4.6. Główne nurty metodologiczne w dialektologii. Szkoły dialektologiczne

W badaniach dialektologicznych można wyróżnić kilka nurtów (kierunków) metodologicznych, które różnicują się chronologicznie [Rzetelska-Feleszko 2002, 108], m.in. takich jak:

• dialektologia retrospektywna, nastawiona na „uchwycenie zjawisk i procesów gwarowych w możliwie najstarszej postaci oraz odtwarzanie – metodą geografii lingwistycznej – pierwotnych, najstarszych podziałów gwarowych, a także procesów, w wyniku których podziały te ulegały późniejszym zmianom i zachwianiom” [Rzetelska-Feleszko 2002, 107];

• dialektologia socjologizująca Witolda Doroszewskiego, uwzględniająca metody statystyczne;

• dialektologia systemowa (strukturalna) Karola Dejny i innych badaczy, badająca przede wszystkim systemy fonologiczne gwar;

• dialektologia socjolingwistyczna [Dunaj 1996], inaczej socjalna [Kurek 1997], która uwzględnia wpływ czynników społecznych na sferę języka;

• dialektologia, która łączy się z etnolingwistyką i lingwistyką kulturową, odwołującymi się do czynników współtworzących tożsamość grupy i jej wewnętrzną zwartość oraz operującymi badaniem kultur regionalnych, a więc języka i sfery społeczno-kulturowo-obyczajowej mieszkańców wsi [Rzetelska-Feleszko 2002, 109, Pelcowa 2002, 391, Pelcowa 1998, 109, Polański 1999, 136-137];

•  dialektologia, powiązana z etno- i socjolingwistyką, etnologią, foklorystyką i antropologią kulturową oraz pragmatyką językową, także z socjologią i historią, w badaniach interdyscyplinarnych pograniczy językowych [Smułkowa 2002, 94], (zob. więcej: Metody dialektologii).

Najwcześniej, tj. w Polsce okresu międzywojennego, ukształtowały się dwa główne kierunki metodologiczne:

1) historyczny, retrospektywny (niestatystyczny);

2) synchroniczno-socjologiczny (statystyczny).

            Z nimi wiążą się dwie tzw. szkoły dialektologiczne: krakowska i warszawska. Pojęcie szkoły naukowej zawiera w sobie treści dotyczące metodologii badań, środowiska naukowego i wyników badawczych.

Dla pierwszej z nich, tj. krakowskiej szkoły dialektologicznej, charakterystyczny jest historyczny, retrospektywny kierunek metodologiczny. Jej podstawy zostały ukształtowane przez Kazimierza Nitscha, który dokonał opisu systemów wszystkich dialektów ludowych, był najwybitniejszym polskim dialektologiem. Celem tego kierunku badawczego było:

- uchwycenie jak największej liczby zjawisk językowych i zarejestrowanie możliwie najstarszej postaci gwary

 - badanie gwary „czystej”, pozbawionej wpływów języka literackiego, stąd szukanie informatorów mało mobilnych, niemających kontaktów z językiem ogólnym (lub mających kontakt sporadyczny, rzadki)

- badanie gwary na podstawie wybranego idiolektu, przy czym programowo nie badano wariantywności.

Metodę tę rozwijali ją w najwcześniejszym okresie m.in. Mieczysław Małecki, Adam Tomaszewski, Stanisław Urbańczyk. Jej głównym celem były przede wszystkim badania nad całością gwar polskich, a więc prace o charakterze syntetycznym (atlasy, słowniki, bibliografie). Zarazem jednak w badaniach tego kierunku wyraźnie zaznaczyła się teza o potrzebie uwzględniania w badanych dialektach nowych procesów i zjawisk, dokonujących się pod wpływem języka ogólnego. Łączenie metod historycznych i opisowych jest charakterystyczne dla krakowskiej szkoły

Warszawska szkoła dialektologiczna wiąże się natomiast z drugim nurtem metodologicznym, tj. synchroniczno-socjologicznym (statystycznym). Jej twórcą był Witold Doroszewski, a podstawowym narzędziem badawczym – metoda statystyczna, którą stosowali i twórczo rozwijali w swoich pracach m.in. Henryk Friedrich, Halina Koneczna, Jerzy Tarnacki. Przykładowo – Henryk Friedrich opracował metodę kartograficznego oznaczania stopni natężenia procesów fonetycznych.

