Dialekt i gwary regionu

1. Gwara borzyszkowska: cechy kaszubskie, z wyjątkiem ruchomego akcentu. Na zachowanie się ich wpłynął prawdopodobnie brak bezpośredniej styczności z dialektami polskimi...”, a od reszty pdkasz. odróżnia ją m.in.: wymowa *v jako u, uœda (przed Q zostaje v, np. vós, vóš); to u zanika po g x: gœzзe, jak też v’ w grupie sv’, np. siat, siińa; miękkie m’ bez ń, np. m’edv’yc, ale daw. mń zdradza typ sm’yk ‘śnieg’; dyftongizacja, zob. dyftongi w nagłosie, po wargowych i tylnojęz. nie tylko daw. krótkiego *ǒ, ale i *ó z daw. długiego ō, np. b^uól, ale brak dyftongizacji u, np. kula, mucha; tzw. szwa, czyli ë ≤ ǐ ў oraz ǔ, np. lepa, żeda, grebi.
2. Końcówki osobowe w cz. ter.: w 1. os. l.m. obok regularnej ‑më i częstej ‑ma też pdkasz. ‑m, np. jidzem, widzym; przeważa końc. ‑më, ‑ma, rzadko ‑m: bijem, pijem, znajem.
3. Brak zmiany ǔ w ë.
4. Nasilenie ć з’, nosówki ą║ a, np. są║ sa ‘się’ i nosowe ų, np. mųż;
5. Tryb rozkazujący bez ‑i║ ‑ë, np. zrób;
6. Akcent inicjalny nieruchomy na sylabie początkowej (inicjalny) ma pd. (Bytowskie i Kościerskie). np. czarownica, czarownic, czarownicama. Jest on wynikiem wyrównań z analogii morfol. Na pd.-wsch. (Zabory) akcent pada na przedostatnią sylabę (paroksytoniczny), co jest wynikiem wpływów polskich, np. czarownica, czarownic, czarownicama.
7. Wyrównania analogiczne mogą jednak prowadzić również do usunięcia alternacji, np. òpòwiôdac, òpòwiôdóm na Kaszubach pd. wobec òpòwiadac, òpòwiôdóm na Kaszubach pn., jô bierzã, pierzã i òni pierzą, bierzą na wzór të bierzesz, pierzesz na całym obszarze Kaszub.
8. Afrykatyzacja tylnojęzykowych to właściwość dziś specyficznie kaszubska, na południu podlegają zmianie miękkie k’ g’ w palatalne lub ć з’. Wcześniej zmieniły się one na ћ ђ, czego resztki zachodzą wyjątkowo na peryferiach w mowie najstarszych. rezultatem afrykatyzacji k’, g’ są wymiany k : ć: takô : taci – i g : dź: noga : nodzi, przy czym tylko ta pierwsza występuje w pol., ale sporad., jedynie w derywacji (np. miękki : mięciutki) i oczywiście ma inną genezę (gw. wym. miętki), zaś g : dź w pol. ogólnej nie jest znana, ale znały ją gw. Borów Tucholskich i Krajny.
9. Zmiana *ť *ď ≥ ć з’ na pd.-zach. wykazuje ograniczenie, np. bratin, matinka, nôdeja, nawiedënë, tãtół ‘dzięcioł’.
10. Przeniesienie z form czasu teraźniejszego jakości samogłoski rdzennej na bezokolicznik, np. miéwac wg miéwô, chwôlëc wg chwôli itd. (wobec pnkasz. miewac, chwalëc itd.).
11. Czasowniki wielokrotne: kòsztac, kùp(i)ac, retac i przyr. z ‑owac║ ‑òwac. lub ‑iwac║ ‑ëwac, np. pòdskakòwac║ pòdskakiwac, ùgadowac sã║ ùgadëwac sã, wëpëtowac║ wëpëtëwac; wśród drugich uwagę zwracają tzw. podwojone typu przejinaczëwac, rozkòscérzëwac, scëgiwac, ùżëczëwac, wëchwôlëwac (wobec przejinaczac itd.), nowsze i powszechne na pd. Kaszubach. Często tworzy się te czasowniki przez dodanie przedrostka, np. pòwërwac, pòzabijac.
12.  Długie, nieskrócone formy rzeczowników kamiéń, krzemiéń, płomiéń, rzémiéń, jãczmiéń.
13. Dyftongizacja (jak w gwarach wielkopolskich) samogłosek okrągłych (tylnych) ò, ù w nagłosie oraz po spółgłoskach wargowych i tylnojęz. prowadzi do wymowy typu ^uo║ ^ue║ ^ué, np. ^uewca, b^ueli, k^ueza; ^uu║ ^uü, np. ^uud, b^uuda, k^uura; taka wymowa ustępuje na pd.-wsch. (Zabory) i często nie obejmuje nowych zapożyczeń z pol., np. helikopter, komputer (lep.: helikòpter, kòmpùter).
