Leksykon kaszubski

autor: Marek Cybulski, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

ALTERNACJE MORFONOLOGICZNE W KASZUBSZCZYŹNIE (oboczności morfonologiczne; kasz. mòrfònologiczné wëmianë) to wymiany głosek w obrębie jednego morfemu (między jego wariantami) uwarunkowane kontekstem fonologicznym (np. a : ô przed spółgłoską wygłosową genetycznie dźwięczną: brzadu : brzôd, żaba : żôb, dała : dôł, radë : rôd) lub morfologicznym (np. k : cz, g : dz, ch : sz przed końc. ‑e miejscownika lp. r.ż.: kluka : kluce, żôga : żôdze, macecha : macesze), rzadziej leksykalnie (np. k : cz przed końc. ‑óm celownika lm. w wyrazie òkò : òczóm,choć w innych wyrazach brak tej alternacji, np. kluka : klukóm). Zachodzą w formach fleksyjnych (fleksja wewnętrzna), np. żaba : żôb, i w derywatach słowotwórczych, pełniąc funkcję współformantów, np. żaba : żôbka, rzadziej formantów słowotwórczych. We fleksji występują w tematach fleksyjnych, np. krowa : krów – i w końcówkach, np. ‑ima : ‑yma w narzędniku l.m. przymiot.: krowima : czôrnyma, w słowotwórstwie zaś w tematach słowotwórczych, np. krowa : krówka, przedrostkach, np. òb- : òbe-: òbcyc : òberwac – i przyrostkach, np. ‑iszcze║‑yszcze : -ëszcze: ówsniszcze : ówsëszcze. Ze względu na typ uczestniczących w nich głosek a. m. dzielą się przede wszystkim na {L alternacje samogłoskowe} i {L alternacje spółgłoskowe}, a ponadto: alternacje samogłoskowo-spółgłoskowe, np. m : ą: dmã : dąc, weznã : wząc; samogłoskowo-grupowe, np. i : òj: napic sã: nôpòju, vic sã : pòwòju; grupowo-grupowe, np. ‘el : ło: mielã : młoc, pielã : płoc; ewentualnie spółgłoskowo-grupowe, np. r : ar: tr(z)ã : carła, dr(z)ã : darty, zawr(z)ã : zawarti, choć te ostatnie można opisać jako samogłoskowe, np. a : Ø: trã : carła. Najczęstsze są dwa pierwsze typy. Ze względu na charakter wymiany wyróżnia się alternacje jakościowe, np. e : é: brzegù : brzég; g : dż: sniég : sniedżi, róg : rodżi, tôrg : tardżi – i alternacje ilościowe, np. e : Ø: pòmùchel : pòmùchla, mòdlëtew : mòdlëtwë; ł : Ø (zanik ł po spółgłosce w wygłosie form 3. os. l.p. r.m. cz. prze.): biegła : biég, mògła : móg, tłëkła : tłuk. Ze względu na zakres występowania wyodrębnia się: 1. alternacje występujące a) zarówno we fleksji, jak i w derywacji (większość), b) tylko we fleksji, np. g : dz: droga : drodze – i c) tylko w derywacji, np. t : z w kasz. lit.: pòéta : pòézëjô; 2. alternacje właściwe dla tematów a) imiennych, np. g : dz: droga : drodze – i b) werbalnych, np. a : Ø: carła : trze. Źródłem alternacji morfonologicznych są: 1. dawne procesy fonetyczne: a) praindoeuropejskie, np. apofonia *e : *o – dla ‘e : o: plesc : płot, cec : krwiotok, rzec : rok, b) prasłowiańskie, np. palatalizacja spółgłosek tylnojęz. *k ≥ č, *g ≥ ž, *ch ≥ š – dla k : cz, g : ż, ch : sz: rãka : rączka, noga : nóżka, ùchò : ùszkò, c) lechickie, np. przegłos *ě ≥ a przed spółgłoskami przedniojęz. twardymi i przejście *ě ≥ e w pozostałych pozycjach dla ‘e : ‘a; swiat : swiece, i e : a: sedzelë : sedzała, d) pol.-pom., np. przegłos *e ≥ o przed spółgłoskami przedniojęz. twardymi dla ‘e : ‘o: aniele : anioła – i e : o: kòscele : kòscoła, e) kaszubskie, np. *ę ≥ i dla ã : i: zaklãti : zaklic, drzéwiãta : drzéwica; ã : y: wzãti : wzyc; ã : ë: celãta : celëca, a także ë : i: klic : klëcé, ë : y: sëgnąc : sygnã, 2. analogia do form z alternacją będącą rezultatem dawnych procesów fonetycznych, np. e : Ø w wyrazach zapożyczonych z niem.: cëpel : cëpla, szëper : szëpra; o : ó przed spółgłoską wygłosową genetycznie bezdźwięczną, por. stopa : stóp. Wyrównania analogiczne mogą jednak prowadzić również do usunięcia alternacji, np. òpòwiôdac, òpòwiôdóm na Kaszubach pd. i śr. wobec òpòwiadac, òpòwiôdóm na Kaszubach pn., jô bierzã, pierzã i òni pierzą, bierzą na wzór të bierzesz, pierzesz na całym obszarze Kaszub.