Halina Karaś

Instytut Języka Polskiego UW

 

 

 

 

             Kurpiowszczyzna to wyraziście wyodrębniający się subregion w ramach szeroko rozumianego dialektu mazowieckiego, zwłaszcza dziś, gdy nie ma już bezpośredniego kontaktu z ludnością autochtoniczną Mazur wschodnich, z którą łączyło ją m.in. silne rozłożenie spółgłosek wargowych miękkich (zob. Falińska 2010). Od prawie wieku gwara kurpiowska jest przedmiotem zainteresowań badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe, przede wszystkim językoznawców, etnografów i historyków. Stan dawny gwary kurpiowskiej zostanie przedstawiony na podstawie badań dialektologicznych przeprowadzonych w latach 30. XX wieku przez Henryka Friedricha i Stanisława Dobosiewicza, następnie w latach 50. przez Annę Basarę (1965), Helenę Zduńską (1965) i Marię Grad-Mucową (1970).

Wyniki badań przedwojennych dwóch uczniów profesora Witolda Doroszewskiego H. Friedricha i S. Dobosiewicza dotyczyły ściśle Kurpiów. Znamy je tylko z niekompletnej książki pierwszego badacza i z zapisków drugiego, dotychczas znanych niewielkiemu gronu badaczy. Monografia Henryka Friedricha Gwara kurpiowska, wykonana przed II wojną światową, znajdowała się w druku w chwili wybuchu wojny. Jej autor zginął w Powstaniu Warszawskim, a maszynopis pracy się nie zachował. W okresie powojennym została częściowo odtworzona z ocalałych brulionów i wydana w roku 1955. Stanisław Dobosiewicz, który uzyskał stypendium w latach 1931-1932 na badania gwary kurpiowskiej, nigdy ich wyników nie opublikował. Po ukończeniu studiów nie zajął sie pracą naukową. Pozostałe po nim zapiski obecnie bada Wanda Decyk-Zięba z Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego (Decyk 2010), która do niniejszego kompendium gwarowego przygotowała wybrane teksty z Charcibałdy, Cięćka i Kadzidła (zob. Teksty S. Dobosiewicza z 1932 r.).

Badania prowadzone w latach 50. XX wieku przez Annę Basarę, Helenę Zduńską i Marię Grad-Mucową dotyczyły natomiast całego Mazowsza, a nie jedynie obszaru kurpiowskiego. Uwzględniły w nich po kilka wsi kurpiowskich, dzięki czemu można ukazać gwarę kurpiowską na tle innych gwar Mazowsza. Z opublikowanych przez nie prac wydobyłam fakty językowe dotyczące tylko obszaru Kurpiów.

Stan współczesny ilustrują nagrania dokonane obecnie, przede wszystkim w Charcibałdzie, Kadzidle, Dylewie i innych wsiach gminy Kadzidło, których wykaz znajduje się na końcu artykułu, oraz literatura przedmiotu z przełomu XX i XXI wieku (np. Falińska red. 2004, Falińska 2010, Kowalska 1991, Rembiszewska 2002). Bogaty materiał przynosi zwłaszcza artykuł Barbary Falińskiej, w którym autorka obficie cytuje dłuższe wypowiedzi informatora ze Zbójnej, miejscowości reprezentującej inną część Kurpiowszczyzny niż wymienione wyżej wsie. Z przytoczonych wypowiedzi wybrałam odpowiednie przykłady ilustrujące poszczególne zjawiska gwarowe. Dużo materiału językowego zawdzięczam również  Pani Annie Sadłowskiej, rodowitej Kurpiance, która pod moim kierunkiem napisała pracę magisterską Słownictwo dotyczące gospodarstwa wiejskiego w gwarze kurpiowskiej, obronioną w roku 2010 w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Nagrane przez nią objaśnienia informatorów dotyczące nazw i przedmiotów nimi oznaczanych wykorzystałam jako źródło przykładów ilustrujących poszczególne cechy fonetyczno-fleksyjne.

 

Gwara kurpiowska należy do zespołu dialektalnego mazowieckiego. Jako pierwszy wyróżnił ją i omówił Kazimierz Nitsch, choć na mapie narzeczy polskich z 1919 roku nie wyodrębnił jej spośród narzecza mazowieckiego. Zob. Mapa nr 1. Mapa narzeczy polskich Kazimierza Nitscha z 1991 roku.

