Instytut Języka Polskiego UW

 

 

Gwary łowickie zachowują mazurzenie, np. nawiesane, załozeło, zniscone, ^łoscyndzoł, kozuchy, pokaleceły, rózycki, drozdzowy = nawieszane, założyło, zniszczone, oszczędzał, kożuchy, pokaleczyły, różyczki, drożdżowy; ze zjawiskiem tym wiąże się siakanie, np. śnirowane, śnirówki, śtywne, zielazym = sznurowane, sznurówki, sztywne, żelazem. Łączy ono obszar łowicki zarówno z Małopolską, jak i z Mazowszem. Podkreślić jednak należy, że podobnie jak i na innych obszarach mazurzących również w gwarach łowickich obserwuje się wyrazisty proces odmazurzania, wyzbywania się tej cechy uznawanej za wybitnie gwarową. Liczne przykłady form niezmazurzonych przytacza Renata Marciniak (2008: 126), występują także w naszych nagraniach, por. przykłady z Zabostowa: czwartek, koleżanki, wszystko, choć dominują w nich formy zmazurzone. Ze zjawiskiem mazurzenia wiąże się siakanie, por. np. śtywne, śtywno, śni^urowane, śni^urówki, sie zaśniurowało = sztywne, sztywno, sznurowane, sznurówki, się zasznurowało.

 

Druga cecha wskazywana zazwyczaj w dotychczasowych opracowaniach gwar łowickich, tj. fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (zob. Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie) wskazuje na związki z dialektem małopolskim i wielkopolskim, np. puncków napiekły. Jednakże w części Łowickiego szerzy się obecnie fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca z Mazowsza jako cecha utożsamiana z wymową ogólnopolską, np. jak jus ^łobroncki, za munsz miała, piec na śmalcu, jak jesce, tys mi sie nolezy. Z danych przytoczonych w monografii Renaty Marciniak wynika, że gwary większości zbadanych przez nią miejscowości zachowują fonetykę międzywyrazową udźwięczniającą, ale gwary kilku wsi mają już nieudźwięczniający typ wymowy (Marciniak 2008: 136). Niewątpliwie jednak jest to już przejaw nie tyle wpływy dialektu mazowieckiego, co oddziaływania polszczyzny ogólnej. Dodać do tego należy paralelne zmiany zachodzące w wymowie form czasownikowych historycznie złożonych. Starsze opracowania poświadczają konsekwentną wymowę udźwięczniającą, np. zesiegem, niózem, nióześ, zamiódym, byliźmy, kozaliźmy = zesiekłem, niosłem, niosłeś, zamiotłem, byliśmy, kazaliśmy. Z badań przeprowadzonych współcześnie wynika natomiast, że tu również pojawia się obocznie nieudźwięczniający typ wymowy, np. nieźmy, piekliźmy, zawieźmy || napiszm, piszmy (por. jw.: 137-138), świadczący o wpływie wymowy ogólnopolskiej.  

 

 

 

Samogłoski pochylone w gwarach łowickich są realizowane dziś różnorako w związku z ogromnym wpływem polszczyzny ogólnej.

Samogłoska a pochylone na ogół utożsamia się w wymowie z o (jak w dialekcie małopolskim), a więc podwyższa swoją artykulację, np. ziorko, pogodoł, jojko, wydom sie, nie wydom sie; lotały, gwiozdki, siodały, wysprzątano, wymieciono, piosek, słysołym, bogato, łaska bosko, roboka = ziarnko, pogadał, jajko, wydam się, nie wydam się, latały, gwiazdki, siadały, wysprzątana, wymieciona, piasek, słyszałem, bogata, łaska boska, robaka; sporadycznie zachowuje się jako odrębny dźwięk pośredni między samogłoską a i o, częściej natomiast w wyniku wpływu polszczyzny ogólnej pojawia się na miejscu dawnego a ścieśnionego a jasne. Stan przedstawiony na podstawie przykładów pochodzących z naszych nagrań w pełni zgadza się z rezultatami badań Renaty Marciniak, która zauważyła w ostatnich latach proces zanikania á pochylonego jako odrębnego dźwięku, co skutkuje uproszczeniem systemu wokalicznego. Kontynuantami á pochylonego jest albo samogłoska o, albo a jasne jako rezultat oddziaływania języka ogólnopolskiego (por. Marciniak 2008: 37-48); 

Samogłoska o pochylone jak w większości gwar zachowało się jako odrębny dźwięk pośredni między o i u, np. na ko^ułku, kołowro^ut;

Różni się natomiast w Łowickiem od wielu gwar rozwój e pochylonego, gdyż w wymowie zrównało się z e jasnym (a nie jak w większości gwar z i/y), np. ser, mleka. W opracowaniach dialektologicznych uznawano to za ważną cechę gwar łowickich, gdyż była wspólna całemu obszarowi Łowickiego i jednocześnie wyróżniała ten region od gwar sąsiednich (Nitsch 1958: 106; Urbańczyk 1981: 23; Marciniak 2008: 51). Brak e pochylonego nie tylko wyróżniał gwary łowickie spośród pozostałych gwar polskich, ale jednocześnie przybliżał je do języka ogólnego, który tak samo realizuje dawne e pochylone. Taka opinia często jest formułowana w pracach dialektologicznych, niemniej jednak w wielu badaniach już od okresu międzywojennego notowano tu również niekonsekwentnie na miejscu pochylonego e samogłoski i/y. Porównując materiały starsze i nowsze, Renata Marciniak notuje wśród kontynuantów e pochylonego obok najczęściej występującego e jasnego także samogłoski wysokie i (po spółgłoskach miękkich, rzadko po stwardniałych), np. chlib, sidym, kolibka, zasiw, mliko = chleb, siedem, kolebka, zasiew, mleko; oraz y (po spółgłoskach twardych i na ogół po stwardniałych), np. dysc, pyrz, pórzycki, syr, syrso, rzyka, mlyko = deszcz, perz, porzeczki, ser, szersza, rzeka, mleko (Marciniak 2008: 52-53).

