Leksykon kaszubski

autor: Ewa Rogowska - Cybulska, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

 

SYNONIMIA W KASZUBSZCZYŹNIE, tj. bliskoznaczność (kasz. synonimizna, krótkòznaczëna) (rzadziej równoznaczność, kasz. równoznaczëna), jest właściwością wszystkich jęz. naturalnych, a więc i kaszubszczyzny. Dotyczy ona konstrukcji składniowych (np. Ten nóż je brata – Ten nóż je bratów; Të nie ùńdzesz szëbieńcë – Të nie ùńdzesz òd szëbieńcë – Të nie ùńdzesz przed szëbieńcą, por. Br-Tr 153), fleksyjnych (np. jô jem zesekł – jô zesekł – jô móm zesekłé), słowotwórczych (np. rżëszcze – rżaniszcze – rżanowiszcze ‘pole po życie’, gùlôcz – gùlôk – gùlôrz ‘indyk’), a zwł. wyrazów (synonimia leksykalna). W gwarach kasz.występują różne odmiany synonimii leksykalnej, w tym przede wszystkim: 1. terytorialna: a) typu wyraz ogkasz. – wyraz występujący w jednej z gwar, np. ogkasz. bób – słowiń. bónka – w Pomieczyńskiej Hucie bónk ‘bób’; b) typu wyraz używany w gw. X – wyraz używany w gw. Y, np. pn. kùkùczka – śr. kùkôwka, rzadk. kùcznica, kùkùłka ‘kukułka’; c) typu mieszanego, np. pn. bón, bóna, bónk – pd. i śr. szabelbón, sporad. szabelbóna, szabelbónk – pd. fasola i szabel m., szabla,sporad. szabelk, szablak ‘fasola’; 2. zakresowa, np. łosos ‘łosoś’ – mielëca, mielnica ‘mała odmiana łososia’, brétling ‘szprotka’ – përka ‘szprotka, szczególnie wędzona’; 3. emocjonalna, np. pieszczotl. mórkò – neutr. mòrze – zgrub. mòrzëszcze; 4. chronologiczna, np. współcz. żëto – dawn. reż ‘żyto’; 5. stylistyczna, np. żart. pòstnik – neutr. slédz – pogardl. slepôk, szwédrôk; w mowie do dzieci bibkac, bibùlkac – neutr. kòlëbac. Najczęściej spotykanymi w kasz. gwarach źródłami synonimów są: istnienie wariantów słowotwórczych, np. kòsznik – kòszôrz – kòszikôrz – kòsziczkôrz – kòsziczôrz ‘mężczyzna wyrabiający kosze’; współwystępowanie zapożyczeń i wyrazów rodzimych, np. bez – flider ‘bez lilak’; procesy metaforyzacyjne. np. slédz – król ‘śledź’, bańtka – szkaplérz, nënka, cotka ‘flądra’ i derywacja ekspresywna, np. òno – ònkò. Bogactwo kasz. synonimii gw. opisywał m.in. B. Sychta (zwł. Twórcze zdolności językowe Kaszubów (na przykładzie synonimów biedronki) (JP 38, 1958, s. 217-20). W tworzącej się kaszubszczyźnie lit. w stosunku do synonimii można zaobserwować dwie przeciwstawne tendencje (np. w słowniku J. Trepczyka): 1. dla uzupełnienia zasobu leksykalnego kaszubszczyzny, zwł. o wyrazy abstrakcyjne i terminy techniczne, tworzy się neol. o charakterze synonimicznym, stanowiące rodzaj propozycji danych piszącym , przy czym często są to wyrazy utworzone z elementów rodzimych i wyrazów zapożyczonych, np. zrzeczënk, abdikacëjô ‘abdykacja’, dwigòwnica, elewator ‘elewator’; 2. dążąc do standaryzacji języka, ogranicza się liczbę synonimów gw., zwł. w wypadku terminów botanicznych i zoologicznych, np. ‘szczupak’ to u Trepczyka bierôszk, szczëka i szczublã,u Sychtyponadto szczëpôk, suwôk, żëdowskô rëba, żid, biérc, kaczélc, kaczi zbój, szczëczã i szczublôk.