4.2. Sposób i metody prowadzenia badań terenowych

 

Tradycyjne sposoby zbierania materiału gwarowego to przede wszystkim metoda kwestionariuszowa, czyli uzyskiwanie od wybranego informatora odpowiedzi na pytania specjalnie dla tego typu badań skonstruowanego kwestionariusza, oraz zapis (w przeszłości fonetyczny dokonywany przez dialektologa ze słuchu w terenie, potem zapis na taśmie magnetofonowej, a dopiero później transkrypcja fonetyczna tekstów, także ze słuchu) dłuższych wypowiedzi informatora. Sporadycznie pojawiają się nowe metody akustyczne w badaniach z zastosowaniem komputera i metodologii fonetyki akustycznej [Orawski 2001, Garczyńska 2007].

Obecnie w sytuacji szybkiego zanikania gwar polskich, ich wypierania na rzecz polszczyzny ogólnej lub powstawania kodów mieszanych z różnym udziałem elementów gwarowych i ogólnopolskich, konieczne staje się uwzględnienie zarówno w eksploracji terenowej, jak i w analizie zebranego materiału, zastosowanie różnorodnych metod i perspektyw badawczych. Dialektolodzy stwierdzili, że tradycyjne metody dialektologiczne nie wystarczają, potrzebne jest łączenie ich z metodami wypracowanymi przez inne dziedziny nauki, m.in. przez socjolingwistykę, psycholingwistykę i etnolingwistykę czy teorię kontaktów językowych [Lubaś 1996, 46; Dunaj 1996, Zagórski 2001, 28]. Szczególnie istotne jest tu wykorzystanie metody biograficznej z powodzeniem stosowanej w badaniach socjo- i etnologicznych oraz językowych społeczności tradycyjnych i mieszanych pod względem kulturowym i językowym [Kłoskowska 1996]. Ważne jest również uwzględnienie wielu danych ściśle historycznych, m.in. takich jak: czas i okoliczności powstania miejscowości, działalność różnego typu organizacji społecznych i stowarzyszeń kulturalno-oświatowych, rozwój instytucji kulturalnych itp.

Sposób prowadzenia badań gwarowych powinien mieć obecnie – jak podkreśla to wielu badaczy –charakter wieloaspektowy i uwzględniać – w zależności od celu badań – także kontekst społeczny i kulturowy (np. takie czynniki socjalne, typu płeć, wiek, pochodzenie społeczne, wykształcenie, wykonywany zawód czy sytuacja aktu mowy: oficjalna bądź nieoficjalna). Należy zebrać jak najpełniejsze dane dotyczące miejscowości (jej przeszłości i stanu obecnego) i respondenta, np. takie informacje biograficzne, jak: miejsce urodzenia i wiek, pochodzenie społeczne, wykształcenie i zawód, losy życiowe, np. podróże, pobyt w wojsku, migracje. Istotne są też dane na temat historii rodziny – rodziców i dziadków respondenta.

W badaniach dialektolodzy stosują różnorodne metody, gdyż chodzi o potwierdzenie różnych informacji i uzyskanie ich w jak najszerszym zakresie, takie, jak:

- ukierunkowane wywiady na określone tematy;

- metoda kwestionariuszowa,

- obserwacja uczestnicząca.

Przydatność pierwszej z wymienionych metod badawczych polegającej na wnikliwych rozmowach kierowanych jest duża, gdyż mnogość wywiadów na te same wybrane tematy z jednej strony weryfikuje i uściśla uzyskane informacje o charakterze ogólnym (etnologicznym, socjologicznym, historycznym, socjolingwistycznym), z drugiej – ułatwia obserwację zróżnicowania językowego informatorów [Smułkowa 1999, 60, Karaś 2002, 34].

Dopełnieniem tej metody jest stosunkowo rzadko stosowana obserwacja uczestnicząca, która polega na obserwacji swobodnych zachowań językowych w sytuacji dłuższego kontaktu, oraz metoda typowa dla tradycyjnej dialektologii, tj. zbieranie materiału przy pomocy kwestionariuszy leksykalnych i gramatycznych.

Istotny jest też w eksploracji terenowej fakt, czy badacz jest autochtonem czy też osobą z zewnątrz, a ujmując ogólniej – sytuacja badawcza, stopień wzajemnej znajomości eksploratora z informatorem oraz inne okoliczności towarzyszące rejestrowanej rozmowie [Kąś 1986, 120]. Te okoliczności ważne są w interpretacji zebranego materiału gwarowego, gdyż mogą wpływać na dobór środków językowych czy nawet na zmianę kodu językowego.

 

 

Dejna Karol., 1979, Z metodologii badań gwar peryferyjnych i wyspowych, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXV, s. 35-40.

Doroszewski Witold, 1953, Przedmiot i metody dialektologii, „Poradnik Językowy” 1953, z. 1, s. 1-8, z.2, s. 1-7, z. 3, s. 2-10, z. 4, s. 4-12.

Dunaj Bogusław, 1996, Przedmiot i kierunki badań dialektologicznych, [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja i J. Reichana, Kraków, s. 21-29

EJP - Encyklopedia języka polskiego, 1991, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław, (hasła: dialekt, dialektologia), (skrót: EJP).

Garczyńska Justyna, 2007, Zastosowanie metod fonetyki akustycznej w badaniach dialektologicznych (na przykładzie akcentowanej samogłoski [a], [w:] Gwary dziś 4. Konteksty dialektologii, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 237-247.

Horodyska Halina, 1958, O dialektologicznych badaniach korespondencyjnych, „Poradnik Językowy” 1958, s. 57-67.

Karaś Halina, 2002, Gwary polskie na Kowieńszczyźnie, Warszawa – Puńsk 2002.

Kąś Józef, 1986. Metody statystyczne w badaniach dialektologicznych, AUL. Folia Linguistica 12, s. 117-123.

Kłoskowska A., 1996, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa.

Kurek Halina, 1990, Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego), Kraków.

Lubaś Władysław, 1996, Teoretycznie i praktycznie o relacjach miedzy dialektologią a socjolingwistyką [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja, Kraków.

Orawski Michael, 2001, Analiza akustyczna samogłosek pochylonych na podstawie przykładów z Orawy i Śląska, [w:] Gwary dziś 1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 147-152.

Smułkowa Elżbieta, 1984, Uwagi do metody badań nad leksyką gwarową pogranicza językowego, [w:] Studia nad gwarami Białostocczyzny. Morfologia i słownictwo, Warszawa 1984, s. 67-71.

Zagórski Zygmunt, 2001, O różnych metodach badań dialektologicznych, [w:] Gwary dziś. 1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 25-31.

Zaręba Alfred, 1955, O metodzie i technice badań gwarowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XIV, s. 140-155.