 

Samogłoski nosowe są na ogół wymawiane w sposób zwężony. Wąska wymowa samogłosek nosowych dotyczy zarówno nosówki tylnej, jak i przedniej. Wszystkie realizacje zależne od pozycji samogłosek, zarówno ich wartość ustną, jak i rezonans nosowy, omawia szczegółowo Renata Marciniak (2008: 83-101).

Samogłoska przednia ę jest zatem realizowana w śródgłosie przed spółgłoskami szczelinowymi jako i nosowe (w zapisie iⁿ) po spółgłoskach miękkich lub y nosowe (w zapisie yⁿ) po spółgłoskach twardych i stwardniałych, np. gyⁿsi, myⁿża, wstoⁿzki, a w pozostałych pozycjach jako połączenie in po spółgłoskach miękkich, np. wincyj, zajincie, winkse, przysinge, dziewińcioro, mindzy, pamintom = więcej, zajęcie, większe, przysięgę, dziewięcioro, między, pamiętam; lub yn po spółgłoskach stwardniałych i twardych, np. lyngły, kolyndy, sie zlynkła, zakryncoł, nojcynścij, w ryncy, sie naprzyndło, rynki = lęgły, kolędy, się zlękła, zakręcał, najczęściej, w ręce, się naprzędło, ręki. W pozycji przed spółgłoskami półotwartymi ł, l samogłoski nosowe tracą nosowość, która wówczas „przechodzi” na spółgłoskę, stąd formy typu sie wzino, zaceny = się wzięło, zaczęły; częste także w wielu innych gwarach.

Podobnie samogłoskę tylną ą wymawia się wąsko jako un (lub u nosowe przed spółgłoskami szczelinowymi), np. gałuⁿzka, powuⁿchać, sie przyglundała, piniundze.

W wygłosie natomiast rozłożona wymowa samogłosek nosowych dotyczy nosówki tylnej ą, na skutek czego słyszymy -om lub ze zwężeniem -um, np. w wygłosie: z takom miłościom, oglądajom, podobajom sie, zyniom sie, z tom wsiom, jesinium, najedzum = z taką miłością, oglądają, podobają się, żenią się, z tą wsią, jesienią, najedzą; co łączy gwary łowickie z dialektem wielkopolskim, natomiast ę tak jak w polszczyźnie ogólnej traci nosowość w wygłosie, np. na marmolady, takom jaglanom kase.

Podobnie jak samogłoski nosowe zachowują się połączenia samogłosek ustnych e, o ze spółgłoskami nosowymi m, m’, n, ń, czyli grupy eN i oN, które cechuje wymowa zwężona (zob. Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi.

Grupa eN zatem jest realizowana jako iN po spółgłoskach miękkich, np. cinse, ^łosiym, z tym Andrzejim, chłopokim, pójdzimy, powim, z malińkości = cieńsze, osiem, z tym Andrzejem, chłopakiem, pójdziemy, powiem, z maleńkości (tj. z dzieciństwa); i jako yN po spółgłoskach stwardniałych i twardych, np. sie te le^yn przyndło, myndel, jedyn, latym, psynno, dynecko, kropidłym, cudyńka, widziołym, nie lamyntuj, casym, amyn, wesielym, piosynek = się ten len przędło, mendel, jeden, latem, pszenną, deneczko, kropidłem, cudeńka, widziałem, nie lamentuj, czasem, amen, weselem, piosenek. O pierwotnej jednak szerokiej wymowie eN jako aN (jak na Mazowszu bliższym) świadczą formy z przejściem aN > eN, np. zeniesły = zaniosły.

Grupa oN już od czasów badań Haliny Świderskiej mogła być realizowana trojako:

a)ścieśniana maksymalnie do óN (uN), np. w póni^edziałek, kóniem, kóniom, na kóniach, z ty stróny, jabłónce  = w poniedziałek, koniem, koniom, na koniach, z tej strony, jabłonce;

b)zwężana tylko nieznacznie (przed N dźwięk pośredni między o i u), tj. o^uN, np. do^unica, cho^umąto, go^unty;

c)bez ścieśnienia jako oN (czyli z rozszerzeniem zwężonych poprzednio kontynuantów oN), np. brona, donica, jabłonka, komora, słoma, słonina.

Wszystkie trzy typy realizacji grupy oN zanotowano współcześnie (Marciniak 2008; 69-73), jednak wyraźnie wzrosła liczba przykładów bez ścieśnienia, będących rezultatem wpływu polszczyzny ogólnej (jw.: 73).

Podobnie, czyli w sposób zwężony, wymawia się grupę aN (z dawnym a długim, następnie a pochylonym), np. nie do^um, ni mo^um  = nie dam, nie mam.

