przechodzący przez miasto pas równoleżnikowy o szerokości ok. 3 km położone są w rejonie morenowych Pagórków Gnieźnieńskich.

 Najwyższy punkt Wysoczyzny Gnieźnieńskiej stanowi Wał Wydartowski (167 m n.p.m.), najwyższy punkt powiatu to wzgórze w okolicach Imielna (37,7 m n.p.m.),najniższy – dolina Małej Wełny koło Rybnika pod Kiszkowem (91 m n.p.m.).

Krajobraz, będący efektem zlodowacenia bałtyckiego (zakończyło się ok. 22 tysięcy lat temu), jak i rzeźba terenu są urozmaicone. Występują tu moreny czołowe, moreny denne, ozy, piaszczyste równiny sandrowe.

Wysoczyzna Gnieźnieńska jest „naturalnym wododziałem dzielącym dorzecze Warty i Wisły. Główną rzeką zbierającą wody z terenu Gminy [sic!, gminy Gniezno – J.K.] jest Wielka Wełna, przepływająca przez 5 jezior stanowiących interesujący element krajobrazu. Są to jeziora rynnowe: Wierzbiczańskie, Jankowskie, Strzyżewskie, Piotrowskie, Głęboczek, Wełnickie, Pyszczynek. Największe jest Jezioro Wierzbiczańskie o pow. 173,69 ha i I klasie czystości” (http://gniezno.poznan.lasy.gov.pl/index.html). Należy bowiem zaznaczyć, że okolice Gniezna to teren licznych jezior, zwany Pojezierzem Gnieźnieńskim (4362 km²), m.in.: największe – Jez. Gopło (21,8 km²), najgłębsze Jez. Popielewskie (głębokość do 50,5 m), Jez. Powidzkie (największe i najgłębsze w powiecie gnieźnieńskim – 1200 ha powierzchni, 40,3 m głębokości), Jez. Niedzięgiel, Jez. Wierzbiczańskie i in. W samym mieście położone są 3 jeziora: Winiary, Jelonek (zwane Wenecją), Świętokrzyskie.

 

Okolice Gniezna nie obfitują w lasy; te, które zajmują obszar nadleśnictwa to głównie bory sosnowe oraz tzw. Lasy Czerniejewskie z przewagą drzew liściastych. Mimo to szata roślinna jest tu interesująca. Z rzadkich gatunków rosną tu, np. naparstnica purpurowa, listeria jajowata, dziewięćsił bezłodygowy, lilia złotogłów, rosiczka drobnolistna i okrągłolistna, skrzyp gałęzisty i pstry, widłak spłaszczony i jałowcowaty, pęczyna błotna, podejźrzon marunowy. Również fauna reprezentowana jest przez gatunki chronione, tj. ptaki: żurawie, bociany czarne, kruki, łabędzie nieme, błotniaki stawowe, myszołowy, zaobserwowano także orła bielika i czaplę siwą; ssaki: wydry, jeże, krety, ryjówki, nietoperze, wiewiórki; gady: jaszczurki, padalce, zaskrońce; płazy: ropuchy, kumaki, żaby, rzekotki drzewne, grzebiuszki ziemne (http://gniezno.poznan.lasy.gov.pl/index.html).

By chronić wartości przyrodnicze i krajobrazowe powiatu utworzono w 1954 roku 3 leśne rezerwaty przyrody na terenie Lasów Czerniejewskich (”Bielawy” koło Goranina, „Modrzew Polski” w Noskowie, „Wiązy” w Nowym Lesie – wiąz szypułkowy niestety wyginął). Objęto także ochroną 362 pomniki przyrody („Na terenie obrębu Skorzęcin znajduje się  21 pomnikowych dębów w wieku ok. 300 lat, w obrębie Popowo Podleśne 7 ponad 200 letnich dębów, dąb 150-letni oraz sosna czarna i świerk pospolity „Albin” o imponującym obwodzie 345 cm”(http://gniezno.poznan.lasy.gov.pl/index.html). Na terenie Nadleśnictwa Gniezno planuje się utworzenie 4 rezerwatów przyrody: „Skorzęcin" (leśny), „Jezioro Czarne" (torfowiskowy), „Jezioro Kańskie" (wodno-torfowiskowy) oraz „Wyspa Znicz" (faunistyczny). Warto nadmienić, że na teren powiatu częściowo zachodzą: Lednicki Park Krajobrazowy, Powidzki Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka.

