4.5. Geografia lingwistyczna

Geografia lingwistyczna (językowa). Termin geografia lingwistyczna (językowa) używany jest w kilku znaczeniach. Najbardziej rozpowszechnione w językoznawstwie polskim rozumienie geografii lingwistycznej wiąże ją z dialektologią. Określa się geografię lingwistyczną jako jako metodę badawczą (kartografia lingwistyczna) albo jako dział językoznawstwa badający zróżnicowanie geograficzne danego języka narodowego, tj. zasięgu poszczególnych zjawisk językowych (zwykle gwarowych) i ich kompleksy, co pozwala wyznaczać granice gwar i dialektów oraz prowadzi do wniosków o przeszłości (nie tylko językowej) danych terenów. Głównym celem geografii lingwistycznej jest przedstawienie tych zasięgów kartograficznie, czyli opracowanie atlasów językowych; podstawowym założeniem jest teza, iż te zasięgi nie są przypadkowe, lecz zawsze umotywowane, tzn. zależne od zjawisk pozajęzykowych (granice naturalne, historyczne itp.). Pojęcie podstawowe to izoglosa, a jedną z najbardziej rozpowszechnionych teorii jest tzw. teoria falowa, według której każda zmiana dokonana w określonym miejscu i czasie rozchodzi się z punktu, w którym powstała (centrum) w formie koncentrycznych fal, ogarniając coraz szerszy obszar. W geografii lingwistycznej stosuje się najczęściej metodę bezpośrednich badań terenowych, rzadziej metodę korespondencyjną. Geografia lingwistyczna rozwinęła się dopiero w XX wieku, choć różnice między dialektami uświadamiano sobie wcześniej. Jej twórcą był Jules Gilliēron, francuski lingwista, współautor pierwszego atlasu językowego (francuskiego). W Polsce ten typ badań jest dobrze rozwinięty dzięki szkole dialektologicznej Kazimierza Nitscha i jego kontynuatorów. Nieco inaczej, uwzględniając metodę statystyczno-socjologiczną, badania takie prowadzono w warszawskiej szkole dialektologicznej pod kierunkiem Witolda Doroszewskiego (zob. Szkoły dialektologiczne). Rozkwit badań geografii lingwistycznej przypada na okres po 1945 r., kiedy wydano Mały atlas gwar polskich i szereg atlasów regionalnych oraz rozpoczęto prace nad atlasem ogólnosłowiańskim. Drugie rozumienie geografii lingwistycznej sprowadza się do traktowania jej jako diachronicznej metody badania języka, spożytkowania jej do rekonstruowania dawniejszych stanów języka, wyzyskiwania jej danych dla dialektologii historycznej (zob. Metody dialektologii historycznej). Trzecie znaczenie terminu geografia lingwistyczna sprowadza się do określenia – terytorialne rozmieszczenie zjawisk językowych, a w znaczeniu najszerszym (ale najrzadziej stosowanym) geografia lingwistyczna to dziedzina badań, która obejmuje wszystko, co ma jednocześnie charakter i językowy, i geograficzny. W tym ujęciu geografię lingwistyczną nazywa się niekiedy geolingwistyką, podkreślając jej związki z dialektologią, onomastyką, etnolingwistyką, socjologią języka.

Mapy językowe, szeroko wykorzystywane w kartografii lingwistycznej, ukazują zróżnicowanie geograficzne gwarowych zjawisk językowych. Mapy językowe mogą ilustrować zagadnienia z zakresu fonetyki, np. → przegłos e → o (mapy fonetyczne), morfologii, czyli fleksji i słowotwórstwa, np. zasięg końcówki ‑owiu (mapy morfologiczne), składni, np. zanikanie kategorii męskoosobowości (mapy składniowe). Wśród map pokazujących fakty słownikowe przeważają mapy wyłącznie leksykalne, tzn. przedstawiające różne nazwy desygnatu wymienionego w ich tytule, np. nazwy części sań, rzadsze są mapy semantyczne, typu „co znaczy...”, np. „Co znaczą jasła?”. Spotykamy też mapy kombinowane, np. fonetyczno-leksykalne, na których obok nazw ilustrujących jakieś zjawisko fonetyczne lub jego brak, pokazane są jednocześnie ich synonimy. Technika opracowywania map jest zróżnicowana i zależna w dużej mierze od charakteru przedstawianych zjawisk. Ze względu zatem na sposób ich graficznego ukazania wyróżniamy mapy napisowe, znakowe (punktowe), płaszczyznowe i izoglosowe. Metodę napisową stosuje się przy dużym zróżnicowaniu i przemieszaniu zjawisk niedających się ująć w jakieś geograficzne uogólnienia. Gdy zróżnicowanie jest mniejsze, sporządza się mapy znakowe (punktowe), na których umieszcza się obok punktów oznaczających miejscowości znaki, stanowiące symbole odpowiednich form, objaśnione w legendzie. Każdy atlas językowy ma ustaloną symbolikę, np. w MAGP kolory znaków oznaczają wyrazy rdzeniowo (etymologicznie) różne, kształt – różnice gramatyczne. W innych atlasach, np. w Atlasie gwarowym województwa kieleckiego Karola Dejny, odcienie w artykulacji ustnej sam. oddawane są przez różnice w fakturze, inne cechy (spółgłoskowe, morfologiczne, słownikowe) wyróżniono przy pomocy figur i kresek dorysowanych na zewnątrz znaku. Czasem ugrupowanie cech jest tak wyraźne, że można całą przestrzeń pokryć jednolitym kolorem lub zakreskować (mapy płaszczyznowe). Ilustrację zwartych podziałów terytorialnych (ale nie zawsze dostatecznie, żeby zastosować płaszczyznę) stanowią mapy izoglosowe, na których zasięgi zjawisk wyznaczają linie, czyli izoglosy. Zastosowanie jednej metody mapowania (np. płaszczyzny) nie wyklucza umieszczenia na niej różnych znaków czy izoglos. Tak powstają mapy pozornie najtrudniejsze o mieszanej technice opracowania. Mapy językowe mogą ilustrować jedno lub więcej zjawisk (m. zbiorcze), mogą być jedno‑ lub wielo‑ barwne.