 

Bardzo charakterystyczną cechą gwary łowickiej jest rozszerzenie artykulacyjne samogłosek wysokich i, y przed spółgłoskami półotwartymi ustnymi ł, l, widoczne szczególnie w formach czasownikowych, czyli przejście ił, ył, ił, yl > eł, el, np. wrózeły, urobieły, liceła, umyśleła, przynosieł,  prowadzieły, to sie jeździeło, to sie młócieło, robieły, beło, wychodzieły, chodzieł, beł, mortwieł się, chodzieły, poradzieła, miełowały, zaprosieły, skóńceło, się ^łozynieł  = wróżyły, urobiły, liczyła, umyśliła, przynosił, prowadziły, to się jeździło, to się młóciło, robiły, było, wychodziły, chodził, był, martwił się, chodziły, poradziła, miłowały, zaprosiły, skończyło, ożenił się. Jest to cecha bardzo licznie poświadczona w naszych nagraniach, może w wyniku starań informatorów o zaprezentowanie „czystej” gwary. Natomiast z badań Renaty Marciniak wynika, że cecha ta jest żywotna, ale nie występuje już we wszystkich możliwych pozycjach, ani we wszystkich badanych wsiach. Autorka wymienia tylko część form, w których odnotowała rozszerzenie artykulacji, np. lelija, pieła, bieł, nosieła, kobeła, motel, beł, bełam, seł = lilia, piła, bił, nosiła, kobyła, motyl, był, byłam, szył; obok form utrzymujących etymologiczne ił, ył, np. lilia, silny, biła, nosił, świeciło się  (Marciniak 2008: 76-77).

W naszych nagraniach nie zaobserwowaliśmy natomiast rozszerzenia w grupie ir, yr (typowego dla polszczyzny ogólnej), np. pirsy, papiru, pozbirało  = pierwszy, papieru, pozbierało.

W gwarach łowickich występują – jak w wielu gwarach polskich – spółgłoski protetyczne: ł (tzw. u niezgłoskotwórcze) i jota w różnym zakresie.

labializacja pojawia się głównie w nagłosie, przed samogłoską o, np. ^łobkryncił, ^łosewka, ^łobhaftówane, ^łozeniełam, ^łobesły dookoła i ^łobśpiewały, ^łopuscom, ^łodjezdzało, ^łocepiny = okręcił, oszewka, ohaftowane (tj. wyhaftowane), ożeniłam, obeszły dookoła i obśpiewały, opuszczą, odjeżdżało, oczepiny; oraz – znacznie rzadziej – przed samogłoską u, np. ^łumyć, to ^łuny ^łod nos  = umyć, one od nas.  

prejotacja przed samogłoskami a, i w nagłosie, np. Jandrzeja, jaz, jiść, jinny, jimie = Andrzeja, aż, iść, inny, imię; oraz w śródgłosie, np. ^łolejandry, ustro^jeł, strojeły = oleandry, ustroił, ustroiły.  

 

Stosunkowo częste są formy z e zamiast ogólnopolskiego o, czyli tzw. brak przegłosu e > ‘o, np. nieze^yniatych, niesły sie, gnietły, podniesły sie, zaniesło sie, sie przyniesło, rozbiere, wiezły = nieżonatych, niosły się, gniotły, podniosły się, zaniosło się, się przyniosło, rozbiorę, wiozły.

Sporadycznie został natomiast w naszych materiałach poświadczony brak przegłosu ě > ‘a, czyli upowszechnione formy z e na miejscu ogólnopolskiego a po spółgłosce wargowej, np. wietraki, wymietały, opowiedoł = wiatraki, wymiatały, opowiadał, co łączy gwary łowickie z Mazowszem, podczas gdy brak przegłosu e > ‘o jest typowy szczególnie dla Małopolski. Obok tego typu form pojawiają się na skutek wyrównań postaci z a, np. na wiatrze = na wietrze.

 

przejście wygłosowego -ej > -i / -y jest cechą żywą w gwarach łowickich. Zjawisko to można zaobserwować zwłaszcza:

a)w formach stopnia wyższego przysłówków, np. downi, wincy, śmieli  = dawniej, więcej, śmielej,

b)w końcówce -ej przymiotników, zaimków przymiotnych i liczebników porządkowych, np. ty w^łody, ^łod piąty godziny  = tej wody, od piątej godziny;

c)w przysłówku dzisiaj: ^łod dzisiej = od dzisiaj.

Z kolei przejście wygłosowego -aj > -ej charakteryzuje formy rozkaźnika niektórych czasowników, np. pogodej, pamintej, nie rozbijej, rozbierej sie, dej, słuchej  = pogadaj, pamiętaj, nie rozbijaj, rozbieraj się, daj, słuchaj. Jest to innowacja małopolsko-wielkopolska.

 

Liczne są zmiany w grupach spółgłoskowych polegające bądź na ich uproszczeniu, bądź na procesach ich upodobnienia czy rozpodobnienia. Wymienić tu należy szczególnie:

a)rozpodobnienie grupy kt > cht, np. jach tam umiały, dychtura, chtoś, chtoś, nicht = jak tam umiały, tektura, ktoś, nikt;

b)wymowę grupy chrz- jako krz- (zob. Grupy spółgłoskowe z ch), np. krześcijanin = chrześcijanin;

c)uproszczenia grup spółgłoskowych strz, zdrz, trz, drz, wymawianych jako szcz, żdż, cz, dż  (typowe dla gwar małopolsko-wielkopolskich), np,. ^łoszczygło, czewiki, cza  = ostrzygło, trzewiki, trza (tj. trzeba), także innych, np. dl > l: lo tych  = dla tych (zob. Grupy spółgłoskowe w dialektach, zanik spółgłosek wygłosowych, np. tero  = teraz.

d)formy typu przyńdzie = przyjdzie, czyli zastąpienie -jd- grupą -ńd-, zjawisko charakterystyczne dla gwar małopolsko-wielkopolskich.

 

Szereg cech fonetycznych charakteryzujących gwary łowickie ma różny zasięg terytorialny i łączy je z różnymi obszarami gwarowymi.