14. Kaszubienie, tj. stwardnienie środkowojęzykowych ś ź ć dź ≥ s z c dz, np. sedzec na pd. w zdrobnieniach i spieszczeniach zachowują miękkość: babùsia, Brunisia, bazia ‘owieczka’, miś, truś ‘królik’.
15. Wtórnie pojawia się wymowa z miękkim ń typu fùńt, gruńt, kańta, testameńt, itd., a także przińc║ przinc, wińc║ winc, rozéńc║ rozénc, zéńc║ zénc, tylko na pd. przyjsc, wijsc.
16. Dysymilacja wargowych: czôrlina (pd.)║ czôrnina, òczelnica (śr., pd.)║ òczennica, srébło (pd., śr.)║ srébro, swiôrczëc (Zabory)║ swiôdczëc;
17. Nawiązujące do jęz. pol.: dawne pnpol. rǎ- ≥ re- i jǎ- ≥ je-, np. remię, jeskùlëca; też dawne wielkopolskie ‑k, ‑c ustępują na pd. Kaszub na rzecz ‑ek, ‑ec, np. kotek, krawiec.
18. Zachowana archaiczna frykatywna wymowa rz, np. trzë krzôczi wym. trzë krzôczi.
19. Redukcje Grupy spółgłoskowych, np. òkamnienié (pd.) ≤ òkamgnienié.
20. Gwara brusko-leśnieńsko-wielewskana pd. Zaborach (Brusy, Leśno, Wiele); cechy: 1. brzmienie *ǐ jako wysokie i okrągłe ў czy ǔ; 2. zastępowanie tego dźwięku po l przez i; 3. rozróżnianie dop. l.p. od mian. l.m. w tematach na spółgłoskę tylnojęz. dekl. III, np. typ matcie, w nodzie, i wpływ tego na tematy I i III deklinacji na ‑s, ‑z, np. dop. kòsu, kòzu, a mian. kòse, kòze; 4. brak form bez e ruchomego typu bùdink, krawc; 5. ścieśnione a jako ó, np. ptóch, a ścieśnione e jako y, np. mlykò; 6. brak bądź zachwianie użycia formy dwie, np. dwa matcie; 7. akcent jeszcze inicjalny, ale często paroksytoniczny itd. System gram. i jednolitość całości mocno była zachwiana, zwł. na wsch., gdzie brakowało nawet kaszubienia.
21. Gwara zaborska (też krubańska, kasz. krëbańskô) charakteryzuje Zabory na pd.-wsch. Kaszub, zamieszkiwane przez Krëbanów. Dzieli się na: 1. pn. w par. Grabowo, Kościerzyna, Lipusz z p’i, f’i na miejscu p’, f’, np. pies – i 2. pd. w par. Brusy, Leśno, Wiele, a zatem ® gwarę brusko-leśnieńsko-wielewską z wymową px’, fx’, np. pchies (LGP 21) i szerszego zaniku ẃ grupach kẃ, gẃ, chẃ, krẃ (LGP 540), nie tylko np. kjat, gjôzda, ale też kjitną, kji ‘krwi’, kją ‘krwią’, chjelkę, sę chjądôł i pôrzuchje ‘żegawki’. Często ś ź ć dź, nadto ë tylko z ǐ, ў (np. dzëczi ‘dziki’), nie z ǔ (np. Kaszubë), tylko wyjątkowo ë z ę: zazëbła ‘zaziębła’ i typ ‑ek, ‑ec, a zatem zwykle dómek, już też typ ‑iskò, czyli zómkòwiskò (nie: zómkòwiszcze), typ celôk za celã.
22. Przejścia m’ ≥ mń (typ mniasto) na Zaborach, np. smniég ‘śnieg’ na pd. Kaszub i smiég w ® gw. borzyszkowskiej.
23. Przejścia swj ≥ sj na Kaszubach pd.-zach., czyli wymowy typu sjinia, np. swicëna ≤ sycëna ‘sitowie’.
24. Na pd. panuje samogłoska nosowa ą, dochodzić jednak fakultatywnie może do zaniku samogłosek nosowych, np. bòjôł sa, ale cechą znamienną jest także „odpadanie i (względnie ë) we wszystkich formach trybu rozkazującego: zrób, pn. zrobi, trac, pn. tracë. Dźwięk ě w gwarach pd. nie różni się prawie od ô: dôł, mjôł, fôłsz. Charakterystycznym także jest wtrącanie ń między spółgłoskę m a następującą samogłoskę miękką: mńasto (miasto), mńeszac (mieszać).
