Podstawy dialektologii | Ugrupowania dialektów i gwar polskich

2. Ugrupowania dialektów i gwar polskich

Halina Karaś

Pierwsze syntetyczne przedstawienie ugrupowania gwar polskich przedstawił Kazimierz Nitsch – właściwy twórca polskiej dialektologii w pracy popularnonaukowej Mowa ludu polskiego z 1910 roku. Wcześniejsi badacze, poczynając od Lucjana Malinowskiego (II połowa XIX wieku), nie dokonali opisu całościowego gwar, omawiając głównie gwary niewielkich obszarów czy pojedynczych wsi.
W Dialektach języka polskiego z 1915 roku (wydanie 2 poprawione w 1957 roku) Kazimierz Nitsch wydzielił 4 wielkie obszary dialektalne Polski:
1) Wielkopolskę,
2) Pomorze (niekaszubskie),
3) Śląsk i Małopolskę z ziemią sieradzką i łęczycką,
4) Mazowsze [Nitsch 1958, 91].
Stwierdził również, że drugorzędnie można wyodrębnić Śląsk od Małopolski, a Kujawy od Wielkopolski w wyniku czego „uwidocznią się następujące grupy, po części oczywiście dowolne, ale najjaśniej uwydatniające wzajemne stosunki” [jw., 91]:
1) Kaszuby,
2) Wielkopolska i Krajna:
       I. właściwa Wielkopolska (A. centralny dialekt wielkopolski, B. zachód Wielkopolski, C. południe Wielkopolski, D. część południowo-wschodnia Wielkopolski, E. Pałuki (okolice Żnina i Szubina));
      II. Krajna i Bory Tucholskie;
3) Kujawy i ziemia chełmińsko-dobrzyńska,
4) nowsze dialekty niemazurzące, na które składają się 3 grupy:
      - kociewska
      - malborsko-lubawska
      - ostródzko-warmijska;
5) Śląsk:
      - północny
      - środkowy
      - południowy;
6) Małopolska, która dzieli się na 5 głównych obszarów:
      - południowo-zachodni (całe Podkarpacie i Krakowskie)
      - północno-zachodni (głównie Sieradzkie, a na samej północy „wyróżnia się wybitnie dialekt łowicki”)
- środkowo-północny (Kieleckie i Sandomierskie)
- wschodni starszy (prawy brzeg średniej Wisły)
- wschodni nowszy (niemazurzący, na pograniczu ruskim);
7) Mazowsze, które dzieli na 3 główne części:
      - Mazowsze bliższe (pas wzdłuż dolnego Wieprza i Wisły aż po Płock)
      - Mazowsze dalsze (nad średnią Narwią i jej dopływami)
      - Podlasie z Suwalskiem.
Osobno jako czwarty obszar wyodrębnia jako „rezultat zmieszania dialektu mazowieckiego z zachodnimi narzecze warmijsko-ostródzko-lubawskie” [Nitsch 1958, 85-109].
Oprócz mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej lub nieudźwięczniającej uwzględnił szereg zjawisk fonetycznych. Splot tych izofon dzieli Polskę, przeciwstawiając Polskę zachodnio-południową (Wielkopolska, Śląsk i Małopolska) Polsce północnej (dzielnice niegdyś pomorskie i pruskie oraz Mazowsze) [jw. 91].

Zob. Mapa nr 1. Mapa zwartego obszaru gwar polskich w zasięgu sprzed I wojny światowej. Cechy głosowe. Źródło: Kazimierz Nitsch, Dialekty języka polskiego, mapa nr 1[1].
Drobne różnice w podziale dialektów polskich widać w opublikowanej w 1919 roku Mapie narzeczy polskich z objaśnieniami. Sprowadzają się one do nieco innego ujęcia gwar północnopolskich.
Na mapie Kazimierz Nitsch wyróżnia „narzecza”:
1)      wielkopolskie
2)      wielkopolskie centralne
3)      kujawsko-chełmińsko-kociewskie
4)      przechodnie chełmińsko-mazowieckie
5)      mazowieckie
6)      małopolskie
7)      śląskie
8)      kaszubskie.
Zob. Mapa nr 2. Kazimierz Nitsch, Mapa narzeczy polskich [1919]
Nieco inaczej granice dialektów i gwar zaprezentował Kazimierz Nitsch w późniejszych pracach, min. w Wyborze tekstów gwarowych, przy czym w wydaniu I i II widać drobne różnice. Ugrupowanie dialektów polskich przedstawione w wymienionym opracowaniu przedstawia mapa nr .3 Podział dialektów polskich według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych).

W drugim wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych twórca polskiej dialektologii wydzielił 6 głównych zespołów dialektalnych, na które składają się mniejsze kompleksy gwarowe: [Nitsch 1960]:
V. Dialekty mieszane mazowiecko-chełmińskie:
      A. Warmia
      B. Ostródzkie
      C. Lubawsko-Malborskie
VI. Kaszuby.
Ponadto w rozdziale VII wyróżnił „wyspy językowe na wschód od zwartego obszaru polszczyzny”, które rozpadają się na 3 typy polszczyzny:
A. polszczyzna na gruncie litewskim,
B. polszczyzna na gruncie białoruskim,
C. polszczyzna na gruncie małoruskim (tj. ukraińskim). [por. Spis treści].
 