Z Mazowszem, a niekiedy z całą Polską północną, łączą też w zakresie wymowy Łowickie takie cechy, jak:

a)stwardnienie miękkiego m’ w końcówce -ami (zob. niżej) oraz w formach zaimków osobowych, np. jak my powies , przed namy = jak mi powiesz, przed nami;

b)stwardnienie w grupie św’, np. śwyniom  = świniom;

c)twarde l w grupie li, np. ślywki  = śliwki;

d)brak ściągnięcia w czasownikach typu stać, bać się, np. posztojały, sie bojała = postały, bała się (cecha o szerszym północnopolskim zasięgu);

e)reliktowo przejście nagłosowego ja- > je-, ra- > re-, np. jek = jak, redzić, redło = radzić, radło;

f)sporadycznie ke, ge w miejsce kie, gie, np. cuker,

g)miękkie ch’ w grupie chy, np. pod pachi  = pod pachy.

Szeroki, prawie ogólnogwarowy, zasięg ma natomiast wprowadzanie tzw. ruchomego  e do mianownika i biernika lp. na wzór tych rzeczowników, w których odmianie pojawia się oboczność e – zero dźwięku, np. za meter = metr (bo: orzeł – orła).

Rzadkie, o trudnym do ustalenia zasięgu, są takie cechy, jak:

a)wymowa niekiedy w jako ł, np. dziełosłomb = dziewosłąb, a w’ jako j, np. strachoji = strachowi;

b)nietypowe zmiękczenia i nietypowa (niekiedy archaiczna) postać niektórych wyrazów, np. bibiuły, pofróbować, śniurowane, śniurówki, wesielo, wesielne = bibuły, popróbować, sznurowane, sznurówki, wesela, weselne.  

 

W odmianie wyrazów, czyli we fleksji, wymienić można zjawiska o różnym zasięgu i stopniu rozpowszechnienia w gwarach polskich. W deklinacji rzeczowników, przymiotników i zaimków charakterystyczne są  nastepujące zjawiska:

a)L narzędnik liczby mnogiej rzeczowników z końcówką -amy, pochodzącą ze stwardnienia m’ (-amy < -amni/-amji < -ami), np. wiązadełkamy, chmuramy, kwiotkamy, za śwyniamy, z tymy ^łojcamy, z rodzynkamy, typowo mazowiecką i rozszerzającą się na przyległe tereny Małopolski;

b)-(i/y)my także w odmianie przymiotników i zaimków, np. z tymy ^łojcamy, mindzy innymy = z tymi ojcami, miedzy innymi;

c)dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników z uogólnioną końcówką -ów niezależnie od ich rodzaju gramatycznego (zjawisko prawie ogólnogwarowe), np. chmurów, świecidełków, brytfannów, jojków, chałupów, dziołchów = chmur, świecidełek, brytfann, jajek, chałup, dziołch (tj. dziewuch);

d)biernik liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich samogłoskowych miękkotematowych z archaiczną końcówka -ą w, np. w Wilijom, na kolacyjo  = w Wigilię, na kolację.

W koniugacji za najbardziej typowe można uznać takie zjawiska, jak:

a)pomijanie przyrostka -ną-/-nę- w odmianie czasowników w czasie przeszłym, np. pragła, wycisło, wyciągło  = pragnęła, wycisnęło, wyciągnęło;

b)formy czasowników przedrostkowych od iść (idę) z rozszerzonym rdzeniem ńd, np. wyńde, nie wyńde, przyńdzie = wyjdę, nie wyjdę, przyjdzie; spotykane prawie w całej zachodniej Polsce (głównie Wielkopolska);

c)formy dawnej liczby podwójnej, np. końcówka -ta w 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, por. świętujeta, wieta = świętujecie, wiecie; także w 2 os. lmn. czasu przeszłego, np. widzieliśta = widzieliście, w 2. os. lmn. trybu rozkazującego, np. chowejta, pokłońta się = chowajcie, pokłońcie się; oraz końcówka -wa w 1.os. lmn. czasu przeszłego, np. przemówieliźwa się = przemówiliśmy się;

Zjawiska z pogranicza morfologii i składni to różnice w zakresie kategorii męskoosobowości w porównaniu z językiem ogólnopolskim, a więc formy męskorzeczowe rzeczowników zamiast męskoosobowych bez nacechowania ujemnego oraz upowszechnienie się form czasownikowych niemęskoosobowych na -ły oraz niemęskoosobowe formy określeń przymiotnikowych i zaimkowych w połączeniach z rzeczownikami oznaczającymi osoby rodzaju męskiego, np. to beły kolendniki, chodzieły z gwiozdom; jak zyły teście, cy dziodki, sły za oblewką i chłopy, goście wesielne; Druzby to jeździeły po… po druhny, na wieś, wołały, (..)przyjezdzały, pośpiewały = to byli kolędnicy; chodzili z gwiazdą; jak żyli teściowie czy dziadkowie, szli na oblewanie i chłopi, goście weselni; Drużbowie to jeździli po druhny, wołali, przyjeżdżali, pośpiewali.

Ze słowotwórstwa można wskazać na:

a)upowszechnienie się mazowieckiego przyrostka -ak, zwłaszcza w nazwach istot niedorosłych, w opozycji do małopolskich form na -ę, np. zwierzok, chudziok, dzieciokamy, kurcoki, źrebok, śwynioki, cielocki, prosioka = zwierzak (zwierzę), dzieciakami (dziecię), kurczaki (kurczęta), źrebak (źrebię), świniaki, cielaczki (cielątka), prosiaka (prosięcia);

b)czasowniki z przyrostkiem -yw- (jak w języku ogólnopolskim i w dialekcie mazowieckim) w opozycji do małopolskiego -ow-, np. odkupywały (zob. Słowotwórstwo czasowników;

c)nietypowe formy wielokrotne niektórych czasowników, np. strasywało = straszyło.