Nurt statystyczno-socjologiczny zakładał:

- badania wariantywności dzięki zastosowaniu metody statystyczno-socjologicznej Witolda Doroszewskiego

- opis współczesnego stanu gwary, a nie tylko jej najstarszej postaci, a następnie – w wyniku syntezy – przedstawienie kierunków i tendencji rozwojowych.

Podstawowe prace Witolda Doroszewskiego, w których wyłożył swoją metodę badań gwarowych to: „Mowa mieszkańców wsi Staroźreby” (1934) i „O statystyczne przedstawienie izoglos” (1935 - pierwodruk w języku francuskim, przekład 1962).

Przykład opisu i zastosowania metody statystycznej [za: Witold Doroszewski, O statystyczne przedstawienie izoglos (pierwodruk po francusku 1934; przekład na język polski 1962)]:

• Informator: chłop, 40 lat, z wioski Czesławice, 130 km na płd.-wsch. od Warszawy;

• Materiał badawczy: wymowa samogłoski ę przed spółgłoską zwartą (symbol T)

• Rezultat badań: szereg wariantów, które sprowadzają się d 3 serii:

1)   ęT, ę^NT, ęNT, eNT;

2)   ąT, ą^NT, ąNT, aNT;

3)   ę^aT, ę^aNT, a^jNT, ę^oNT.

Szereg wariantów o barwie ustnej samogłoski e lub a, albo samogłoski pośredniej między e oraz a, o, niezgłoskotwórcze i (j)

ęT : ę^NT : ęNT : eNT :   ąT : ą^NT : ąNT : aNT : ę^aT :   ę^aNT : a^jNT : ę^oNT : eT

14 :      5    :   3     : 1    : 15 :    4    :   2     : 3   : 1    :    1    :        1      :   1   : 4

• Barwa samogłoski: ę (24) : ą (25) = równowaga

• Charakter nosowości: nosowość synchroniczna, tj. ęT/ąT (29) : typowa nosowość asynchroniczna, tj. eNT/aNT (4).

Widać, że typ ęT/ąT przedstawia stan dawny, tradycyjny w zakresie charakteru nosowości, natomiast typ eNT/aNT – stan nowy. Przeważa stan dawny, ewolucja dopiero się rozpoczyna. Wyrazistym przykładem tej ewolucji są już wymówienia, typu ę^NT, ą^NT, które przedstawiają przejście do typu nosowości asynchronicznej, opóźnionej. 

Ten kierunek badań koncentrował się na opisie stanu aktualnego, w tym wewnętrznego zróżnicowanie gwar, z uwzględnieniem różnorakich wpływów, także interferencji gwary i języka ogólnego, podejmował zagadnienia stosunku idiolektów do gwar oraz problem kartograficznego przedstawiania tych faktów.

Różnice między obu szkołami dialektologicznymi, tj. krakowską i warszawską, sprowadzały się (ogólnie rzecz ujmując) do odmiennej hierarchizacji etapów i celów postępowania badawczego, i tak szkoła krakowska: retrospekcja → system gwarowy → opis stanu współczesnego → zmiany systemu gwarowego; szkoła warszawska: opis stanu współczesnego → idiolekt a gwara → system gwarowy → retrospekcja tendencji rozwojowych [DiGP 58]. Różnice metodologiczne i przebieg polemiki między reprezentantami obu szkół przedstawił Stanisław Urbańczyk [1986], który obrazowo stwierdził: „Nitsch chciał widzieć w informatorze świadka przeszłości starszej, mijającej, Doroszewski – zwiastuna przyszłości [Urbańczyk 1986, 155], inaczej mówiąc za ważniejsze przedstawiciele szkoły krakowskiej uważali opis stanu ginącego niż przewidywanie nadchodzącego.

W okresie powojennym, tj. w drugiej połowie XX wieku, zaznaczyły się dwa kolejne nowe nurty w badaniach dialektologicznych:

1)nurtsystemowy (dialektologia strukturalna),

2) nurt socjolingwistyczny (komunikatywny), charakteryzujący się nową metodą badań.

