|
Czerwonka, Jasionówka, Dolistowo, Jabłeczna, Śnieżki i Czechy Orlańskie na mapie ze schematycznymi granicami zasięgu dialektu podlaskiego (oprac. Monika Kresa, podkład do mapy pochodzi z © 2008 Google Map Data © Tele Atlas
Podlasie położone jest w obrębie Nizin Środkowych i Wschodnich. Do najważniejszych mezoregionów tego terytorium należą: Dolina Dolnej Narwi, Dolina Górnej Narwi, Kotlina Biebrzańska, Międzyrzecze Łomżyńskie, Obniżenie Węgrowskie, Podlaski Przełom Bugu, Pradolina Wieprza, Równina Bielska, Równina Garwolińska, Równina Kodeńska, Równina Łukowska, Równina Parczewska, Wysoczyzna Białostocka, Wysoczyzna Drohiczyńska, Wysoczyzna Kałuszuńska, Wysoczyzna Kolneńska, Wysoczyzna Siedlecka, Wzgórza Sokólskie, Zaklęsłość Łomaska. Krajobraz Podlasia jest urozmaicony, ukształtowany na północy podczas zlodowacenia bałtyckiego, na pozostałym obszarze na skutek zlodowacenia środkowopolskiego.
Granice Podlasia zarówno z historycznego, geograficznego, jak i tym bardziej dialektologicznego punktu widzenia są trudne do jednoznacznego i bezspornego ustalenia. Podlasie jako ziemia pograniczna była przez wieki ziemią sporną, ziemią niczyją, ziemią, na której ścierały się różnorodne wpływy polityczne, kulturowe i religijne: polskie, ruskie, tatarskie, jaćwieskie, niemieckie, żydowskie, a granice tej ziemi były częstokroć granicami umownymi. Historyczne Podlasie było niejednorodne również z punktu widzenia struktury społecznej, a przekrój przez tę strukturę stanowi niejako podstawę historycznego oglądu Rzeczypospolitej przedzaborowej, spotkać tu bowiem możemy zarówno magnaterię, szlachtę zamożną, jak i szlachtę szaraczkową, cząstkową i czynszową. Podlaskie wsie wykształciły specyficzny model egzystencji na jednym terenie ludności szlacheckiej i chłopskiej – nieróżniącej się zasadniczo stopniem zamożności, ale zróżnicowanej pod względem kultury, obyczajów i języka.
Pod względem językowym gwary Podlasia stanowią część dialektu mazowieckiego. Ponieważ historyczne i geograficzne granice tego regionu są do dziś kwestią sporną, w niniejszym opracowaniu za gwary podlaskie uznano gwary obszaru nad Narwią i Bugiem z Białymstokiem, Białą Podlaską, Drohiczynem, Sokółką i Bielskiem Podlaskim, czyli obszaru pozostającego w granicach wyznaczonych przez Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka.
Gwary podlaskie od północy graniczą zatem z Suwalszczyzną, od zachodu z Kurpiami, Mazowszem dalszym i bliższym, od południa zaś z gwarami pogranicza wschodniego młodszego. Kształtowały się one z jednej strony pod wpływem dialektu mazowieckiego, z drugiej zaś strony duży wpływ na ich dzisiejszy kształt miały i mają nadal języki wschodniosłowiańskie: szczególnie białoruski i ukraiński, oraz gwary północnokresowe. Cała bowiem wschodnia granica gwar podlaskich to obszar interferencji z tymi właśnie językami i gwarami.
|
