Warto sobie uświadomić, w jakim stosunku pozostaje język ogólny do dialektu i gwary, by móc właściwie, bez uprzedzeń ocenić obie odmiany – ogólnopolską i dialektalną. Dialekty ludowe i język ogólny tworzą razem polski język narodowy. Są one wynikiem wielowiekowej ewolucji dawnych dialektów prapolskich. Język literacki i dialekty ludowe mają wspólną większość słownictwa podstawowego, jak również mają w zasadzie taką samą strukturę gramatyczną, jednakże każdy dialekt ma pewną liczbę wyrazów oraz zjawisk gramatycznych, które go różnią od języka ogólnego, a w pewnej części także od sąsiednich dialektów. Najbardziej wyraziście różnią się wieloma cechami wymowy od języka ogólnego [DiGP 1995]. Język ogólny to odmiana kulturalna języka narodowego (ponadregionalna), występująca w wersji mówionej i pisanej, używana w całym kraju, uczona w szkołach, stosowana w urzędach, kościołach, rozpowszechniana przez media, w której obowiązuje dość rygorystyczne przestrzeganie normy poprawnościowej. Szeroki ogólnopaństwowy zasięg, podległość normie językowej oraz istnienie wersji pisanej i mówionej różni wyraziście język ogólny od gwar. Gwary są bowiem mówionymi odmianami języka narodowego używanymi tylko na pewnym ograniczonym terenie, które nie podlegają regułom norm poprawnościowych, natomiast o zgodności wypowiedzi z danym systemem gwarowym decyduje zwyczaj językowy. Polski język ogólny w obu swoich postaciach (pisanej i mówionej) jest najbardziej wypracowaną odmianą polszczyzny, jest także najlepiej dostosowany do obsługi wszystkich funkcji, jakie język może spełniać. Ma on ogromny zasób wyrazowy, a także bogate środki umożliwiające tworzenie utworów artystycznych, zróżnicowanych przy tym stylowo. Język ogólny jest rezultatem długiego i świadomego rozwoju, wielowiekowej świadomej pracy nad uzdatnieniem go do wykonywania wszystkich zadań, stawianych przed językiem narodu o wysokiej kulturze. Wyrasta na podstawie dialektów, ale od XVI w. rozwój języka ogólnego ma charakter progresywny (rozwijający się), a dialektów ludowych regresywny [Urbańczyk 1972]. Rozwijając się, czerpał z zasobów dialektów: najpierw wielkopolskiego i małopolskiego, później mazowieckiego i kresowego, ale wytworzył też środki swoiste, nieznane dialektom. Dialekty ludowe nie pełnią tylu zadań, co język ogólny, służą do codziennego porozumienia się, nie były też równie świadomie rozwijane. Rola języka literackiego z biegiem czasu rośnie, rola dialektów ludowych maleje; wtapiają się one powoli w język ogólny. W języku literackim odczuwa się wyraźną potrzebę jednolitości (normalizacji, standa- ryzacji) i stałości (stabilizacji). Normy językowe, przekazywane dawniej z ust do ust, szerzyły się w w. XIX i początku XX głównie przez pismo, obecnie ważna rola przypada radiu i telewizji. Wobec rozrostu słownego i frazeologicznego języka wynikającego z potrzeby nazywania nowych rzeczy coraz bardziej konieczna staje się opieka nad językiem i poradnictwo językowe. Już z tego krótkiego porównania widać, iż między językiem ogólnym a dialektami ludowymi i miejskimi występuje szereg różnic, dotyczących ich genezy, zasięgu terytorialnego i funkcji społecznych. Relacje między językiem ogólnym a dialektami przedstawia poniższa tabela.
