Podstawy dialektologii
| 
Ugrupowania dialektów i gwar polskich
2. Ugrupowania dialektów i gwar polskich
Halina Karaś
Pierwsze syntetyczne przedstawienie ugrupowania gwar polskich przedstawił Kazimierz Nitsch – właściwy twórca polskiej dialektologii w pracy popularnonaukowej
Mowa ludu polskiego
z 1910 roku. Wcześniejsi badacze, poczynając od Lucjana Malinowskiego (II połowa XIX wieku), nie dokonali opisu całościowego gwar, omawiając głównie gwary niewielkich obszarów czy pojedynczych wsi.
W
Dialektach języka polskiego
z 1915 roku (wydanie 2 poprawione w 1957 roku) Kazimierz Nitsch wydzielił 4 wielkie obszary dialektalne Polski:
1) Wielkopolskę,
2) Pomorze (niekaszubskie),
3) Śląsk i Małopolskę z ziemią sieradzką i łęczycką,
4) Mazowsze [Nitsch 1958, 91].
Stwierdził również, że drugorzędnie można wyodrębnić Śląsk od Małopolski, a Kujawy od Wielkopolski w wyniku czego „uwidocznią się następujące grupy, po części oczywiście dowolne, ale najjaśniej uwydatniające wzajemne stosunki” [jw., 91]:
1) Kaszuby,
2) Wielkopolska i Krajna:
I. właściwa Wielkopolska (A. centralny dialekt wielkopolski, B. zachód Wielkopolski, C. południe Wielkopolski, D. część południowo-wschodnia Wielkopolski, E. Pałuki (okolice Żnina i Szubina));
II. Krajna i Bory Tucholskie;
3) Kujawy i ziemia chełmińsko-dobrzyńska,
4) nowsze dialekty niemazurzące, na które składają się 3 grupy:
- kociewska
- malborsko-lubawska
- ostródzko-warmijska;
5) Śląsk:
- północny
- środkowy
- południowy;
6) Małopolska, która dzieli się na 5 głównych obszarów:
- południowo-zachodni (całe Podkarpacie i Krakowskie)
- północno-zachodni (głównie Sieradzkie, a na samej północy „wyróżnia się wybitnie dialekt łowicki”)
- środkowo-północny (Kieleckie i Sandomierskie)
- wschodni starszy (prawy brzeg średniej Wisły)
- wschodni nowszy (niemazurzący, na pograniczu ruskim);
7) Mazowsze, które dzieli na 3 główne części:
- Mazowsze bliższe (pas wzdłuż dolnego Wieprza i Wisły aż po Płock)
- Mazowsze dalsze (nad średnią Narwią i jej dopływami)
- Podlasie z Suwalskiem.
Osobno jako czwarty obszar wyodrębnia jako „rezultat zmieszania dialektu mazowieckiego z zachodnimi narzecze warmijsko-ostródzko-lubawskie” [Nitsch 1958, 85-109].
Oprócz mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej lub nieudźwięczniającej uwzględnił szereg zjawisk fonetycznych. Splot tych izofon dzieli Polskę, przeciwstawiając Polskę zachodnio-południową (Wielkopolska, Śląsk i Małopolska) Polsce północnej (dzielnice niegdyś pomorskie i pruskie oraz Mazowsze) [jw. 91].
Zob. Mapa nr 1. Mapa zwartego obszaru gwar polskich w zasięgu sprzed I wojny światowej. Cechy głosowe. Źródło: Kazimierz Nitsch, Dialekty języka polskiego, mapa nr 1
[1]
.
Drobne różnice w podziale dialektów polskich widać w opublikowanej w 1919 roku
Mapie narzeczy polskich z objaśnieniami.
Sprowadzają się one do nieco innego ujęcia gwar północnopolskich.
Na mapie Kazimierz Nitsch wyróżnia „narzecza”:
1)
wielkopolskie
2)
wielkopolskie centralne
3)
kujawsko-chełmińsko-kociewskie
4)
przechodnie chełmińsko-mazowieckie
5)
mazowieckie
6)
małopolskie
7)
śląskie
8)
kaszubskie.