Pierwszy z nich wiąże się przede wszystkim z nazwiskiem Karola Dejny i jego syntetycznym strukturalnym (w ujęciu diachronicznym) opisem dialektów polskich [1973], który przedstawił odmienne ujęcie metod i celów badawczych dialektologii, przeciwstawiając się grupowaniu dialektów ludowych na podstawie znanych izoglos i pozostawaniu przy dotychczasowym podziale korygowanym jedynie nowymi danymi. Polskie dialekty ludowe Karol Dejna omówił na tle procesów i rezultatów różnicowania się słowiańskich terytoriów etnicznych, tym samym traktując je jako zespół innowacji dialektalnych, które wytworzyły się w oddzielnych ugrupowaniach ludnościowych i nie zdołały się rozprzestrzenić na całe terytorium językowe. Zgodnie z tym założeniem dialektologia nie tyle zajmuje się opisem dzisiejszego stanu gwar, pozostawiając to zadanie dialektografii, co omawia powstanie i rozprzestrzenianie się niektórych innowacji dialektalnych, uwzględniając zarówno współczesne wyniki badań, jak i materiał historyczny. Władysław Lubaś, charakteryzując metody badawcze Karola Dejny, stwierdza, iż jest on „konsekwentnie diachroniczny, rygorystycznie strukturalistyczny, konsekwentnie geograficzny i zupełnie nieczuły socjolingwistycznie” [Lubaś 1996, 44]. Strukturalizm w Polsce przenika do dialektologii w latach sześćdziesiątych XX wieku [Dunaj 1996, 25]. Za sztandarowe prace dialektologii strukturalnej uznaje się – poza publikacjami Karola Dejny, jego współpracowników i uczniów – książkę Mieczysława Karasia, Polskie dialekty Orawy. Cz.1. Fonetyka i fonologia [1965], artykuł Romana Laskowskiego System fonologiczny gwary wsi Moszna w powiecie krapkowickim [1965],Jerzego Reichana Małopolskie gwary jednonosówkowe [1980].

            Kierunek socjolingwistyczny w dialektologii w Polsce rozwinął się w Polsce pod koniec XX wieku i wiązał się zarówno z krytyką klasycznych metod dialektologicznych ze strony nauk społecznych, jak i z ogromnymi zmianami demograficzno-społecznymi. W nurcie badań socjolingwistycznych położono nacisk na badania wariantywności uwarunkowanej czynnikami socjalnymi (zróżnicowanie pionowe środowisk wiejskich) i sytuacyjnymi, natomiast wariantywność geograficzna staje się drugoplanowa, także i z tego względu, że badania ukierunkowane socjolingwistycznie obejmują zazwyczaj niewielkie, zwarte obszary gwarowe. Bada się w nich korelację zmiennych językowych z czynnikami społecznymi (np. płeć, wiek, wykształcenie, status społeczny, wykonywany zawód, praca w mieście) oraz ze stopniem oficjalności sytuacji komunikacyjnej [por. Dunaj 1986, 20-21, 1996, 26-27]. Przykładowo – Halina Kurek w pracy Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego) [1990], przedstawiła metodę badań, uwzględniającą opis gwar w skali mikro w przekroju poziomym i pionowym, obrazując dynamikę danymi statystycznymi [por. opis: Lubaś 1996, 43]. Badaniami objęła 1787 informatorów i scharakteryzowała ich pod względem socjologicznym według:

a)      płci

b)      wieku (4 grupy wiekowe: 7-19; 20-46; 47-70, powyżej 70),

c)      wykształcenia (w 4 kategoriach: niepełne podstawowe, podstawowe, średnie i wyższe)

d)     pochodzenia społecznego (inteligenckie, robotniczo-chłopskie i chłopskie)

e)      zawodu (rolnicy, chłopi-robotnicy, chłopi-urzędnicy).

Autorka ukazała, w jaki sposób wymienione czynniki socjalne i sytuacyjne (oficjalność – nieoficjalność) decydują o dystrybucji wariantów językowych. Metody socjolingwistyczne dobrze sprawdziły się w analizie materiału fonetycznego, natomiast w badaniach leksykalnych są uznawane za zawodne [Dunaj 1996, 28] lub raczej za sprawdzające się w połączeniu z innymi metodami [Zagórski 2001, 28]. Badacz, który stosuje metody socjolingwistyczne, „jest nastawiony przede wszystkim na użycie języka, a nie na jego strukturę (system)” [Dunaj 1986, 19].