Język ogólny
Dialekty ludowe
Geneza
wyrasta na podstawie dialektów jako język ponadregionalny; od XVI w. przeciwstawia się dialektom ludowym
środki porozumiewania się etnicznych społeczności plemiennych
Typ rozwoju
od XVI w. jego rozwój ma charakter progresywny
od XVI w. – rozwój regresywny
Zasięg
ogólnopaństwowy
ograniczony terytorialnie i socjalnie (tj. używane tylko na pewnym terenie i przez określoną warstwę – chłopską)
Stopień ujednolicenia systemu
dzięki tradycji pisanej ma znacznie ujednolicony system gramatyczny, leksykalny i stylistyczny
systemy bardzo zróżnicowane terytorialnie
Odmiany
dwie podstawowe odmiany: pisana i mówiona
jedynie odmiana mówiona
Kodyfikacja
jest skodyfikowany (norma językowa)
nie są skodyfikowane (tylko zwyczaj językowy, tj. uzus)
Typ sytuacji komunikacyjnej
podstawowy sposób komunikowania się w różnych typach sytuacji: oficjalnych, nieoficjalnych
sposób porozumiewania się w sytuacjach nieoficjalnych (lokalnych, rodzinnych)
Funkcje społeczne
pełni wobec całego narodu 4 funkcje: a) jednoczącą (umożliwia identyfikację jednostki ze społecznością narodową), b) separującą (przeciwstawia język polski innym językom narodowym), c) prestiżową, d) normatywną
nie pełni tych funkcji w stosunku do całego narodu, choć większość z nich pełni wobec wspólnoty lokalnej
Studiowanie dialektologii niewątpliwie ułatwia zrozumienie procesów rozwojowych, które zaszły w historii polszczyzny i zachodzą obecnie w języku współczesnym. Gwary bowiem zachowują często wyrazy i formy gramatyczne od dawna już nieużywane w języku literackim. Takie występowanie w gwarach zjawisk archaicznych obok przejawiania się zupełnie nowych tendencji stanowi doskonały przykład dla potwierdzenia tezy o stałym rozwoju i zmienności języka. Dzięki dialektom można zatem wysnuwać wnioski związane z przeszłością oraz przyszłością języka polskiego. Gwary ulegają rozwojowi, który nie jest unormowany żadnymi przepisami ortoepicznymi, więc czasami wyprzedzają zmiany, które zajdą w języku literackim. Tak więc wpływ dialektów na język ogólny jest bardzo ważny i stały, gdyż osoby posługujące się jeszcze jakąś gwarą i uczące się języka literackiego wnoszą do wymowy ogólnopolskiej swoje nawyki artykulacyjne, formy, wyrazy i związki frazeologiczne. Gwary pozwalają także na trafną ocenę wartości artystycznej utworów wielu pisarzy, którzy wprowadzali do swoich dzieł stylizację gwarową (np. Reymont, Tetmajer, Orkan) oraz archaizację opartą na dialektyzmach (Sienkiewicz, Żeromski).
Literatura
Basara Jan, Gwary ludowe wobec języka ogólnopolskiego, „Przegląd Humanistyczny” 1977, XXI, nr 12, s. 107-112. Dejna Karol, 1993, Dialekty polskie, wyd. 2, przejrzane i poprawione, Wrocław-Warszawa-Kraków. Dejna Karol, 1998, Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź, s. 13-22. DiGP - Dubisz Stanisław, Karaś Halina, Kolis Nijola, 1995, Dialekty i gwary polskie. Leksykon Omegi, Warszawa. Urbańczyk Stanisław, 1983, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa. Kąś Józef, Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie gwar orawskich). Rozprawy Habilitacyjne UJ nr 285, Kraków 1994. Kąś Józef, Społeczno-językowe uwarunkowania interferencji leksykalnej słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego, [w:] Język a kultura, t. 7, red. Jolanta Maćkiewicz, Janusz Siatkowski, Wrocław 1992, s. 95-102. Koneczna Halina, Dialekty a język ogólnopolski, „Poradnik Językowy” 1949, z. 2, s. 1-5, z. 3, s. 5-10. Kurek Halina, Przełączanie kodu językowego, czyli socjolingwistyczne aspekty wzajemnego oddziaływania języka literackiego i dialektów, [w:] Kurek Halina, O szczególnym typie przełączania kodów w gwarach, czyli o świadomym wprowadzaniu elementów literackich do rozmów z dziećmi, [w:] Synowiec Helena, O niewspółmierności leksykalnej między gwarą śląską a językiem ogólnopolskim (na przykładzie słownictwa uczniów, [w:] Nitsch Kazimierz, O wzajemnym stosunku gwar ludowych i języka literackiego, [w:] Wybór pism polonistycznych tegoż, t. 1, Wrocław 1954, s. 193-218. Zaręba Alfred, 1970, Gwara a język literacki, „Kalendarz Śląski TRZZ”, s. 202-204, przedruk [w:] Zaręba Alfred, Szkice z dialektologii śląskiej, Katowice 1988, 13-18.
Wersja skrócona