Zob. Mapa nr 2. Kazimierz Nitsch, Mapa narzeczy polskich [1919]
Nieco inaczej granice dialektów i gwar zaprezentował Kazimierz Nitsch w późniejszych pracach, min. w
Wyborze tekstów gwarowych
, przy czym w wydaniu I i II widać drobne różnice. Ugrupowanie dialektów polskich przedstawione w wymienionym opracowaniu przedstawia mapa nr .3
Podział dialektów polskich według Kazimierza Nitscha w II wydaniu
Wyboru polskich tekstów gwarowych
)
.
W drugim wydaniu
Wyboru polskich tekstów gwarowych
twórca polskiej dialektologii wydzielił 6 głównych zespołów dialektalnych, na które składają się mniejsze kompleksy gwarowe: [Nitsch 1960]:
I. Śląsk (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego
)
II. Małopolska (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego
)
III. Wielkopolska (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego
)
IV. Mazowsze (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego
)
V. Dialekty mieszane mazowiecko-chełmińskie:
A. Warmia
B. Ostródzkie
C. Lubawsko-Malborskie
VI. Kaszuby.
Ponadto w rozdziale VII wyróżnił „wyspy językowe na wschód od zwartego obszaru polszczyzny”, które rozpadają się na 3 typy polszczyzny:
A. polszczyzna na gruncie litewskim,
B. polszczyzna na gruncie białoruskim,
C. polszczyzna na gruncie małoruskim (tj. ukraińskim). [por. Spis treści].
Na klasyfikacjach Kazimierza Nitscha oparł swój podział Stanisław Urbańczyk, który w
Zarysie dialektologii polskiej
przedstawił zmodyfikowany schematyczny podział dialektów i gwar polskich.
Zgodnie z mapą zamieszczoną niżej wyróżnia się podział I stopnia na 5 podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych), a w ich obrębie (podział II stopnia) przeprowadzone zostały podziały szczegółowsze:
I.
Dialekt małopolski (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego
)
II.
Dialekt śląski (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego
)
III.
Dialekt wielkopolski (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego
)
IV. Dialekt mazowiecki (
Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego
)
V. Dialekt kaszubski.
Porównanie mapy i opisie zawartego w rozdziale III. Ugrupowania dialektów ujawnia pewne nieścisłości i niekonsekwencje. Zgodnie ze schematycznym podziałem przedstawionym na mapie Stanisław Urbańczyk wyróżnia pięć wyżej wymienionych dialektów: dialekt małopolski, śląski, wielkopolski, mazowiecki, kaszubski, ale w tekście wymienia ich w sumie 6, stwierdzając: „Ostatecznie więc możemy pogrupować gwary w następujące zespoły: małopolski, śląski, wielkopolsko-pomorski (wraz z ziemią chełmińską i dobrzyńską), mazowiecki. Jako piąty zespół możemy wyróżnić nowe dialekty niemazurzące (Kociewie, Malborskie, Lubawskie, Ostródzkie, Warmia). Osobno stoją gwary kaszubskie, wyraźnie się reszcie gwar przeciwstawiające” [Urbańczyk 1962, 72]. Na mapie nowe dialekty niemazurzące nie są wyodrębnione osobno, jak w tekście, lecz zostały zaliczone do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego. Podział dialektów Stanisława Urbańczyka (zgodny z mapą) rozpowszechnił się i był przywoływany najczęściej w różnych opracowaniach naukowych i popularnonaukowych.
Kolejne modyfikacje wprowadził Marian Kucała w
Encyklopedii języka polskiego
[EJP], zaliczając gwary kociewskie do dialektu wielkopolskiego, a gwary malborskie, lubawskie, ostródzkie i warmińskie do dialektu mazowieckiego, zgodnie z wynikami zakrojonych na szeroką skalę badań gwar Mazur, Warmii i Ostródzkiego prowadzonych pod kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego. Zob. Mapa nr 5. Dialekty polskie (podział schematyczny). Źródło: EJP 413.
