3. Gwary przejściowe i mieszane

  

Na pograniczach dialektów i gwar lub języków (np. gwar różnojęzycznych) dochodzi często do takiej sytuacji, że krzyżują się tu lub mieszają cechy tych sąsiadujących ze sobą gwar (jednojęzycznych lub różnojęzycznych). Powstają wówczas gwary mieszane lub przejściowe. Rozróżnienie obu typów gwar wprowadził do polskiej dialektologii w okresie międzywojennym Mieczysław Małecki [Małecki 1933]. Za gwarę mieszaną uznał on taki typ gwary pogranicznej, który „rozwija tę samą cechę gramatyczną w jednych wyrazach zgodnie z gwarą a, w innych zaś jej rozwój jest identyczny z gwarą b [Małecki 1934, cyt. za: 2004, 135]). Termin gwara przejściowa zarezerwował natomiast dla takiej gwary pogranicza, która „daną cechę rozwija jednolicie według typu dialektycznego a, inną zaś cechę znów jednolicie według typu b [jw.]). Mimo że rozróżnienie terminologiczne Małeckiego uznawano za słuszne, to jednak w pracach dialektologicznych nawet najwybitniejszych slawistów panowała duża dowolność w używaniu obu terminów. Przykładowo – Zdzisław Stieber ten sam typ gwar (np. gwary laskie) określał w jednej pracy jako gwary mieszane [Stieber 1934], a w innej jako przejściowe [Stieber 1938].

Do rozróżnienia terminologicznego M. Małeckiego nawiązał Mieczysław Karaś [1958], który podjął próbę doprecyzowania istniejących definicji gwar przejściowych i mieszanych. W odniesieniu do gwar mieszanych podkreślał on przypadkowość występowania w nich cech dwóch (lub więcej) sąsiadujących gwar, a w gwarach przejściowych – prawidłowość rozwoju cech językowych. W stosunku do ujęcia Mieczysława Małeckiego nowością było potraktowanie przez niego gwar przejściowych i mieszanych jako dwóch różnych etapów rozwoju gwar na pograniczach językowych. Pewne uwagi na ten temat poczynił jednak już Małecki, gdy pisał o możliwości rozwoju gwary mieszanej w przejściową, a gwar czysto polskich w gwary mieszane polsko-słowackie [1934, za: 2004, 140].

Warto też zauważyć, że początkowo (poczynając od Małeckiego) pojęcie gwar przejściowych i mieszanych stosowano w odniesieniu do pogranicza różnych języków etnicznych, co widać też wyraźnie w doborze przykładów. Mieczysław Małecki jako przykład gwar mieszanych podawał gwary czadeckie na pograniczu polsko-słowackim (z polskimi kontynuantami samogłosek prasłowiańskich w jednych wyrazach, np. krężel, pięta, pręślica = przęślica, lub słowackimi w innych, np. jazyk, obruczka, husienica = język, obrączka, gąsienica), a gwar przejściowych – gwary laskie, czyli gwary na pograniczu polsko-czeskim (m.in. z brakiem iloczasu i akcentem paroksytonicznym jak w języku polskim ale z brakiem nosówek i przegłosu polskiego oraz z sonantami jak w języku słowackim). Dopiero później dialektolodzy polscy zastosowali pojęcia: gwary przejściowe – gwary mieszane także do pograniczy międzydialektalnych, tj. pograniczy wewnątrz obszaru tego samego języka etnicznego.