Do innych zjawisk gwarowych o szerokim, niekiedy prawie ogólnogwarowym, zasięgu można zaliczyć:

a)pluralis maiestaticus, np. godali mój dziadek  = gadał mój dziadek;

b)przyimek bez w znaczeniu ‘przez’, np. bez dziurke od kluca, cecha prawie ogólnogwarowa (zob. Przyimki w gwarach; 

c)północnopolskie upowszechnienie się formy liczebnika dwa  w połączeniu z rzeczownikami wszystkich rodzajów (zob. Odmiana liczebnika dwa, np. dwa świnie  = dwie świnie;

d)mazowieckie określenie na dwór wobec małopolskiego na pole.

 

 

Pograniczny charakter gwar łowickich ujawnia się w pełni przy analizie cech fonetycznych i morfologicznych. Już powyżej zamieszczony opis ukazuje liczne związki gwar łowickich z dialektem małopolskim, mazowieckim, rzadziej wielkopolskim. Na podstawie danych językowych i map zawartych w monografii Renaty Marciniak zostaną przedstawione poszczególne zjawiska decydujące o tym, iż gwary łowickie mozna znać za gwary pogranicza małopolsko-mazowiecko-wielkopolskiego.

  

2) morfologiczne (zob. Mapa nr 10) - wyrównanie tematów M. i D. lp. rzeczowników typu ciemię, ciemia, - formy C. lp. rzeczowników męskich z końcówką -oju (w miejscu -owi lub -u), - formy 3. os. lmn. czasu przeszłego na -eli, typu śmieli się, leli tworzone na wzór mieli, - przyrostek -ak na oznaczenie istot niedorosłych, - przyrostek -ejszy w ciężejszy, - przyrostek -ywać w miejsce -ować, - brak -ow-, -yw- w kupać, zlatać.

Liczne i ważne są także cechy pochodzenia małopolskiego, wiążące gwary łowickie z Małopolską, 1)w fonetyce (zob. Mapa nr 11) - labializacja w mṷodrzew = modrzew, - rozszerzenie artykulacyjne iN > eN w jendyk = indyk, yN > eN w temi = tymi, iL > eL w pieła = piła, iR > eR w fieranka = firanka, yL > eL w kobeła = kobyła, yR > eR w werko = wyrko, - rozszerzenie artykulacyjne uN > ůN, ouN, oN w font, grount, piołůn = funt, grunt, piołun, - twarde spółgłoski p, b, m w formach 1. os. lp. czasu teraźniejszego czasowników typu grzebe, kope, złame = grzebię, kopię, złamię, - zmiany w grupach spółgłoskowych: tw > kw (kwardy = twardy), tch > ćch (ćchórz = tchórz), tw > cw (łacwo, cwaróg = łatwo, twaróg), - podwojenie s, ś i niekiedy rozpodobnienie powstałych grup ss, śś > śc, ść (bosso, bosco, powieścić, wiśsi);

2) w morfologii (zob. Mapa nr 12. Najdalsze zasięgi małopolskich innowacji dialektalnych (izomorfy). Za: Marciniak 2008: 229): - zastąpienie é pochylonego w końcówce D. lp. przymiotników i zaimków -égo przez e jasne > -ego: tego dobrego (zob. Dopełniacz liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych; - końcówka -wa w 1. os. lmn. trybu rozkazującego (nieśwa, zawieźwa), - przyrostek -ni na miejscu ogp. -ny w przymiotnikach typu tylny > tylni (zob. Słowotwórstwo przymiotników), - przyrostek -yk w wyżyk, - -ja- w miejsce -wa- w czasownikach dajać, wstajać, - przyrostek -uwać w miejsce -ować w czasownikach wyjmuwać, zajmuwać, - zanik r- w przedrostku roz-: osporek, ozwora = rozporek, rozwora.

 

Nie brak również w gwarach łowickich  zjawisk fonetycznych i morfologicznych nawiązujących do dialektu wielkopolskiego (zob. Mapa nr 13. Najdalsze zasięgi wielkopolskich innowacji dialektalnych (izofony i izomorfy). Za: Marciniak 2008: 230), takich jak: - prejotacja u- w (j)uzda, - spółgłoska b w miejsce spółgłoski w w niektórych wyrazach: grzyba, knobie, trzeźby, brzodziana = grzywa, knowie, trzeźwy, wrzodziana, - końcówka D. lp. przymiotników i zaimków przymiotnych rodzaju męskiego i nijakiego -igo || -ygo w miejsce -ego, - końcówka –ma w 1. os. lmn. trybu rozk.: nieśma, zawieźma, - przyrostki -yszek, -yszko w rzeczownikach zdrobniałych typu kamyszek, słonyszko, - przyrostki -ity || -yty, -aty w przymiotnikach, np. wodnity, barczyty, liściaty.

Niektóre cechy mają szerszy zasięg, obejmujący dwa zespoły dialektalne. Należą do nich:

 (zob.

1) zjawiska wspólne dla Mazowsza i Małopolski (zob. Mapa nr 14. Najdalsze zasięgi mazowiecko-małopolskich innowacji dialektalnych (izofony i izomorfy). Za: Marciniak 2008: 231), takie jak: - mazurzenie (por. wyżej), - końcówka -wa w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego i trybu rozkazującego: wieziewa, nieśliśwa, zawieśwa = wieziemy, nieśliśmy, zawieśmy;  - rzadki rozwój é pochylonego w -i/-y (na ogół é pochylone dało e jasne), np. brzyg, chlib, mliko,

 

2) zjawiska wspólne dla Małopolski i Wielkopolski a)w fonetyce (zob. Mapa nr 15. Najdalsze zasięgi małopolsko-wielkopolskich innowacji dialektalnych (izofony). Za: Marciniak 2008: 232): - udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, - przejście -aj > -ej w rozkaźniku, - asymilacja i upraszczanie grup trz, drz, strz, zdrz > cz, dż, szcz, żdż (zob. wyżej: Zmiany w grupach spółgłoskowych), - tylnojęzykowe ŋ przed k, g, - wtórne e w przyimkach w, z > we, ze (we wodzie ze sokiem),  - dz w miejsce c w stopniu wyższym przysłówka krócej > kródzy,

b) w morfologii: (zob. Mapa nr 16. Najdalsze zasięgi małopolsko-wielkopolskich innowacji dialektalnych (izomorfy). Za: Marciniak 2008: 233):       - archaiczna końcówka -i w liczebnikach 5-10 (pięci, sześci),       - końcówka -emy w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego (zgodna też z polszczyzną ogólną): niesiemy, wieziemy,       - wyrażenie na stojąckę (zamiast ogp. na stojąco),       - grupa -ńd- w miejsce -jd- w czasownikach pochodnych od iść, pójść, np. dońdę, pońdę.

