Warto sobie uświadomić, w jakim stosunku pozostaje język ogólny do dialektu i gwary, by móc właściwie, bez uprzedzeń ocenić obie odmiany – ogólnopolską i dialektalną. Dialekty ludowe i język ogólny tworzą razem polski język narodowy, ale to z dialektów ukształtował się polski język literacki jako język ponadregionalny, a więc używany powszechnie, nie tylko na określonym mniejszym obszarze. Język literacki i dialekty ludowe mają wspólną większość słownictwa podstawowego, jak również mają w zasadzie taką samą strukturę gramatyczną, jednakże każdy dialekt ma pewną liczbę wyrazów oraz zjawisk gramatycznych, które go różnią od języka ogólnego, a w pewnej części także od sąsiednich dialektów. Najbardziej wyraziście różnią się wieloma cechami wymowy od języka ogólnego. Język ogólny to odmiana kulturalna języka narodowego (ponadregionalna), występująca w wersji mówionej i pisanej, używana w całym kraju, uczona w szkołach, stosowana w urzędach, kościołach, rozpowszechniana przez media, w której obowiązuje dość rygorystyczne przestrzeganie normy poprawnościowej. Szeroki ogólnopaństwowy zasięg, istnienie normy językowej regulującej jego rozwój oraz podział na odmianę pisaną i mówioną różni wyraziście język ogólny od gwar. Gwary są bowiem mówionymi odmianami języka narodowego używanymi tylko na pewnym ograniczonym terenie, które nie podlegają regułom norm poprawnościowych, natomiast o zgodności wypowiedzi z danym systemem gwarowym decyduje zwyczaj językowy. Polski język ogólny w obu swoich postaciach (pisanej i mówionej) jest najbardziej wypracowaną odmianą polszczyzny, jest także najlepiej dostosowany do obsługi wszystkich funkcji, jakie język może spełniać. Ma on ogromny zasób wyrazowy, a także bogate środki umożliwiające tworzenie utworów artystycznych, zróżnicowanych przy tym stylowo. Język ogólny jest rezultatem długiego i świadomego rozwoju, wielowiekowej świadomej pracy nad uzdatnieniem go do wykonywania wszystkich zadań, stawianych przed językiem narodu o wysokiej kulturze. Wyrasta na podstawie dialektów, ale od XVI w. rozwój języka ogólnego i dialektów ludowych jest odmienny. Gwary są bardziej zachowawcze, przechowują więcej archaizmów, a język ogólny, rozwijając się, czerpał z zasobów dialektów: najpierw wielkopolskiego i małopolskiego, później mazowieckiego i kresowego, ale wytworzył też środki swoiste, nieznane dialektom. Dialekty ludowe nie pełnią tylu zadań, co język ogólny, służą do codziennego porozumienia się, nie były też równie świadomie rozwijane. Rola języka literackiego z biegiem czasu rośnie, a rola dialektów ludowych maleje. Nie oznacza to jednak, że gwary są jakąś „gorszą” odmianą polszczyzny, tylko są inną odmianą o różnej od języka ogólnego wymowie, nieco odmiennym systemie gramatycznym, częściowo swoistym zasobie słownictwa, różnym zasięgu i zakresie stosowania. Dzięki dialektologii możliwe jest zrozumienie procesów rozwojowych, które wystąpiły w polszczyźnie i zachodzą w niej obecnie. Bardzo często w gwarach są zachowane wyrazy oraz formy gramatyczne, które już dawno nie są używane w języku literackim. Zdarzają się również sytuacje, kiedy w gwarach są już rozwinięte tendencje językowe, które dopiero zaczynają się pojawiać w ogólnej polszczyźnie, co świadczy o stałym rozwoju i zmienności języka. Gwary ulegają rozwojowi, który nie jest unormowany żadnymi przepisami, więc czasami wyprzedzają zmiany, które zajdą w języku literackim. Tak więc wpływ dialektów na język ogólny jest bardzo ważny i stały, gdyż osoby posługujące się jakąś gwarą i uczące się języka literackiego wnoszą do wymowy ogólnopolskiej swoje nawyki artykulacyjne, formy, wyrazy i związki frazeologiczne. Gwary pozwalają także na trafną ocenę wartości artystycznej utworów wielu pisarzy, którzy wprowadzali do swoich dzieł stylizację gwarową (np. Reymont, Tetmajer, Orkan) oraz archaizację opartą na dialektyzmach (Sienkiewicz, Żeromski).
Powrót
