Leksykon kaszubski

autor: Edward Breza, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

KOSZNAJDRZY to potomkowie osadników niem., sprowadzonych przez komtura tucholskiego i Jana z Osnabrück, rajcę, a potem burmistrza chojnickiego (w księgach Chojnic w l. 1436-71) do 7 wsi: Ciechocin, Kamionka, Ostrowite, Piastoszyn, Granowo, Lichnowy, Sławęcin, potem też Obrowo. W szerszym pojęciu należy tu dalszych 11 lub 12 wsi, a wśród nich są wsie: a) czynszowe (kmiece, książęce): Silno, Ostrowite, Duża Cerkwica (często Cerekwica), Piastoszyn, Granowo, Lichnowy; b) szlacheckie (rycerskie): Angowice (dyskusyjna), Doręgowice (pisane często pod wpływem niem. Deręgowice), Jerzmionki (zwane też Jęczmionki), Niwy, Ogorzeliny i Zamarte (tu diecezjalny dom penitencjarny i pensjonat dla księży emerytów); c) kościelne, stanowiące własność abpa gnieźnieńskiego (podległe archidiakonowi w Kamieniu): Dąbrówka, Obkas, Kamionka, Sławęcin – i d) jezuickie, np. Moszczenica. Region ten, leżący w dzisiejszym pow. chojnickim i tucholskim, odznaczający się żyznymi glebami, nazywa się Kosznajderią, por. Kòsznéderëjô i Kòsznéder (1893 Ramułt); nie zapisał jej wcześniej np. F. Ceynowa, a K. Nitsch na Mapie dyalektów polskich i pogranicznych polsko-kaszubskich w Prusiech Zach. po lewej stronie Wisły z 1905 (w: Nitsch WPP) umieścił nazwę Kosznajdry. Pochodzenie nazwy Kosznajdr(z)y, Kosznajderia nie zostało dotąd zadowalająco objaśnione. W zbiorach O. Kolberga (zob. Kolb Dzieła 228) mamy frantówkę z 1869 z rymem: „Głośne z kośnych pól Kośniewie, z łęgów i swych krów Kociewie”, a do miana Kośniewie zdaje się nawiązywać w 1830 N.G. Bennwitz, gdy mówi, że Polacy nazywali niem. osadników z Silna, Ostrowitego, Ciechocina, Piastoszyna, Sławęcina i Obrowa Koschnewen lub Koschenewjen, co potem przekształcono w Koschneiderei. Zdaniem P. Panskego etnonim, tj. w tym wypadku nazwa grupy etn. ma pochodzić od świadka dokumentu sporządzonego w 1484 na zamku w Tucholi, Jana Kośniewskiego (Joanne Kossnewsky); byliby to (niejako) „ludzie Kośniewskiego”. H. Frischbier wywodził Koschneiderei z kosynier (por. SGP Karłowicza). Inni próbowali wiązać z podstawą kośne (pola), gdzie zboża ścina się nie sierpem, tylko kosą, co przykładem ® etymologii lud., ale J. Treder rozumie to topograficznie (wedle analogii do Krajna : (s)kraj) od (u)kośny ‘krzywy, pochyły’ (por. głuż. kosa ‘krzywość, ukośne położenie’ i na ukos ‘krzywo’, stp. na ukoś ‘krzywość’), znaczenie utrwalone w kosznajdroch ‘człowiek koślawy, mający krzywe nogi’: łazy jak taczi kòsznajdroch (Sychta SGK II 217). Kosznajdrzy mówili odmianą dialektu dniem. (Niederdeutsch lub Plattdeutsch); por. w Remusie ® A. Majkowskiego: „Kòszniédrzë, gôdką nóm cëzy, krëwią blisczi, bò białczi z Kaszëb bierzą.” Osobliwości tego dialektu próbował tłumaczyć ks. J. Rink w swoich kilku pracach, ale – bez wykształcenia językoznawczego – wyraża się bardzo nieprecyzyjnie i niekomunikatywnie. Od strony leksykalnej można by poznać właściwości tego dialektu z pracy J. Rinka, dotyczącej nazw miejscowych i terenowych Kosznajderii, mianowicie Die Orts= und Flurnamen der Koschneiderei, D. 1926. Quellen und Darstellung zur Geschichte Westpreussen, Bd 12.). Kosznajdrzy byli kat. (przybyli na ziemie pom. przed reformacją), wśród sąsiadów mieli opinię ludzi pracowitych, kontaktowali się z okolicznymi Kaszubami i Borowiakami, często dochodziło do małżeństw mieszanych, stąd spotykane u nich drobnoszlacheckie nazwiska kasz. i borowiackie, nie tylko od ich wsi Doręgowice – Doręgowski, pisani też Deręgowski, ale także Czarnowski z Czarnowa pod Brusami, Gockowski z Gockowic w pow. chojnickim, Lutomski z Lutomia w pow. tucholskim, Prądzyński z Prądzonki w pow. chojnickim i Żaliński z Żalna w pow. tucholskim; również nazwiska niem., które przynieśli na Pomorze, rozprzestrzeniały się poza Kosznajderię, np. Wollenschläger, spolszczone Wolszleg(i)er na ‘tego, co kijanką bił w runo owcze, myjąc je w rzece czy jeziorze’, spotyka się dziś często na Kociewiu; to samo dotyczy nazwisk odimiennych i równych nazwom miejscowości. Zżyci z sąsiadami musieli opuścić ich i swoje gospodarstwa po ostatniej wojnie (l. 1945-50) w wyniku dążności do stworzenia państwa jednonarodowego.