Swój podział dialektów polskich nieco w szczegółach różniący się (w podziałach wewnątrzdialektalnych) od istniejących wcześniej klasyfikacji przedstawił Karol Dejna. Wyróżnił, tak jak S. Urbańczyk, 5 podstawowych dialektów, ale nieco inaczej widział ich zasięgi i wewnętrzne podziały (zob. Mapa nr 6. Granice dialektów i gwar według Karola Dejny i porównawczo według II wydania
Wyboru polskich tekstów gwarowych
K. Nitscha. Źródło: Dejna,
Dialekty polskie
, s. 86].
W jego ujęciu znacznemu ograniczeniu terytorialnemu uległ dialekt małopolski, a to w związku z zaliczeniem spornych gwar większości Sieradzkiego i Łęczyckiego do dialektu wielkopolskiego, a Pogranicza Mazowsza – do dialektu mazowieckiego. Tym samym zwiększył się obszar dialektu wielkopolskiego i mazowieckiego.
Podział na 5 dialektów okazał się stosunkowo trwały. Do końca XX wieku w polskiej literaturze dialektologicznej wymieniano więc pięć podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych):
I.
wielkopolski – brak mazurzena,
fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca
II.
małopolski –
mazurzenie
, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;
III.
śląski– zróżnicowany pod względem językowym; płn. – mazurzenie, płd. – brak mazurzenia, w części tzw.
jabłonkowanie
(sziakanie), fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;
IV.
mazowiecki – mazurzenie, D fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca.
V.
kaszubski –
kaszubienie
, fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca.
Obecnie kaszubszczyzna jest prawnie uznawana za język regionalny (Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku), tak więc cztery podstawowe dialekty (duże zespoły dialektalne) stanowią: dialekt małopolski, wielkopolski, mazowiecki i śląski.
Podział zastosowany w niniejszym kompendium
Dialektologia polska
jest taki sam jak w
Multimedialnym przewodniku po gwarach polskich,
opiera się na klasyfikacji Stanisława Urbańczyka z pewnymi modyfikacjami. Zgodnie z powszechnie przyjmowanym obecnie stanowiskiem gwary lubawskie, ostródzkie i warmińskie zaliczono do dialektu mazowieckiego (jak w EJP), podobnie jak i gwary łowickie, które w dotychczasowych podziałach umieszczano w dialekcie małopolskim. Na schematycznej mapie dialektów polskich oprócz granic dialektów przedstawionych wyżej czerwoną linią zaznaczono również podział Karola Dejny i kreskowaniem wyróżniono obszar przejściowy pogranicza małopolsko-wielkopolsko-mazowieckiego.
Zob.
Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego
,
Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego
,
Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego
,
Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego
.
[1]
Objaśnienia do mapy: ◦◦◦◦◦◦ południowa i północno-wschodnia granica wymowy
y
jak
i
:
riba
; ┴┴┴┴┴ zachodnio-południowa i północna granica wymowy
á
jak
a
:
trawa
; ├┤◦├┤◦├┤południowo-zachodnia granica typu
śwat
; →→→→ północno-wschodnia granica fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej; — + — + — + — granica między małopolskim i wielkopolskim
mełł
,
wełna
, a mazowieckim
miołł
,
wiołna
;
۸
—
۸
—
۸
gwary bez
é
pochylonego; ·······zanik nosowości:
reka
,
pioty
; — — — wymowa -
o
- jak -
om
-;
۷۷۷۷
południowa granica zaniku wargowości
w’
:
hiara
. Teren zakreskowany pionowymi przerywanymi liniami ukazuje szeroką wymowę nosówki [ę] jak [ã] oraz przejście samogłoski [e] w [a] przed spółgłoską nosową oznaczaną literą N.
Wersja skrócona
Start
Wprowadzenie
Podstawy dialektologii
Opis dialektów polskich
Kaszubszczyzna
Kultura ludowa
Leksykon terminów
Leksykon kaszubski
Autorzy
Mapa serwisu
Literatura
ISBN: 978-83-62844-10-4
© by Authors.
Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie:
ITKS