Ostatnio rozwija się kierunek badań interdyscyplinarnych, w których dialektologia łączy się z etnolingwistyką i lingwistyką kulturową, odwołującymi się do czynników współtworzących tożsamość grupy i jej wewnętrzną zwartość oraz operującymi badaniem kultur regionalnych, a więc języka i sfery społeczno-kulturowo-obyczajowej mieszkańców wsi [Rzetelska-Feleszko 2002, 109, Pelcowa 2002, 391, Pelcowa 1998, 109, Polański 1999, 136-137].

Można również zauważyć nowy nurt, jakim jest wykorzystanie metod akustycznych w badaniach fonetyki gwarowej [Orawski 2001, Garczyńska 2007]. Do tej pory stosowano dwie metody odczytywania tekstów gwarowych utrwalonych fonograficznie: odsłuch indywidualny (subiektywny, a więc nieraz niedokładny) oraz – znacznie rzadziej – odsłuch zespołowy (pozwala na kontrolę subiektywizmu każdego z transkrybentów przez pozostałych). Najlepsza jednak jest metoda trzecia, w dialektologii polskiej sporadyczna, w której słuch transkrybenta jest poparty analizą akustyczną. Komputer osobisty wraz z odpowiednim oprogramowaniem przeznaczonym do analizy akustycznej dźwięków pozwala, np. w wypadku samogłosek, na:

− ustalenie, w jaki sposób zorganizowana jest struktura wewnętrzna zbiorów pomiarów formantu pierwszego i drugiego, czyli jaki jest stopień zróżnicowania wymowy badanych samogłosek określony współczynnikiem rozproszenia V, jakie są przyczyny tego zróżnicowania (kontekstowe, związane z tempem mowy, wpływem uwzględnionych w badaniach języków obcych czy istnieniem reliktów dawnych samogłosek pochylonych);

− odtworzenie mechanizmu artykulacyjnego badanych samogłosek;

− porównanie czworoboków artykulacyjnych uzyskanych dla poszczególnych osób z odpowiednimi czworobokami dla samogłosek innych języków;

− określenie stopnia wpływów uwzględnionych w analizie języków w mowie badanych osób.

„Dane, których dostarcza fonetyka akustyczna, pozwalają dziś na obiektywne, precyzyjne i wyczerpujące charakteryzowanie dźwięków występujących w mowie. Ponadto technizacja warsztatu badawczego językoznawcy, zwłaszcza dialektologa–fonetyka, jest konieczna, jeśli wyniki jego badań mają być porównywalne z poziomem innych nauk, przede wszystkim ścisłych, przyrodniczych i technicznych” [Garczyńska 2007, 238].

 

 

 

 

 

Czyżewski Feliks, 1988, Z metodyki badań gwar polskich na obszarach dwujęzycznych, „Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii”, Łódź, s. 169-176.

Dejna Karol, 1998, Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź, s. 13-22.

Dejna Karol, 1996, Kartograficzne ujmowanie dynamiki rozwojowej gwar, [w:] Studia dialektologiczne I, Kraków, s. 9-19.

Dejna Karol., 1979, Z metodologii badań gwar peryferyjnych i wyspowych, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXV, s. 35-40.

Doroszewski Witold, 1934, Mowa mieszkańców wsi Staroźreby, „Prace Filologiczne” XVI, s. 249-278.

Doroszewski Witold, 1953, Przedmiot i metody dialektologii, „Poradnik Językowy” 1953, z. 1, s. 1-8, z.2, s. 1-7, z. 3, s. 2-10, z. 4, s. 4-12.

Doroszewski Witold, 1962 (1935), O statystyczne przedstawienie izoglos, (pierwodruk 1935), przedruk [w:] Studia i szkice językoznawcze, Warszawa 1962, s. 380-392.

Doroszewski Witold, 1962 (1957), Dialektologia a metoda historyczno-porównawcza, (pierwodruk 1957), przedruk [w:] Studia i szkice językoznawcze, Warszawa 1962, s.449-458.

Dunaj Bogusław, 1996, Przedmiot i kierunki badań dialektologicznych, [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja i J. Reichana, Kraków, s. 21-29

EJP - Encyklopedia języka polskiego, 1991, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław, (hasła: dialekt, dialektologia), (skrót: EJP).

Furdal Antoni, 1980, Zakres badań geografii lingwistycznej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 1980, XVIII, s. 73-80.

Gala Sławomir (red.), Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, Łódź 1998.