Z przeglądu tych cech łączących gwary łowickie z Mazowszem, Małopolską i Wielkopolską widać, że mają one różny zasięg i zakres, różną także częstotliwość występowania. Są tu zjawiska rozpowszechnione, uświadamiane jako wybitnie gwarowe (np. mazurzenie), jak zjawiska o charakterze reliktowym, rzadkie, czasem ograniczone do jednego rdzenia czy nawet jednego wyrażenia (por. na stojąckę). Mają one zatem różną siłę dowodową, istotna jest bowiem nie tylko liczba określonych zjawisk, lecz także ich frekwencja i jakość (charakter). Na kształtowanie sie gwar łowickich wywarły zatem wpływ przede wszystkim dialekty mazowiecki i małopolski, w mniejszym stopniu wielkopolski (por. Marciniak 2008: 186).

 

Typowe dla gwar łowickich słownictwo (typowe to nie znaczy wyłączne) i stopień jego utrzymywania się przedstawię za Beatą Krokocką (2010), która porównała leksykę zarejestrowaną w latach 20. ubiegłego wieku przez Halinę Świderską w jej pracy Dialekt Księstwa Łowickiego (1929) z współcześnie zebranym słownictwem. Okazało się, że z 2891 omówionych przez nią jednostek wyrazy dobrze zachowane w języku przedstawicieli wszystkich pokoleń stanowią % (1 944 wyrazy). Tylko w języku najstarszego i starszego pokolenia utzrumuje się 657 jednostek słownikowych (22,7% całego zbioru). Stopniowemu zanikowi w jęzuku młodszego pokolenia podlega 191 wyrazów, natomiast 99 wyrazów zmieniło lub zyskało nowe znaczenia (Krokocka 2010: 483).

Oto wybrane przykłady (z monografii B. Krokockiej) słownictwa zebranego z poszczególnych działów tematycznych (tylko te, które funkcjonują do dziś, choć niekiedy tylko pozostają w zasobie biernym najstarszego pokolenia).

I.Dom i budynki gospodarcze, np.: bant ‘belka spajająca krokwie lub umieszczona miedzy ścianami’, cuchowy komin ‘zrobiony z cegieł’, grzebień ‘grzbiet dachu stodoły’, murłata ‘element łączący ściany domu z konstrukcją dachową i przenoszący obciążenie od dachu na mury’, ogacenie ‘opatrzenie ścian od zwnatrz na zimę’, teble, temble ‘kołki łączące belki w domu’, zokryntki ‘żelazne ruchome gwoździe do zakładania i przytrzymywania okien dubeltowych’.

II.Dom i jego wnętrze, np.: cebratka ‘drewniane naczynie do mycia naczyń kuchennych’, kodry ‘wycinanki na belki pułapu i ściany’, osóbki ‘figurki świętych z drzewa lub gipsu’, piekiełek ‘piec do chleba’, ścielić ‘słać’, wierciotko ‘lusterko’, wyłoga ‘węższy brzeg w podłużnej poduszce, sznurowany różnokolorowym cerglem i plotkami’, zagzorłowane ‘nieporządnie porozstawiane sprzęty w domu’.

III.Pokarmy i ich przygotowanie, np.: czerpak ‘łyżka wazowa’, dzbuk ‘jajko zasiedziane’, dzieżka ‘garnek gliniany bez ucha, do mleka’, gornysek ‘garnuszek’, gropa ‘garnek żelazny z nożkami, pod którym rozpala się ogień’, gzory ‘naczynia’, juchon ‘czarny salceson’, kopystka ‘łopatka podłużna do mieszania w garnku’, krzyć się ‘kruszyć się’, przykrywatko ‘pokrywa na garnki’, rwoki ‘kluski rwane’.

IV.Przestrzeń wokół domu, narzędzia i sprzęty rolnicze: klucka ‘drąg do wyciągania wody ze studni’, kosisko ‘drewniana część kosy’, lecki ‘lejce’, płozik ‘przy radle gruby podłużny kawał żelaza, stanowiący spód pługu – na nim opiera się lemiesz’, redlicka ‘część radła’, redło ‘radło’, śpicherek spichrz’, zliberować się ‘zepsuć się – o narzędziach i sprzętach’, zorów ‘żuraw (studzienny)’.

V.Uprawa roślin, zbiory i przetwarzanie płodów rolnych, np.: bober ‘bób’, chabas ‘zielsko’, drasować ‘domłócić, oczyścić słomę już przemłóconą’, drasowunka ‘słoma omłócona całkowicie z ziarna’, dostoić się ‘dojrzeć’, dostojały ‘dojrzały’, gramastyny ‘śliwki węgierskie’, orginija ‘georginia’, suchorki, suchotki ‘nieśmiertelniki’, śwyjskie wszy ‘roślina, zielsko, którego nasienie przyczepia się do ubrania’, trawica ‘trawa jako chwast (w zbożu)’.

