W trakcie eksploracji terenowej dialektolodzy kierują się różnymi zasadami przy wyborze wsi i wyborze informatorów, zależnymi przede wszystkim od celu badań.
Jeżeli badania mają na celu przedstawienie najstarszego stanu gwary, to wówczas przy wyborze wsi do badań najlepiej wybierać taką, która spełnia następujące warunki:
- wieś charakterystyczną dla danego regionu, w której w dużej mierze zachowała się gwara i kultura materialno-duchowa regionu;
- wieś możliwie najbardziej w regionie oddaloną od dużych i mniejszych ośrodków miejskich;
- wieś, w której nie ma jeszcze agroturystyki;
- wieś małą, w której nie ma ośrodków kultury, nie jest ośrodkiem gminy;
- wieś z dużą liczbą osób starszych.
Uwarunkowania te są ważne, bo pozwalają sądzić, że gwara jest w takiej miejscowości lepiej zachowana niż w innych, w których częstszy jest kontakt z osobami spoza tradycyjnej społeczności wiejskiej i z językiem ogólnopolskim. Niemniej jednak trzeba pamiętać, że obecnie wszędzie docierają środki masowego przekazu. Kontakt z językiem radia i przede wszystkim telewizji (masowo oglądanych seriali telewizyjnych) staje się codzienny (i na co dzień niejednokrotnie wielogodzinny).
Zazwyczaj najlepszymi informatorami, jeśli chodzi o opis najstarszej warstwy gwar ludowych, są osoby starsze, zamieszkałe w danej wsi od urodzenia, nigdzie z niej na dłuższy czas nie wyjeżdżające, zachowują one bowiem lepiej własną gwarę bez większych wpływów języka ogólnego.
W takiej sytuacji do badań wybiera się wówczas informatorów, którzy spełniają następujące warunki:
- przedstawiciele pokolenia najstarszego w wieku powyżej 60 lat z możliwe dobrze zachowaną gwaru danego regionu;
- osoby urodzone w tej miejscowości (lub przynajmniej osoby, które urodziły się niedaleko danej wsi, i mieszkają w niej od dawna);
- osoby, które mają dobry słuch, w miarę dobre uzębienie (najlepiej własne lub sztuczną szczękę, ale dobrze dopasowaną);
- osoby słabo wykształcone i mające stosunkowo rzadki kontakt z polszczyzną ogólną;
- osoby mało mobilne, które nie opuszczały rodzinnej wsi na długo.
Wymienione wyżej zasady kontynuują wskazówki dialektologów od ponad wieku. W okresie międzywojennym Kazimierz Nitsch i Mieczysław Małecki, rozpoczynając prace nad Atlasem językowym polskiego Podkarpacia, w ten sposób określali dobrego informatora:
„Niezbędnymi warunkami każdego informatora były następujące: 1) Urodzenie w danej miejscowości. 2) Stałe w niej zamieszkanie, tj. kładziono nacisk na znalezienie takich ludzi, którzy w ogóle wsi rodzinnej nie opuszczali, albo bardzo krótko poza nią bawili; […]. 3) Odpowiedni wiek, tj. najchętniej między 45. a 65. rokiem życia; […]. 4) O ile możliwości analfabetyzm, a w każdym razie rzadkie obcowanie z książką. 5) Opinia naczelnika gminy i innych mieszkańców, iż obiekt „gada prawdziwie po chłopsku, po naszemu”, co w olbrzymiej większości wypadków okazywało się najzupełniej trafnym. 6) Jaka taka inteligencja, też ewentualna umiejętność opowiadania różnych „gadek”, gdyż taki człowiek zwyczajnie łatwiej sobie radzi z pytaniami kwestionariusza, niż człowiek tępy, choćby sam mówił wyłącznie gwarą” [Małecki, Nitsch 1934, 18].
Konsekwencją powyższych założeń jest traktowanie respondenta jako reprezentanta całej zbiorowości lokalnej; badaniom poddawano często jedną osobę (tzw. „informator główny”).
Jeśli natomiast celem jest pełny opis stanu danej gwary, łącznie z jej zróżnicowaniem wewnętrznym, to wówczas powyższe wytyczne nie mają żadnego znaczenia. Przeciwnie – badaniami należy objąć wówczas przedstawicieli różnych grup wiekowych i w odpowiednio dużej liczbie, która zagwarantuje miarodajne wyniki. Bardzo dobrymi informatorami mogą być czasem osoby znające gwarę biernie, tzn. takie, które nie posługują się nią na co dzień, ale mają świadomość form gwarowych. Informatorów dobiera się w zależności od tematyki badań, np. słownictwo związane z przygotowaniem pokarmów lepiej jest pytać kobiety, o leksykę dotyczącą uprawy roli – mężczyzn.
Literatura:
Halina Kurek, 1990, Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego), Kraków.
Władysław Lubaś, 1996, Teoretycznie i praktycznie o relacjach miedzy dialektologią a socjolingwistyką [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja, Kraków.
Mieczysław Małecki, Kazimierz Nitsch, 1934, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, cz. 1-2, Kraków (cz. 1, 500 map; cz. 2, Wstęp, objaśnienia, wykazy wyrazów).
Jerzy Sierociuk, 2007a, Socjologiczny kontekst badań języka mieszkańców wsi, [w:] Gwary dziś 4. Konteksty dialektologii, Poznań, s. 325-336.
Alfred Zaręba, 1955, O metodzie i technice badań gwarowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XIV, s. 140-155.
Wersja skrócona