Gala Sławomir, 2001, Z metodyki badań pogranicza językowego (na materiale polskim), [w:] „Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim”, red. Feliks Czyżewski, Lublin, s. 29-39.

Garczyńska Justyna, 2007, Zastosowanie metod fonetyki akustycznej w badaniach dialektologicznych (na przykładzie akcentowanej samogłoski [a], [w:] Gwary dziś 4. Konteksty dialektologii, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 237-247.

Gwary dziś. 1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań 2001.

Handke Kwiryna, 1989, Perspektywa paraleli, czyli sposób badania zjawisk językowych, [w:] Paralele w rozwoju słownictwa języków słowiańskich, Wrocław, s. 7-17.

Horodyska Halina, 1958, O dialektologicznych badaniach korespondencyjnych, „Poradnik Językowy” 1958, s. 57-67.

Karaś Halina, 2002, Gwary polskie na Kowieńszczyźnie, Warszawa – Puńsk 2002.

Karaś Mieczysław, 1968, Diachronia i synchronia w ujmowaniu faktów dialektologicznych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze, XXI, s. 7-15.

Kąś Józef, 1986. Metody statystyczne w badaniach dialektologicznych, AUL. Folia Linguistica 12, s. 117-123.

Kłoskowska A., 1996, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa.

Kowalska Anna, 2001, Znaczenie doboru metod badawczych we współczesnej dialektologii (na przykładzie polskich regionalnych atlasów gwarowych), [w:] Gwary dziś 1. Metodologia badań, Poznań, s. 51-66.

Kupiszewski Władysław, 2002, Jeszcze o metodzie statystycznej Witolda Doroszewskiego, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków, s. 67-72.

Kurek Halina, 1990, Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego), Kraków.

Lubaś Władysław, 1996, Teoretycznie i praktycznie o relacjach miedzy dialektologią a socjolingwistyką [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja, Kraków.

AJPP - Małecki Mieczysław, Nitsch Kazimierz, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, cz. 1-2, Kraków 1934. (cz. 1, 500 map; cz. 2, Wstęp, objaśnienia, wykazy wyrazów).

Mazur Jan, 1989, Dialektometria a nowe koncepcje i metody kartograficznego przedstawiania zjawisk gwarowych, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXXV, s.

Mazur Jan, 1980, Geografia lingwistyczna a system języka, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XXXVII, s. 137-151.

Mazur Jan, 1996, Zastosowanie komputera w dialektologii. Nowe możliwości techniczne, metodyczne i teoretyczne opracowania materiału gwarowego, [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja, Kraków.

Orawski Michael, 2001, Analiza akustyczna samogłosek pochylonych na podstawie przykładów z Orawy i Śląska, [w:] Gwary dziś 1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 147-152.

Paryl Władysław, 1982, O metodzie badań integracji językowej, „Zeszyty Naukowe wyższej Szkoły Pedagogicznej w Szczecinie. Prace Wydziału Humanistycznego” 38, s. 289-308.

Rzetelska-Feleszko Ewa, 2002, Spojrzenie byłego dialektologa, [w:] „Studia Dialektologiczne” II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków, s. 105-109.

Sierociuk Jerzy, 2005, Problemy współczesnej dialektologii, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LXI, Kraków, s. 67-76.

Sierociuk Jerzy, 2007, Język mieszkańców wsi czy gwara? Problem nie tylko teoretyczny, „Prace Filologiczne” LIII, s. 527-534,

Sierociuk Jerzy, 2007a, Socjologiczny kontekst badań języka mieszkańców wsi, [w:] Gwary dziś 4. Konteksty dialektologii, Poznań, s. 325-336.

Smułkowa Elżbieta, 1984, Uwagi do metody badań nad leksyką gwarową pogranicza językowego, [w:] Studia nad gwarami Białostocczyzny. Morfologia i słownictwo, Warszawa 1984, s. 67-71.

Urbańczyk Stanisław, 1986, Przedwojenny spór o metodę badań dialektologicznych, [w:] Collectanea linguistica in honorem Adami Heinz, Kraków, s. 153-159.

Zagórski Zygmunt, 2001, O różnych metodach badań dialektologicznych, [w:] Gwary dziś. 1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 25-31.

Zaręba Alfred, 1955, O metodzie i technice badań gwarowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XIV, s. 140-155.