Kwiryna Handke, omawiając gwary przejściowe i mieszane wewnątrz obszaru dialektalnego, zauważa, że sytuacja tych gwar nie różni się zasadniczo od tej, którą można obserwować na pograniczach różnych języków. Na pograniczach gwarowych, zarówno na pograniczach głównych dialektów polskich (zespołów dialektalnych), jak i na pograniczach mniejszych kompleksów gwarowych, wyodrębnianych wewnątrz dialektów, występują takie same typy kontaktów językowych, jak i na pograniczach różnych językowo (tj. kontakt terytorialny, kontakt różnych systemów językowych, kontakt polegający na przemiennym użyciu dwóch systemów – tu gwarowego i ogólnopolskiego – przez tę samą osobę) [Handke 1993, 286]. Jako wyrazisty przykład gwar o niejednolitym charakterze Autorka podała gwary Borów Tucholskich, obszar, na którym krzyżują się izoglosy różnych cech, zjawisk i faktów typowych dla sąsiednich gwar (kociewskich, krajniackich, kaszubskich). Ważną sprawą jest też uwzględnienie w opisie pograniczy gwarowych i zachodzących na nich procesów językowych oddziaływanie wielu czynników pozajęzykowych, takich jak np. znajomość dwóch odmian językowych (gwara – język ogólny) czy interferencja polszczyzny ogólnej.

Oba typy gwar, które występują na pograniczu dwu (lub więcej) dialektów ludowych, a także powstają na styku różnojęzycznych gwar, można zatem zdefiniować następująco (zob. definicje niżej).

Gwary mieszane charakteryzują się tym, że występują w nich na przemian cechy graniczących zespołów gwarowych, tj. kontynuanty tej samej cechy w różnych wyrazach są zgodne z systemem jednej albo drugiej z sąsiadujących gwar. Od gwar przejściowych różnią się przemieszaniem cech dialektalnych w tych samych pozycjach fonetycznych i kategoriach gramatycznych, brakiem konsekwencji (regularności) w ich występowaniu. Przykładem gwar mieszanych mogą być gwary pogranicza polsko-słowackiego, w których przemieszane są formy z głoskami sonantycznymi (sylabotwórczymi) właściwymi dla języka słowackiego lub z połączeniami samogłoska + spółgłoska pochodzącymi z wokalizacji sonantów w polszczyźnie (zob. {D Sonanty L}), np. zrno = ziarno (sonant jak w języku słowackim), gornek = garnek (rozwój polski); spółgłoski g i h w tych samych pozycjach, np. pograbać, humno = gumno; grupy tret (polskie) i trat (słowackie), np. droga – draha = szosa, tlet (polskie) i tlat (słowackie), np. głowa, ale: gławnie(zob. {D Metateza L}).

Gwary przejściowe to zespół gwar pogranicznych, w których w różnych pozycjach fonetycznych i funkcjach występują cechy dwu (rzadziej kilku) sąsiednich gwar (dialektów), tj. jedna cecha rozwinęła się jednolicie według systemu jednej gwary, a inna cecha – według systemu drugiej z sąsiadujących gwar. Zazwyczaj nasilenie cech jednego dialektu jest większe niż drugiego, a występujące zjawiska językowe odznaczają się pewną regularnością. Przyczyną powstawania gwar przejściowych jest brak ostrych granic między dialektami ludowymi. Przykładem dialektów przejściowych są gwary tucholskie, w których krzyżują się cechy gwar sąsiednich: kociewskich i krajniackich. Z gwarami krajniackimi łączy gwary tucholskie używanie w 2 os. lmn. czasu teraźniejszego i przeszłego form typu: niesiecie, nieśliście, archaiczna forma Msc. lp. rodzaju męskiego rzeczowników – w boru, a wymowa miękkiego l’ łączy Bory Tucholskie z Kociewiem, Krajną i częścią Kaszub. Dialekty przejściowe powstają także na pograniczu różnojęzycznym. Do takich należą np. gwary okolic Puszczy Białowieskiej (polsko-białorusko-ukraińskie) oraz gwary polsko-czeskie (tzw. gwary laskie).

Nową propozycję ujęcia gwar przejściowych i mieszanych i ich rozróżnienia także na podstawie czynników ekstralingwistycznych (nie tylko wewnętrznojęzykowych) przedstawiła Elżbieta Smułkowa.

