6.1. Sposoby wprowadzania gwary do utworu literackiego i jej funkcje

 

Gwara ludowa w literaturze pięknej pojawiała się od dawna i w różnych funkcjach. Dialektyzmy, czyli cechy charakterystyczne dla dialektów i gwar ludowych, występowały w najstarszych utworach literackich, w okresie kształtowania się polskiego języka literackiego najczęściej nieświadomie. Przykładowo – w Kazaniach gnieźnieńskich występują zjawiska charakterystyczne dla Wielkopolski, np. oboczność -ew-/-ow-, tj. -ew- po spółgłoskach miękkich, np. wężewie, -ow- po spółgłoskach twardych, np. biskupowie, czy formy nieściągnięte czasowników typowe ogólnie dla Polski północnej, np. bojeli się, stajali = bali się, stali. Z kolei w Legendzie o św. Aleksym mamy różne cechy mazowieckie, np. przejście nagłosowych grup ja-, ra- w je-, re-, np. jeko, jełmużny, jełmużnę, reno czy stwardnienie spółgłosek wargowych miękkich, reprezentowane przez zapisy mę, szwathych.

Już jednak od XVI-XVII wieku możemy mówić o celowym wprowadzaniu cech gwarowych do tekstu utworu literackiego, a więc o początkach stylizacji językowej. Dialektyzmy są środkiem stylizaji gwarowej (inaczej: dialektyzacji).

Mogą jednak służyć nie tylko stylizacji gwarowej, lecz także archaizacji. Taką funkcję pełnią dialektyzmy podhalańskie w Krzyżakach Sienkiewicza, por.:

I ruszywszy koniem znikła po chwili w przydrożnych krzach. (...) Hej! Co za dziewczyna! Aże podwórze od niej pojaśniało! (...) I przyszczypne to, i gospodarne, choć nie ma więcej nad piętnaście roków (...).

Dialektyzmy w celach archaizacyjnych wykorzystywali także Stanisław Wyspiański („Legenda”), Wacław Berent („Żywe kamienie”), Stefan Żeromski, np. „Duma o hetmanie”: 

 Odrębną grupę stanowią teksty pisane w gwarze bez zamiarów stylizacyjnych, teksty twórców ludowych.