Gwary występujące na terenie Kujaw zalicza się do zespołu dialektalnego wielkopolskiego, mimo, że odnaleźć tu można cechy wskazujące na kontakt z gwarami mazowieckimi, a także wpływy kaszubskie. Cechy językowe (wymowa niektórych spółgłosek) sprawiają, że obszar Kujaw dzieli się na dwie części: zachodnią i wschodnią. Decydującą rolę odgrywa tu wymowa spółgłoski ł: jako tzw. u niezgłoskotwórczego (więc tak, jak we współczesnej polszczyźnie ogólnej) w części zachodniej Kujaw i wymowa tzw. ł przedniojęzykowo-zębowego (a więc tak, jak brzmiała kiedyś ta głoska w polszczyźnie) w części wschodniej Kujaw. Taki podział pokrywa się częściowo z historią tego terenu w czasach zaborów, kiedy to po kongresie wiedeńskim podzielono Kujawy pomiędzy Królestwo Prus i Królestwo Polskie. Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu wielkopolskiego gwary kujawskie cechuje: a pochylone > o, np. czamarko, kujawsko
, nieroz, godali, pisoł, pukom, dzisioj ,tero
, zwycajno
, głospodorz
, drzozgom
= czamarka, kujawska, nieraz, gadali, pisał, pukam, znajoma, dzisiaj, tera [teraz], zwyczajna, gospodarz, drzazgą o pochylone > u, np. do dumu = do domu; e pochylone > i // y, np. dalij
, nij, młoji
, dawnij
, pojedzynie
, dopiro
, wim, tyż, jakigoś
, biydny
= dalej, niej, mojej, dawniej, pojedzenie, dopiero, wiem, też, jakiegoś, biedny. Gwary kujawskie mają również cechy łączące je z Mazowszem: dyspalatalizację miękkiego m, przede wszystkim w końcówkach narzędnika liczby mnogiej rzeczowników, przymiotników i zaimków: - amy, -ymy // - imy: rynkamy
, wozamy
, synamy = rękami, wozami, synami (zob. Uproszczenia grup powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich); -
w nagłosowych grupach ra- nastąpiło przejście ra- w re-: redło, redlić = radło, radlić (na Kujawach dotyczy to tylko kilku wyrazów). Niektóre cechy gwarowe spotykane na obszarze Kujaw mają szerszy zasięg regionalny, występują bowiem w szerokim pasie Polski środkowej, na Mazowszu i w Wielkopolsce. Do tych cech należą: Na Kujawach występują cechy, które w wyjątkowy sposób charakteryzują ten właśnie teren. Należą do nich: wymowa spółgłoski ż w wyrazach żąć, żniwa z dodatkowym elementem frykatywnym r : rżnuńć, rżniwa; w dopełniaczu i miejscowniku liczby mnogiej zaimków, przymiotników i liczebników występowanie końcówki - ech: [ tech] długiech
|