 

 

 

            Z kolei okolice Wągrowca to obszar znany w etnografii jako Pałuki. „Pałuki to region leżący na północy Wielkopolski pomiędzy rzekami: Notecią i Wełną. Pod względem geograficzno-przyrodniczym Pałuki obejmują północna część Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i Wysoczyzny Gnieźnieńskiej. Obszar Pałuk wynosi w przybliżeniu 2000 km. […] Pałuki, położone na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej i częściowo w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, szczycą się ponad setką bogatych w ryby jezior. Temperatury roczne nie przekraczają 8 stopni Celsjusza, a opady należą do najniższych w Polsce, oscylując wokół 500 mm. Poza granicznymi nie ma większych rzek – co najwyżej Gąsawka i Nielba. Około połowa regionu znajduje się w dorzeczu Noteci, a reszta – Wełny (prawych dopływów Warty). Wielką osobliwością geograficzną na skalę światową jest szczególna postać bifurkacji w postaci skrzyżowania się nurtów dwóch rzek – Wełny i Nielby w Wągrowcu. Najniżej położonym miejscem jest ujście Margoninki do Noteci (48 m n.p.m.), a najwyższym wzniesieniem szczyt Chełminki na północ od Kcyni (161 m n.p.m.). Przeciętna wysokość wynosi ok. 100 m n.p.m. Gleby wykazują się najczęściej dobrą przydatnością rolniczą, wobec czego przeważają na nich grunty orne – zdecydowanie najsilniej zalesione są rubieże tej krainy” (http://paluki.ovh.org).

 

 

„Gmina Wągrowiec to teren o czystym środowisku, bogaty w interesujące rezerwaty przyrody. Jednym z nich jest leżący około 4 km na zachód od Wągrowca Rezerwat „Dębina”, 31- hektarowy kompleks leśny z blisko 300-letnimi dębami. Najokazalszym spośród nich jest uznany za pomnik przyrody dąb im. Wojciecha Korfantego (1873-1939), przywódcy powstań śląskich. Znajdują się tam również siedliska rzadko występujących ptaków” (www.gminawagrowiec.pl/Nasza-Gmina/Połozenie.aspx).

Obecność licznych jezior, m.in. Jeziora Łekneńskiego, Jeziora Bracholińskiego Dużego, Jeziora Bracholińskiego Małego oraz Jeziora Rgielskiego sprzyja występowaniu wielu gatunków ptactwa wodnego i błotnego („gnieździ się tu ponad 2000 par 42 gatunków ptaków, m.in. wszystkie krajowe gatunki kaczek, perkoz rdzawoszyjny, bąk, żuraw, wąsatka, sowa błotna, bernikla obrożna, łabędź krzykliwy i wiele innych. Oprócz tego stwierdzono tu pierwsze w Polsce, a jednocześnie drugie znane nauce światowej, reliktowe stanowisko pająka Ecta kaestneri” (www.gminawagrowiec.pl/Nasza-Gmina/Połozenie.aspx)) oraz roślinności. Z tego względu przewidywane jest założenie tu rezerwatu ornitologicznego Jeziora Rgielskie.

Dla ochrony cennych ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, na terenie gminy wyznaczono 20 użytków ekologicznych. Znaczną część gminy Wągrowiec obejmuje Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Wełny i Rynna Gołaniecko-Wągrowiecka”, chroniący malowniczy krajobraz dolin rzecznych i licznych jezior” (www.gminawagrowiec.pl/Nasza-Gmina/Połozenie.aspx).

 

---