VI. Hodowla zwierząt, np.: jagniok ‘jagnię’, kałdun ‘brzuch zwierzęcy’, kałduniaty ‘brzuchaty, gruby’, kierda ‘wieprz’, oprzynt, oprzuntek ‘zajecie przy zywym inwentarzu’, piejok ‘kogut’, piernostka ‘krowa po pierwszym cielęciu’, rańse mleko ‘mleko po pierwszym udoju’, zajmać ‘zaganiać bydło’. 

VII.Świat roślin, np.: chojna gałęzie sosnowe’, chojok ‘sosna’, ćwierk, ćwiercyna ‘świerk’, grzybiel ‘nenufar żółty’, jagodzina ‘roślina czernicy’, kwośnik ‘szczaw’, krzcina ‘trzcina’, łodycka ‘łodyga’, modrok ‘chaber, bławatek’, zogafki ‘małe pokrzywy’, pożuwa ‘pokrzywa duża’, ziabi skrzek ‘kaczeniec’.

VIII.Świat zwierząt, np.: ćchórz ‘tchórz’, gacoperz ‘nietoperz’, gapa ‘wrona’, kijuki ‘żaby (nie ropuchy)’, kukowka ‘kukułka’, podrzeźnicka ‘szpak’, serynka ‘dzika kaczka’.

IX.Rodzina, np.: bratunek ‘syn brata’, bratunka ‘córka brata’, dzieucha ‘1) dziewczyna, 2) córka’, famielija ‘rodzina, krewni, powinowaci’, famielijant, famielijantka ‘kuzyn, krewny, kuzynka, krewna’, siostrzunek ‘siostrzeniec’, spierka ‘kłótnia’, stryjno ‘żona stryja’.

X.Dziecko w domu, np.: bochnuńć ‘upaść, uderzyć’, brzechtać się ‘chlapać się’, glut ‘smarkacz’, kolebka ‘kołyska’, na kracajku ‘na czworakach chodzić (o dzieciach)’, stytlać się, utytlać się ‘ubrudzić się’.

XI.Zwyczaje i obrzędy, np.: pierzciń ‘pierścionek’, prawić wesele ‘wyprawić wesele’, przywileje ‘zwyczaje, obyczaje’, wyposadzić ‘wyposażyć’, zolotnik ‘starający się o dziewczynę’.

XII.Wierzenia, np.: jagwynt ‘adwent’, ochwiara ‘ofiara’, smyntorz ‘cmentarz’, zopust ‘karnawał’.

XIII.Ubiory, np.: angiera ‘1) palto zimowe kobiece watowane, pokryte wełną koloru „dubeltowego” w czerwoną dużą kratę, 2) kaftan kobiecy watowany, pokryty wełną w pasy’, bandosy ‘pantofelki szmaciane na gumie’, bednarki ‘wełniaki księżackie na kieckach’, bryngi, brunski ‘prążki kolorowe w wełniakach księżackich’, ciałówka ‘chustka na głowę cielistego bądź kremowego koloru’, gorsynt ‘stanik obcisły z wełny’, grofka ‘agrafka’, kiecka ‘sukienka w pasy kolorowe, inaczej wełniok’, okopić się ‘zawiązać chusteczkę pod brodę’, opsewka ‘kołnierzyk przy koszuli’, sprutka ‘spruta wełna’, ściarachać ‘podrzeć’, uburdać się ‘grubo się ubrać’, zezuć się ‘rozebrać się’.

XIV.Kolory, np.: biołny ‘biały, bielutki’, bladzińki ‘jasnoróżowy’, bystry ‘jaskrawy’, ciałowy ‘cielisty’, jasny ‘ciemnoniebieski’, jaśniuchny i jasniutki ‘jasnoniebieski’, krosić ‘farbować’, kroś ‘farba’, łysy ‘różowy, liliowy, blady’, ostruskowy ‘ciemnofiołkowy’, ślepiaty ‘jasny’, widny ‘jasny’, zieleniuchny i zieluniutki ‘jasnozielony’.

XV.Wieś i życie społeczne, np.: biesiadno kobieta, biesiadnica ‘zręczna, wesoła kobieta’, biesiada ‘zabawa z tańcami’, cizbić się ‘tłoczyć się’, kocołować ‘czuwać, męczyć się’, legować, zlegować ‘oddać majątek komuś’, podroślica ‘podlotek’, ślachciorz ‘nie-Księżak’, ślacheccyzna ‘ziemie nie przez Księżaków zamieszkane’, ślepota ‘połajanka’, termedyje ‘awantury, ambaras, kłopoty’.

XVI.Charakterystyka osób, np.: arakterny, charakterny ‘energiczny’, bocyć ‘pamiętać’, chybitny ‘zręczny, szybki’, hunorny ‘dumny, nieprzystępny’, ślachetnie ‘poprawnie, elegancko’, wyględny ‘okazały, duży, ładny’, ziarty ‘dużo jedzący’.

XVII.Części ciała, np.: biedra ‘biodro’, łysina ‘czoło u człowieka’, miechy ‘płuca’, mrygowka ‘powieka’, patrzuncka ‘źrenica’, trzynioki ‘trzonowe zęby’, wuntpia ‘wnętrzności’, ziobro ‘żebro’.

XVIII.Zdrowie i choroby, np.: arkusierka ‘akuszerka’, chechłać ‘kaszleć, ciężko oddychać’, mgłoście ‘mdłości’, nagrzmić ‘nabrzmieć, spuchnąć’, namóc się ‘podźwignąć się, rozchorować się z przepracowania’, oskrzypić ‘ochrypnąć’, rozjunkorzyć się ‘zaognić się (o ranach)’, schropić ‘ochrypnąć’, śtylać ‘upadać, upaść’, zestrasznić ‘zbrzydnąć’, zopiekać ‘dokuczać’.