25. We fleksji: rzadka na pd. końcówka cel. l.p. ‑owiu (np. psowiu) z ‑owi (np. psowi) )( ‑u (np. psu).
26. Obszar pd.-wsch.-kasz., zdradza największe nawiązania leksykalne do pol. terenów dialektalnych. Leksykę tego obszaru cechuje mała liczba archaizmów oraz wiele słów o charakterze ogpol., będących wynikiem ekspansji nowego słown. na Kaszuby. Regres dawnej leksyki kasz. na pn. i pd.-zach. trwa nieprzerwanie.
27. W kaszubszczyźnie pd.-zach. występują – jak w gwarach wielkopol. – postaci typu czosac, krzosac, smiotana,niesã, plecã oraz niesła, wiezła, zamietła na pd.-wsch.,
28. Przydech: hùpa (pn.)║ łupa (pd.).
29. Ważniejsze różnice rodzajowe typu: (ten) ùczeń║ ùcznia, (ta) brwia, céń║ céniô, diszla, marchew║ marchwia, płëc║ płuca.
30. Wymowa archaiczna å, np. zåtór, a niekiedy słyszy się dyftong å^u, np. wå^uga (® gwara borowiacka);
31. Częściej ó║ u na pd. od Bytowa, np. mö, pölc, wöga;
32. Barwa e właściwa jest dla zachodu centrum oraz częściowo pd.-zach., np. me, ptech, steri itd.;
33. Skłonność do dyftongizacji typu mlé^jkò.
34. Kasz. ó zrównane czesto z u, np. curka, sudmi i w typie muj.
35.  ë wymawiana jest jak e niezależnie od akcentu.
36. Kasz. u wymawiane jest m.in. jako ü║i, szczególnie w centrum i na pólnocnym zachodzie Kaszub pd.,
37. Szczególny rodzaj nosowości pojawia się w połączeniach ę + ł, l w cz.prze.na pd.-wsch. przeważa rozłożona nosowość typu cygnena║ cygnęna║ cygnãna, wzena║ wzęna║ wzãna;
38. Obok postaci pełnych typu dlôczegò, dlôtegò, do czegò, do niczegò funkcjonują skrócenia: dlôte, docze.
39. Spółgłoski wstawne: tëptnąc (śr., pd.)║ tëpnąc, mùndrëga ‘dolna warga’ (Zabory)║ mùndëga (pd.), mézgnąc (pd.)║ méznąc.
40. Różne odmiany synonimii leksykalnej, typu mieszanego, np. pn. bón, bóna, bónk, szabelbóna, szabelbónk ‘fasola i szabel’.
41. Nowy typ gôdac, spiéwac.
42. Uproszczenia dziąsłowych grup spółgłoskowych: Berna(r)d, ch(r)cënë, ka(r)czmôrz, rzemiãsnik (pd.)║ rzemiãslnik (Zabory), tylnojęzykowych: òkamnienié. półsamogł.ł: ómaga (Kościerskie)║ łómaga, òpasc ‘chochla’, òpi║ ùpi £ łupi ‘upiór’ (pd.-zach.), typ chop, gowa, kąbk – i j: merónk║ mejrónk także powsz. w typie miesczi, wiesczi. Na pd. Zaborach w grupie krw zachodzi redukcja r: kją ≤ krwią i kwawy ≤ krwawy
43. Sufiksy ‑ôk (np. celôk), ‑iskò (np. zómkòwiskò), ‑iwac║ ‑ywac║ ‑ëwac (np. pisywac), cz.prze. typu jô żem pisôł.
44. Frazeologia: w miarę bogata, ale z silnymi wpływami kociewskimi (np. pòdbic òkò dzéwczinie ‘uczynić brzemienną’) i ogólnopolskimi (np. òczë wszëtczim zbieleją): wilczô torba ‘gaduła’; òbchòdzëc wôłtôrz pò słuńcu ‘z kultu solarnego: dla wyproszenia łask, rozpoczynając od prawej strony’; tylko zaborskie wòłac strija║ ùja na groch ‘pociągać nosem’; węższe zasięgi: miec wróble w ùszach ‘brud’ (Kościerskie); kòtë cygnąc ‘zabawa z przeciąganiem liny’ (Łubiana). Związki łączliwe: zawierają wyraz o przewidywalnej łączliwości z innymi, np. kasz. narowisti kóń (║zgrzébc); pies szczekô ║pn.: łaje║ czafroce║ pd., śr.: ùjôdô; Analogie z południem Polski: analogii z pd. Polski ukazuje Śląsk, zwł. peryferyjne Cieszyńskie, np. zgnitô zëma ‘bez mrozów’, jic do swiãtégò Piotra ‘umrzeć’, kòtë║ kòzë drzéc ‘wymiotować’ (pn.), kùpic cos za chwilã strachù ‘ukraść’, mlékò ùcékô ‘kipi’, wëpadnąc z bótów ‘umrzeć’, straszëc Cëgóna lasã ‘dogodzić komuś’.