Podobnie nie ma osobno zaznaczonego obszaru gwary kurpiowskiej na mapie z 1960 roku dołączonej do jego Wyboru polskich tekstów gwarowych, choć w spisie treści i w opisie autor wyróżnia na Mazowszu starym (bliższym) w punkcie e) grupę kurpiowską. Składa się ona z trzech mniejszych obszarów, takich jak: Kurpie południowe, Kurpie właściwe, Pogranicze. Zob. Mapa nr 2. Mapa dialektalna Kazimierza Nitscha według II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych. Za: Nitsch 1960.

To właśnie Kazimierz Nitsch stwierdził, iż Kurpie choć geograficznie położone są na obszarze Mazowsza dalszego, to jednak niektórymi cechami gwarowymi, przede wszystkim szeroką wymową samogłoski nosowej ę i grupy eN, nawiązują do gwar Mazowsza bliższego. 

Zgodnie z tradycyjnymi ujęciami dialektologicznymi (Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka) i stosowanym w nich nazewnictwem Kurpie położone są na tzw. Mazowszu dalszym (nowszym), czyli prawobrzeżnym, choć niektóre cechy, takie jak: szeroka wymowa ę i grupy eN oraz zachowanie a pochylonego łączą je z Mazowszem bliższym (starszym), czyli lewobrzeżnym. W tym ujęciu gwary kurpiowskie obejmują dwie enklawy terytorialne: koło Ostrołęki i Myszyńca (większa) i koło Broku nad Bugiem (mniejsza). Zob. Mapa nr 3. Kurpie na mapie dialektalnej Stanisława Urbańczyka. Źródło: Urbańczyk 1962, mapa nr 1 (fragment).

Jest to zatem szerokie rozumienie obszaru dialektalnego kurpiowskiego, włączające w jego obręb zarówno gwary tzw. Puszczy Zielonej (właściwa gwara kurpiowska), jak i Puszczy Białej. Zob. {Historia regionu:  Mapa nr 1. Zasięg Puszczy Puszczy Białej}.

Tylko w postaci napisu zaznaczono obecność gwar kurpiowskich, podobnie jak i innych gwar, na mapie dialektalnej w Encyklopedii języka polskiego z 1991 roku bez określenia jej granic. Zob. Mapa nr 4. Mapa dialektalna Encyklopedii języka polskiego. Za: EJP 1991.

Jednakże w artykule hasłowym poświęconym gwarom kurpiowskim Marian Kucała określa ich zasięg terytorialny za Kazimierzem Nitschem i Stanisławem Urbańczykiem, pisząc o dwóch enklawach kurpiowskich koło Ostrołęki i Myszyńca oraz koło Broku (EJP 1991: 109-110).

Inaczej – znacznie węziej widział obszar gwary kurpiowskiej jej znany badacz w okresie przedwojennym, Henryk Friedrich, który w monografii opracowanej przed II wojną światową, a opublikowanej z brulionów w roku 1955, stwierdził, że poza nazwą nie ma przesłanek przemawiających za „etniczną i językowa tożsamością” mieszkańców okolic Broku z mieszkańcami Puszczy Zielonej (Friedrich 1955: 24). Dlatego też jej granice wyznaczał tylko w obrębie Puszczy Zielonej, tj. w dorzeczu środkowej Narwi między Orzycem od zachodu, Pisą od wschodu i Narwią od południa. Obszar ten wynoszący ok. 2 tys. km² (zob. Mapa nr 5. Mapa obszaru kurpiowskiego omawianego w pracy Gwara kurpiowska H. Friedricha. Za: Friedrich 1855: 130) badacz opisywał następująco:

jego „zachodnią granicą jest rzeka Orzyc, prawy dopływ Narwi; lecz na jego prawym brzegu leży jeszcze duża wieś kurpiowska – Jednorożec. Stąd granica biegnie poprzez Jastrzabkę, Nakły w kierunku południowym aż do ujścia Omulwi do Narwi, Narwią w górę do Nowogrodu, po czym Pissą w górę aż do granicy Prus Wschodnich. Na lewym brzegu tej rzeki do Kurpiów zaliczają jeszcze kilka wsi, jak Kozioł, Ptaki, Gietki, Rudka, Serwatki i Baliki” (Friedrich 1955: 18).  

Zgodnie z nowszymi podziałami Kurpie sytuuje się na Mazowszu północnym (ściślej północno-wschodnim). Zob. Mapa nr 6. Kurpie na mapie dialektu mazowieckiego Anny Kowalskiej. Za: Kowalska 1991: 62.

Kładzie się też większy nacisk na związki kurpiowsko-mazurskie, na które wskazał już w końcu XIX wieku historyk L. Krzywicki (Krzywicki 1892), pisząc o kolonizacji Puszczy Zielonej, a spośród spośród dialektologów wspomniany wyżej Henryk Friedrich. Warto też dodać, że część nazw wsi kurpiowskich została przeniesiona z terenu Mazur.

Gwara kurpiowska jako jedna z gwar Mazowsza zachowuje większość typowych cech mazowieckich. Zasięgi wybranych zjawisk fonetycznych i fleksyjnych, typowe zwłaszcza dla przeszłości, gdyż opracowane w latach 50. XX wieku przedstawia mapa nr 7. Mapa zasięgu cech dialektu mazowieckiego. Za: Urbańczyk 1962.

Wszystkie wymienione cechy odnoszą się także do Kurpiowszczyzny jako części Mazowsza północno-wschodniego,   a niektóre z nich często tu mają największe nasilenie (Kowalska 1991: 64).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gwary kurpiowskie zachowują dwie podstawowe cechy fonetyczne dialektu mazowieckiego, tj. cechuje je:

1)     fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca D, np. ksio^unc ubziera, tys i śle^ydź, tys robził, teros jus jest lepsiej, jus nie wyrobzio sie, gospodosz idzie Ch= ksiądz obziera (tj. ogląda), też i śledź, też robił, teraz jest już lepiej, już nie wyrabia się, gospodarz idzie; ten typ wymowy dotyczy też form historycznie złożonych, licznie poświadczonych z gwary Zbójnej: znalasem, mókem, wlasem, jatem,  przy czym informator różnicuje chronologicznie te formy, por. wlasem tera wlazłem, jatem  tera jadłem (za: Falińska 2010),

2)      mazurzenie, np. nozycki, kosicek, przyjezdzajo, zycenia^o, pocęstune^yk, soruje, cerwóny Ch= nożyczki, koszyczek, życzenia, poczęstunek, szoruje, czerwony.

Podobnie jak i na innych obszarach gwarowych również na Kurpiach mazurzenie zachowuje się częściowo jako wybitnie cecha gwarowa. Wpływ polszczyzny ogólnej sprawia, że zjawisko to coraz bardziej ogranicza swój zakres.

Z mazurzeniem związane jest zjawisko pokrewne – siakanie, np. burśtyny, podeświe, róźne, zielastwa, śtyry Ch= bursztyny, podeszwie, różne, żelastwa, cztery; śprychi, dysiel, burśtyn JP= szprychy, dyszel, bursztyn, śpulki (= szpulki), śpuleckę WM, śpulowak SD, śpulowaka, śpulków MP, śpulki WB, śpulek SFW, śpulkach EBP, śpulkę SS, róźne ST, śtery Cko, śnurkem SMA, śtywno EBP, śtywniejse MO, śnury, dysiel WK, śprychi HM, dysiel SK, przewaźnie SG, śprychy KK,śtuka, kosiule, Warsiawy, Mysieńcem Zb. Występuje ono najczęściej w wyrazach obcego pochodzenia, a w rodzimych jest na ogół rezultatem upodobnień lub rozpodobnień (por. np. śtyry, przewaźnie, róźnie).  

Za najbardziej istotną cechę w literaturze dialektologicznej uznawano zachowanie na Kurpiach samogłoski pochylonej a, tj.ścieśnionej (kontynuantu dawnego a długiego), co łączyło gwary kurpiowskie z Mazowszem bliższym, lewobrzeżnym, a nie z Mazowszem dalszym, z którym terytorialnie Kurpie są związane (por. Nitsch 1958: 108, EJP 1991: 110, DiGP 1995: 73). Gwary Mazowsza dalszego bezpośrednio sąsiadującego z gwarami kurpiowskimi na ogół nie znają a pochylonego, gdyż zrównało się ono w wymowie z a jasnym.

Henryk Friedrich, badając fonetykę gwary kurpiowskiej w latach 30. ubiegłego wieku, stwierdził, że wymowa dawnego a długiego jest na Kurpiach zróżnicowana. Najlepiej utrzymywało się a ścieśnione na północy Kurpiowszczyzny, np. wyjątkowo w Łączkach, gdzie silne ścieśnienia doprowadziły do utożsamienia się w dużej części a pochylonego z o, np. na 212 wymówień przykładów z dawnym a długim, odnotowano a jasne – 28 razy, a ścieśnione jako odrębny dźwięk (a^o) – 21, o – 163 razy (Friedrich 1955: 28). Różną artykulację badacz obserwował nie tylko w gwarze tej samej wsi, ale niejednokrotnie w języku tej samej osoby, np. u informatora z Dąbrów: ja || ja^o || jo, b^źało || b^źa^oło (jw.: 33).