Na klasyfikacjach Kazimierza Nitscha oparł swój podział Stanisław Urbańczyk, który w Zarysie dialektologii polskiej przedstawił zmodyfikowany schematyczny podział dialektów i gwar polskich.
Zgodnie z mapą zamieszczoną niżej wyróżnia się podział I stopnia na 5 podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych), a w ich obrębie (podział II stopnia) przeprowadzone zostały podziały szczegółowsze:
I.                   Dialekt małopolski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego)
II.                Dialekt śląski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego)
III.             Dialekt wielkopolski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego)
IV.        Dialekt mazowiecki (Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego)
V.          Dialekt kaszubski.

Porównanie mapy i opisie zawartego w rozdziale III. Ugrupowania dialektów ujawnia pewne nieścisłości i niekonsekwencje. Zgodnie ze schematycznym podziałem przedstawionym na mapie Stanisław Urbańczyk wyróżnia pięć wyżej wymienionych dialektów: dialekt małopolski, śląski, wielkopolski, mazowiecki, kaszubski, ale w tekście wymienia ich w sumie 6, stwierdzając: „Ostatecznie więc możemy pogrupować gwary w następujące zespoły: małopolski, śląski, wielkopolsko-pomorski (wraz z ziemią chełmińską i dobrzyńską), mazowiecki. Jako piąty zespół możemy wyróżnić nowe dialekty niemazurzące (Kociewie, Malborskie, Lubawskie, Ostródzkie, Warmia). Osobno stoją gwary kaszubskie, wyraźnie się reszcie gwar przeciwstawiające” [Urbańczyk 1962, 72]. Na mapie nowe dialekty niemazurzące nie są wyodrębnione osobno, jak w tekście, lecz zostały zaliczone do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego. Podział dialektów Stanisława Urbańczyka (zgodny z mapą) rozpowszechnił się i był przywoływany najczęściej w różnych opracowaniach naukowych i popularnonaukowych.
            Kolejne modyfikacje wprowadził Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego [EJP], zaliczając gwary kociewskie do dialektu wielkopolskiego, a gwary malborskie, lubawskie, ostródzkie i warmińskie do dialektu mazowieckiego, zgodnie z wynikami zakrojonych na szeroką skalę badań gwar Mazur, Warmii i Ostródzkiego prowadzonych pod kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego. Zob. Mapa nr 5. Dialekty polskie (podział schematyczny). Źródło: EJP 413.

            Swój podział dialektów polskich nieco w szczegółach różniący się (w podziałach wewnątrzdialektalnych) od istniejących wcześniej klasyfikacji przedstawił Karol Dejna. Wyróżnił, tak jak S. Urbańczyk, 5 podstawowych dialektów, ale nieco inaczej widział ich zasięgi i wewnętrzne podziały (zob. Mapa nr 6. Granice dialektów i gwar według Karola Dejny i porównawczo według II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych K. Nitscha. Źródło: Dejna, Dialekty polskie, s. 86].

W jego ujęciu znacznemu ograniczeniu terytorialnemu uległ dialekt małopolski, a to w związku z zaliczeniem spornych gwar większości Sieradzkiego i Łęczyckiego do dialektu wielkopolskiego, a Pogranicza Mazowsza – do dialektu mazowieckiego. Tym samym zwiększył się obszar dialektu wielkopolskiego i mazowieckiego.
            Podział na 5 dialektów okazał się stosunkowo trwały. Do końca XX wieku w polskiej literaturze dialektologicznej wymieniano więc pięć podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych):
                I.                   wielkopolski – brak mazurzena, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca
             II.                małopolski –  mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;
              III.             śląski– zróżnicowany pod względem językowym; płn. – mazurzenie, płd. – brak mazurzenia, w części tzw. jabłonkowanie (sziakanie), fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;
             IV.             mazowiecki – mazurzenie, D fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca.
V.                kaszubski – kaszubienie, fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca.
Obecnie kaszubszczyzna jest prawnie uznawana za język regionalny (Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku), tak więc cztery podstawowe dialekty (duże zespoły dialektalne) stanowią: dialekt małopolski, wielkopolski, mazowiecki i śląski.
            Podział zastosowany w niniejszym kompendium Dialektologia polska jest taki sam jak w Multimedialnym przewodniku po gwarach polskich, opiera się na klasyfikacji Stanisława Urbańczyka z pewnymi modyfikacjami. Zgodnie z powszechnie przyjmowanym obecnie stanowiskiem gwary lubawskie, ostródzkie i warmińskie zaliczono do dialektu mazowieckiego (jak w EJP), podobnie jak i gwary łowickie, które w dotychczasowych podziałach umieszczano w dialekcie małopolskim. Na schematycznej mapie  dialektów polskich oprócz granic dialektów przedstawionych wyżej czerwoną linią  zaznaczono również podział Karola Dejny i kreskowaniem wyróżniono obszar przejściowy pogranicza małopolsko-wielkopolsko-mazowieckiego.
 


[1] Objaśnienia do mapy: ◦◦◦◦◦◦ południowa i północno-wschodnia granica wymowy y jak i: riba; ┴┴┴┴┴ zachodnio-południowa i północna granica wymowy á jak a: trawa; ├┤◦├┤◦├┤południowo-zachodnia granica typu śwat; →→→→ północno-wschodnia granica fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej; — + — + — + — granica między małopolskim i wielkopolskim mełł, wełna, a mazowieckim miołł, wiołna; ۸۸۸ gwary bez é pochylonego; ·······zanik nosowości: reka, pioty; — — — wymowa -o- jak -om-; ۷۷۷۷ południowa granica zaniku wargowości w’: hiara. Teren zakreskowany pionowymi przerywanymi liniami ukazuje szeroką wymowę nosówki [ę] jak [ã] oraz przejście samogłoski [e] w [a] przed spółgłoską nosową oznaczaną literą N.
 

 

Wersja skrócona

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS