Leksykon terminów

Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych



Halina Karaś

Powrót do listy haseł

Systemy fonologiczne samogłoskowe

Systemy fonologiczne samogłoskowe w dialektach (inaczej: systemy wokaliczne, zob. Wokalizm) różnią się znacznie od systemu języka ogólnopolskiego zarówno pod względem liczby fonemów i ich pozycji w systemie (różnice systemowe), jak i szczególnie w zakresie realizacji fonetycznej poszczególnych fonemów samogłoskowych (różnice artykulacyjne) oraz ich dystrybucji, tzn. odmiennego zakresu występowania takich samych fonemów (różnice dystrybucyjne), a także innego zakresu występowania fonemów w danym wyrazie czy zbiorze wyrazów lub form fleksyjnych (różnice zakresowe). Za podstawę dzisiejszych systemów fonologicznych dialektów polskich przyjmuje się staropolski system samogłoskowy, który powstał na przełomie XV/XVI wieku po zaniku iloczasu: a, á (a ścieśnione, czyli pochylone), o, ó (o ścieśnione, czyli pochylone), e, é (e ścieśnione, czyli pochylone), i, u, ąę (nosówka przednia), ą (nosówka tylna). Systemy fonologiczne samogłoskowe w różnych gwarach są bardzo zróżnicowane. Ilościowo wahają się między 5 a 10 fonemami. Rozbieżności w zasobie fonemów mają swoje źródło w zachowaniu lub niezachowaniu samogłosek pochylonych przez poszczególne gwary oraz całkowitym zaniku nosowości w niektórych z nich. System najbardziej rozbudowany 10-fonemowy, zbieżny ze staropolskim, mają tylko niektóre gwary północnopolskie, np. Kurpie, Warmia, środkowa część Mazur, podobny – niektóre gwary południowej Małopolski, Śląska i płd. Lubelszczyzny, gdzie fonemem jest y (← é), np. ściska : ściyska = ciżba, ścieżka. Najuboższy system pięciofonemowy: a, o, e, u, i, występuje w Polsce środkowej na terenach beznosówkowych, gdzie samogłoski pochylone zlały się z jasnymi. Większość gwar ma systemy pośrednie 9-, 8-, 7-, 6-fonemowe. Systemy fonologiczne samogłoskowe mogą być trzyklasowe (fonemy przednie, środkowe a, tylne) lub dwuklasowe: przednie i tylne (a przechodzi do klasy fonemów przednich), pięcio-, cztero-, lub trzystopniowe (por. wykresy).

 

Systemy maksymalne                                                            Systemy minimalne

i    u                            i                                  u                                            i                         u

é   ò                                 y ← é                   ò                                                    e               o

e   o   ąę   ą                           e                    o, ą                                                          a

a   á                                           ąę            á

                                                        a

 

Systemy pośrednie

(przykładowo)

i                                  u                                             i           u

   y                          o, ą                                             y          ò

                            a                                                    e          o

                  a                                                               a          a

      płd. Małopolska (gwary jednonosówkowe)                    płd. Lubelszczyzna

Systemy północnopolskie są bardziej archaiczne, południowopolskie – na ogół bardziej nowatorskie. Silna tendencja do dyftongizacji samogłosek zaznacza się na zachodzie Polski. Również w realizacji fonemów widoczne są w dialektach duże różnice, np. na Orawie o może być wymawiane jako oe, łoe, łe, ło itp., e jako é, oe, łe, łoe. Także rozkład fonemów jest inny, gdyż w gwarach zachowujących samogłoski pochylone znacznie ograniczone jest występowanie samogłosek jasnych. Ginięcie samogłosek pochylonych poszerza zakres użycia jasnych, np. w Polsce środkowej zasób fonemów jest ograniczony (5), ale zakres występowania jest szeroki, a frekwencja duża. Podobnie zmiany samogłosek w pewnych połączeniach czy pozycjach wpływają na ich dystrybucję. Zwiększa się np. zakres samogłoski e zarówno kosztem o na skutek braku przegłosu w typie mietła, bierę (m.in. w Małopolsce), jak i kosztem a w wyniku takich procesów jak: ’a’e czy ra‑ → re‑, ja‑ → je‑, bądź odstępstwo od przegłosu w typie zamietać (na północy Polski). Największe zmiany barwy samogłosek (zwężanie, rozszerzanie czy unosowienie samogłosek), a co za tym idzie również zakresu ich użycia, powodują spółgłoski półotwarte nosowe i ustne, zob. Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi, Samogłoski przed spółgłoskami półotwartymi ustnymi. Systemy fonologiczne samogłoskowe w gwarach ulegają obecnie głębokim przeobrażeniom. Polegają one na zaniku pewnych fonemów, szczególnie pochylonych, obcych językowi ogólnemu (nie zawsze się to dokonuje na wzór ogp., np. áa, ale często też áo), na przekształcaniu wartości fonetycznej i fonologicznej samogłosek, zwłaszcza nosowych, na zmianach w częstotliwości używania niektórych fonemów we wszelkich lub ściśle określonych pozycjach, na unikaniu realizacji gwarowych nacechowanych negatywnie, np. labializacji itp. Przyczyną tych zmian jest wpływ języka ogólnego, wzajemne oddziaływanie dialektów, a także wewnętrzne tendencje rozwojowe gwar.

 

Czy wiesz, że.. Bardziej skomplikowane systemy istnieją w gwarach kaszubskich, gdzie występuje nieznany dialektom polskim fonem ë (tzw. szwa), kontynuant krótkich ĭ, ў, ŭ, tworzący dziś z nimi takie opozycje jak samogłoski jasne z pochylonymi (lud : lëda, sin : sëna). Gwary kaszubskie są bardzo silnie zróżnicowane i nawet poszczególne wsie mają odrębne systemy wokaliczne. Najbogatszy system kaszubski liczy 11 fonemów (np. płn. Zaborze, płd. część Kartuskiego): a, e, ô (←ā), o, é, ò, i, u, ë (szwa), ę, ą.  

 

 

Powrót do listy haseł
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS