Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja Małgorzata Klinkosz

 

 

ZRÓŻNICOWANIE KASZUBSZCZYZNY jest spore pod każdym względem, a poszczególne wsie mają nawet odrębne systemy wokaliczne. Realizacja fonetyki, fleksji, słowotw. czy słown. z fraz. pozwala współcz. wyróżnić gwary: 1. pn. (Puckie i pn. Wejherowskiego): silnie dynamiczny akcent ruchomy i swobodny, siedlisko różnorodnych archaizmów (np. fonet. typ darga, fleksja typu kam, cz.ter. typu grajã, tryb rozk. typu niesë, sufiks dem. ‑ica, prefiks są-) i ognisko innowacji (np. fleksja rzeczownika typu żëcégò, końc. dop. ‑é^ue: je^ue (pol. jego), cz. prze. typu jacha║ jachała; wyróżnia się tu bardziej archaiczny zachód nad Jez. Żarnowieckim i nowatorski wschód, np. ń ≥ n, ł ≥ l (bylaczenie na Kępach Oksywskiej, częściowo Puckiej, Swarzewskiej i płw. Hel); 2. śr. (Kartuskie i pd. Wejherowskiego), np. na zach. denazalizacja ® nosowych samogłosek (jazëk, kósk ‘nieco’ (por. pol. kąsek); 3. pd. (części pow. kośc., chojn. i byt.) z archaicznym zach. (gwara gôskô na Gochach) oraz innowacyjnym i polonizującym wsch. ( gw. zaborska na Zaborach), np. akcent paroksytoniczny, brak zmiany u ≥ ë (np. Kaszubë), sufiksy ‑ôk (np. celôk), ‑iskò (np. zómkòwiskò), ‑iwac║ ‑ywac║ ‑ëwac (np. pisywac), cz.prze. typu jô żem pisôł itd. Zbliżony podział przedstawiła K. Handke. Podobny „równoleżnikowy” podział trójdzielny zastosował Lorentz – m.in. na mapie – wg różnic iloczasowych (LGP) i wcześniej S. Ramułt, przy czym: a) pn. charakteryzowały „dźwięki” kj, tj i gj dj wobec ogólnopom. ć з’, np. taci dłudzi; nadto większy zakres wymian u i ę ≥ ë, np. hëta, ë ‘i’, przisc, przëdze; przednia nosówka wymawiana wąsko jako ę; ogólnopom. końcówka dop. l.p. deklinacji przymiot. ‑ég^ue ≥ ‑éw^ue, ‑ého, np. dobréwue║ dobréhò; b) śrkasz. – cechy przejściowe w realizacji ć з’, występowanie typu znajã║ znóm i akcent swobodny przechodzący w inicjalny; c) pdkasz.: nasilenie ć з’, nosówki ą║ a, np. są║ sa ‘się’ i nosowe ų, np. mųż; tryb rozk. bez ‑i║ ‑ë, np. zrób; ograniczenie ë ≤ u czy wymowa typu mniasto i akcent inicjalny bądź pol. Pierwszy podział A. Hilferdinga był przede wszystkim „południkowy” .