            Gwary przejściowe definiuje jako „gwary położone między wyraźnymi masywami dialektalnymi tego samego lub co najmniej dwóch odrębnych języków, których jednoznaczne obiektywne zakwalifikowanie do jednego z sąsiadujących dialektów (języków) napotyka poważne trudności lub zgoła nie jest możliwe ze względu na stopniowe terytorialne narastanie cech charakterystycznych, których współobecność decyduje dopiero o przynależności gwary do określonego dialektu lub języka” [Smułkowa 1993, cyt. za: 2002, 350].

            Gwary mieszane – wynikłe podobnie jak i przejściowe z kontaktu językowego – autorka dzieli na 2 typy:

1)     „gwary mieszane ludności jednojęzycznej zamieszkałej po obu stronach linii zetknięcia się zwartych obszarów dwóch odrębnych systemów językowych, np. polskiego i białoruskiego, polskiego i ukraińskiego itp. (M₁);

2)     gwary mieszane ludności dwujęzycznej, np. polszczyzna (system sekundarny) ludności na co dzień posługującej się gwarą innojęzyczną, np. białoruską, ukraińską, litewską (M₂)” [jw., 352].

 

Poniższa tabela przedstawia kryteria, które pozwalają na rozróżnienie gwar przejściowych i mieszanych.

 

Tabela nr 1. Zestawienie opozycyjnych kryteriów rozróżniających gwary przejściowe od gwar mieszanych. Za: Smułkowa 1993 [cyt. za przedruk: 2002, 354].

 

Autorka stwierdza, iż w jej koncepcji istotne jest odróżnienie gwar rzeczywiście przejściowych od wszystkich pozostałych typów gwar, także tych, które zawierają znaczną liczbę elementów innosystemowych. W rezultacie proponuje podział trójdzielny:

1) gwary przejściowe,

2) gwary mieszane,

3) gwary mające system jednego z języków (dialektów), ale zawierający też różne elementy innego języka (dialektu). Te obce elementy mogą pochodzić albo z substratu, albo z nowszego kontaktu terytorialnego, albo też z odgórnego oddziaływania języka (dialektu) o większym prestiżu [jw., 354].

 

 

 

 

Literatura:

Handke Kwiryna, 1993, Gwary przejściowe / mieszane wewnątrz obszaru dialektalnego, [w:] Gwary mieszane i przejściowe na terenach słowiańskich, Rozprawy Slawistyczne 6, Lublin (przedruk w: Handke Kwiryna, Rozważania i analizy językoznawcze, Warszawa 1997, s. 285-289).

Karaś Mieczysław, 1958, Z problematyki gwar mieszanych i przejściowych, „Język Polski” XXXVIII, Kraków, z. 4, s. 286-296.

Małecki Mieczysław, 1934, Do genezy gwar mieszanych i przejściowych (ze szczególnym uwzględnieniem granicy językowej polsko-czeskiej i polsko-słowackiej), „Slavia Occidentalis” XII, Poznań, s. 80-90 (przedruk w: Mieczysław Małecki, Dialekty polskie i słowiańskie, pod red. Jerzego Ruska, Kraków 2004, s.135-140).

Smułkowa Elżbieta, 1992, Pojęcie gwar przejściowych i mieszanych na polsko-białorusko-ukraińskim pograniczu językowym, [w:] Między Wschodem a Zachodem, cz. IV. Zjawiska językowe na pograniczu polsko-ruskim, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. VI, Lublin (przedruk w: Smułkowa Elżbieta, Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002, s. 336-348.

Smułkowa Elżbieta, 1993, Propozycja terminologicznego zawężenia zakresu pojęć: „gwary przejściowe” – „gwary mieszane” [w:] Rozprawy Slawistyczne 6, Lublin (przedruk w: Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002, s. 349-354).

Stieber Zdzisław, 1938, Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych, Kraków 1938 (przedruk w: Stieber Zdzisław, Świat językowy Słowian, Warszawa 1974, s. 33-65.

Walczak Bogdan, Z problematyki gwar przejściowych i mieszanych (dyferencjacja a mieszanie się języków), [w:] Gwary mieszane i przejściowe na terenach słowiańskich, pod redakcją Stefana Warchoła, Lublin 1993, s. 335-347.