XIX.Czas i pogoda, np.: do północka ‘do północy’, do tych pór ‘dotychczas, dotąd’, łyscyć ‘błyszczeć’, łyskac się ‘błyskać się’, miesiąc ‘księżyc’, pluta ‘deszcz jesienny, słota’, posinieć się ‘zachmurzyć się’, śtarboły ‘grudy, zamarznięte błoto’, terajsy ‘teraźniejszy’, zelga ‘zelżenie mrozu’.

XX.Miary, np.: barzy ‘bardziej’, do cna ‘zupełnie, całkowicie’, duchym ‘szybko’, dzielny ‘duzy, okazały, tłusty’, galańcie ‘dobrze, zdrowo, dosyć’, przódzi ‘najpierw’.

Przedstawione słownictwo najczęściej funkcjonuje już tylko w języku starszego pokolenia, choc niektóre wyrazy są jeszcze dobrze znane i używane niezaleznie od wieku.

Gwara łowicka jest obecnie świadomie pielęgnowana w niektórych środowiskach ziemi łowickiej jako jeden z ważnych wyznaczników odrębności lokalnej, niemniej jednak, jak każda gwara, ulega dziś silnym wpływom języka ogólnopolskiego. Dokonują się w niej także istotne zmiany, które widać zwłaszcza po porównaniu danych językowych zawartych w starszych i nowszych opracowaniach gwar Łowickiego.

            Na zakończenie swojej książki poświęconej gwarom łowickim Renata Marciniak tak określiła badane przez siebie gwary:

„W świetle faktów lingwistycznych poprzedzonych interpretacją historyczno-osadniczą i etnograficzną objęty badaniami obszar stanowi konglomerat z odrębnościami etnograficznymi, kulturowymi i językowymi, wywodzącymi się zapewne z czasów XVI-wiecznego osadnictwa z Mazowsza, północnej Małopolski, ziemi sieradzko-łęczyckiej oraz Wielkopolski, szczególnie z Kujaw. Eksplorowane gwary łowickie są zatem gwarami pogranicza mazowiecko-małopolsko-wielkopolskiego”. (Marcianiak 2008: 198).

 

AGP I - Karol Dejna, Atlas gwar polskich, t. I. Małopolska, Warszawa 1998.

AGP II - Karol Dejna, Sławomir Gala, Alojzy Zdaniukiewicz, Feliks Czyżewski, Atlas gwar polskich, t. II. Mazowsze, Warszawa 2000.

Karol Dejna, 1973, Dialekty polskie, Warszawa 1973.

Halina Koneczna, 1948, Z obserwacji syntaktycznych nad gwarą łowicką, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” VI, 1948, s. 126-127.

Halina Koneczna, 1949, Z wymian głoskowych w gwarze łowickiej, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1949. I. 3., s. 29-34.

Halina Koneczna, 1949a, Zdania bezpodmiotowe w gwarze łowickiej, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” IV, Warszawa 1949.

Anna Kowalska, 1991, Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów pozajęzykowych, Warszawa 1991.

Beata Krokocka, 2010, Wizerunek mieszkańców dawnego Księstwa Łowickiego na podstawie języka rodzinnego, Warszawa (niepublikowana rozprawa doktorska napisana w Instytucie Slawistyki PAN pod kierunkiem prof. dr hab. Kwiryny Handke)

Renata Marciniak, 1998, Gwara wsi Mostki w świetle dawniejszych i aktualnych danych, „Mazowieckie Studia Humanistyczne”, Łowicz 1998, t.3, nr.2, s. 147-154.

Renata Marciniak, 1998a, Ponowne badania gwar łowickich, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, red. S. Gala, Łódź 1998, s. 133-142.

Renata Marciniak, 1999, Formanty przymiotnikowe określające barwy i ich odcienie w Łowickiem, [w:] „Studia i Materiały Polonistyczne”, t.4, Piotrków Trybunalski 1999, s. 335-342.

Renata Marciniak, 2002, Dynamika zmian w gwarach łowickich, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. K. Dejnie, Łódź 2002, s. 307-315.

Renata Marciniak, 2002a, Końcówki fleksyjne celownika liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego w gwarach łowickich, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t.47, Łódź 2002, s. 89-100.

Renata Marciniak, 2002b, W sprawie pogranicznego charakteru gwar łowickich, [w:] Język i kultura na pograniczu polsko - ukraińsko - białoruskim, Lublin 2002, s. 39-57.

Renata Marciniak, 2003, Dialekt, gwara czy gwary łowickie, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t.48, Łódź 2003, s. 87-94.

Renata Marciniak, 2004, O konstrukcjach typu zeszło się w Łowickiem, [w:] Współczesne odmiany języka narodowego, pod red. K. Michalewskiego, Łódź 2004, s.265-275.

Renata Marciniak, 2006, Uwarunkowania kulturowe zróżnicowania leksykalnego w gwarach łowickich, [w:] Gwary dziś 3. Wewnętrzne zróżnicowanie języka wsi, pod red. J. Sierociuka, Poznań 2006, s.181-190.

Renata Marciniak, 2008, Gwary łowickie dawniej i dziś na tle innych gwar polskich, Łódź.

Kazimierz Nitsch, 1958, Wybór pism polonistycznych, t. IV. Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków 1958.

Anna Strokowska, 1971, Gwara wsi Domaniewice i Łaguszew w powiecie łowickim, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, XVII, 1971, s. 125-147.

Anna Strokowska, 1978, Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, Łódź 1978.

Halina Świderska (Koneczna), 1929, Dialekt Księstwa Łowickiego, „Prace Filologiczne” XIV, Warszawa 1929, s.257-413.

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa 1962.