Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

 

NAZWY ETNICZNE Z KASZUB ukazują aktualny zasięg, topografię oraz zróżnicowanie kult. i jęz. tej krainy. Nadrzędna dziś nazwa Kaszëbë (duce Cassubie w bulli Grzegorza IX z 19 III 1238), rzadziej nowsza Kaszëbskô, sięga chyba daw. czasów, niżby to wskazywały jej pierwsze zapisy z XIII w. Najpierw odnosiła się ona do terenu, określając jego ówczesną fizjografię, jeśliby ją wywodzić za S. Kujotem (Pomorze polskie. Szkic..., 1874, s. 312) od zanikłego wyrazu kaszuby ‘wody niezbyt głębokie wysoką trawą porosłe’, a zatem choronim Kaszuby staje wśród nazw typu Bory od bór, Kujawy od kujawy ‘piaski lotne’, Polska od polska ‘obfitująca w pola’ itp. Nazwa ta wyodrębniała ów teren i lud spośród Pomorza i Pomorzan, przy czym nazwa Pomorze (Zemuzil dux Pomeraniorum 1046) pochodzi od pomorze ‘kraj wzdłuż morza położony, sięgający po morze’, stąd zaś Pomorzanie (1046). Kaszubi znają nazwę Pòmòrskô (por. w nasze Pommorske 1643 Pontanus) na Pomorze Zach., także Pòmrë (z niem. Pommern), od której tworzy się etnonim Pòmrôcë lub Pòmòréncë (Pomarenkowie A. Fischer), określający sąsiadów ze zgermanizowanych części Pom., poza którym pozostawali zrazu wymarli ® Słowińcy zamieszkujący ziemię zwaną też Słowińskô. Nazwę tę łączyć trzeba z przymiot. Slawiesky i Słowięski (Krofej 1583, Pontanus 1643) i objaśniać od etnonimu Słowianin, jakim na pograniczach etn. i jęz. w różnych miejscach Europy obcy (tu: Germanie) określali sąsiadującą czy podbitą ludność słowiańską. Teren nadmorski zwany jest Mòrskô i zamieszkują go Morzanie. Część pn.-wsch. to Bëlôczi (Běllěci 1856 Hilferding), zajmowana przez Bëlôków, nazwanych tak przez sąsiadów od wymowy kasz. béł (pol. był) jako bél, gdyż wymawiają kasz. (i ogpol.) ł jak l, np. môli losos ‘mały łosoś’. Część Bylaków nosi swe nazwy od zatrudnienia, np. Rëbôcë siedzący na Rëbôkach (płw. Hel, gdzie nie było koni) i Kònicë na Kòniznie, in. Gbùrë (nad Zatoką Pucką), czyli od gbùr ‘rolnik’. Względnie urodzajnym glebom Kępa Pucka zawdzięcza nazwę Sëté Stronë, a oboczna nazwa Zapùckô określa położenie. Stąd na zach. leży Zabłocé (Kępa Swarzewska), mianowicie za Bielawskim i Puckim Błotem, gdzie żyją Zabłocónie. Wysoczyzna na wsch., tj. Kępa Oksywska nosi nazwę Wësoczi Krôj (1655), w którym żyją Kòzlôcë lub Kòzlarze. Na pn.-zach. wyodrębnia się Żarnowizna i Krokòwizna, nazwy utworzone od centralnej wsi klasztornej i par. Żarnowiec i od centrum posiadłości grafów Krokowskich, tj. wsi Krokòwa, wokół której żyją Krokòwianie. Począwszy od wsi Mechowo w Puszczy Darżlubskiej na pn. po wieś Szemud w kier. pd. środkiem Kaszub ciągnie się obszar zwany Lesôczi (od las), gdzie siedzą Lesôcë. Na pd.-zach. od niego leżą Wrzosë, zwane tak od dominacji wrzosu porastającego piaszczystą glebę, uprawianą przez Wrzosôków. Ich sąsiadami na wsch. są Glëniôcë, mieszk. Glënów (pol. glina) wokół Żukowa. Obszar Mirachowskich Lasów zwany jest Józkami, mianowicie od wyrazu józczi, oznaczającego okolice odludne, a na tych lasami pokrytych pagórkach siedzą Józcë, zamieszkujący częściowo już tzw. Barabónë, których nazwa pochodzi od barabónë ‘kąty zapadłe’ (por. baraban ‘bęben’, tu topograficznie). Kaszuby śr. charakteryzuje znaczna liczba miejscowości z członem Huta, np. Nowa i Stara Huta, Sierakowska Huta, skąd dla mieszk. ukuto kulturową nazwę Hëtnicë; te huty (węgiel drzewny, smoła, potas) powstawały zwł. w XVII i XVIII w. Kaszubi z Zaborów określają ich nazwami Dochë, Kòdochë, Ledochë, tj. od używanych przez nich wyrazów: doch ‘przecież’, kò ‘ponieważ’, ‘nuże’, le ‘tylko’. Kaszuby pd. cechują choronimy topograficzne. Najstarszy z nich to Zabory (in Sabor 1292, terra Zaborensis 1299) od wyrażenia za borem, tj. Borami (Tucholskimi); od niej urabia się etnonim Zabòrôcë (por. nazw. Zaborowski). Okolice Dziemian, Leśna, Brus, Wiela i Karsina zwą się Krëbanë (1920), zajmowane przez Krëbanów lub też daw. Kùrbanów, a zatem od wyrazu kùrban ‘gliniany garnek do przechowywania tłuszczów, por. stp. kòrban ‘pudełko np. na lep, na sieci’, dłuż. karban║ kùrban ‘skrzynia bez wieka, korytowato wydrążone drzewo’ itp.; nazwa nawiązuje zatem do zatrudnienia, mniej do właściwości języka mieszk. (por. Kòszarze pod Lipuszem od wyrabiania koszy). Część zach. zwie się Gachy, kasz. Gôchë (1921), gdyż są to gachy, tj. nieużytki rolne; od niej etnonim przybiera formę Gôchòwie║ Gôchòwianie. Nazwy te są rzadko używane.