Współczesne nagrania z Charcibałdy na Kurpiach wskazują również na 3 sposoby realizacji dawnego a:

- jako a jasnego jak w polszczyźnie ogólnej,

 - jako odrębnego dźwięku pośredniego między a i o (właściwego a pochylonego), np. ksia^otków, ja^ojka, wykła^odo, zwana^o, przeba^oco, ga^orścio  = kwiatków, jajka, wykłada, zwana, przebacza, garścią,

- jako o (silna tendencja do ścieśnienia powoduje utożsamienie się z odpowiednią samogłoską wyższą), np. dziewcoki, dwanoście, teroz = dziewczaki, dwanaście, teraz.

Podobne obserwacje poczyniła Dorota Rembiszewska, która przeprowadziła badania w Wachu. Odnotowała w gwarze tej wsi realizację dawnego a długiego jako a jasnego, a pochylonego (dźwięku odrębnego, pośredniego) i o, które wystąpiło zarówno w rdzeniach, jak i formantach słowotwórczych oraz końcówkach fleksyjnych, np. stajnia, luśnia^o, terta^ok, borsc, copka, bzijok, młynorz, cubato (Rembiszewska 2002: 421).

Autor kroniki szkoły w Wachu, Józef Siwik, wskazał na moment rozpowszechnienia się wymowy dawnego a pochylonego (zrównanego z o) jako jasnego – okres po I wojnie światowej, wiążąc tę zmianę z wpływem szkoły i wzrostem znajomości polskiego języka ogólnego (Falińska red. 2004: 155-156).

Wymowa e pochylonego jest także zróżnicowana. Henryk Friedrich przed wojną stwierdził, że „ulega na ogół równomiernym ścieśnieniom na całym obszarze”. Najsłabsze ścieśnienia notował w części środkowej Kurpiów (m.in. Wydmusy, Łyse), najsilniejsze na południu (Parciaki, Baranowo, Brodowe Łąki, Kadzidło, Dylewo i Zbójna), gdzie utożsamiło się w ponad 50% przykładów z i/y w wymowie (Friedrich 1955: 38). 

We współczesnych nagraniach samogłoska pochylona e^i/y to dźwięk pośredni między e oraz i lub zrównany z i, np. chleⁱba, sy^erwe^ytku, śleⁱdź, taleⁱrzi^yków Ch= chleba, serwetkę, śledź, talerzyków, także w grupie -er- > -ir- kontynuantem e jest i, np. dopsi^yro Ch = dopiero. Największy jednak udział ma wymowa e jasnego pod wpływem polszczyzny ogólnej.  Podobnie różne kontynuanty e długiego i różny stopień ich ścieśnienia rejestrowała także w gwarze wsi Wach Dorota Rembiszewska (2002: 421).

Niejednolitość wymowy dotyczy również samogłoski pochylonej o. Związane są z nią wahania w zakresie o – ó, por. nietypowe ó na miejscu ogólnopolskiego o, mające szerszy, nieograniczony do Kurpiowszczyzny zasięg, np. chtóś, pomódlo, cóś Ch = ktoś, pomodlą się, coś; skóbel WB, pokóju SD, pódwórzu Mso, spodnice Zb.

Wymowa samogłosek nosowychw gwarze kurpiowskiej jest obecnie zróżnicowana i rozchwiana. Na ogół w literaturze dialektologicznej podkreśla się, że charakterystyczną cechą kurpiowską jest szeroka wymowa samogłoski przedniej ę, czemu towarzyszy szeroka wymowa grupy eN (Nitsch 1958: 108, EJP 1991: 110, DiGP 1995: 73). Już w okresie międzywojennym zauważono jednak, że wymowa ę może być zróżnicowana, tj. szeroka, równa ogólnopolskiej lub zwężona, np. H. Friedrich stwierdzał, że Kurp spod Myszyńca powie bańdzie, psiankny, scanscia, a spod Turośli: bendzie, psiekny, scenścio (=będzie, piękny, szczęścia).

W przykładach słownictwa kurpiowskiego w zapiskach Stanisława Dobosiewicza (Decyk 2010) także z czasów badań H. Friedricha, z początku lat 30. XX wieku, widoczna jest niejednolitość wymowy ę, eN nie tylko w różnych wsiach kurpiowskich, por. np. gemba w Szwendrowym Moście (SzM/10, gamba w Świdwiborku (Św/2), ręŋky (Ol/12), rance (Św/2, Ci/7), ręnce (Ba/2), zaranczyny (K-M/3), przegeńcina (= przegub nogi) (Pe/4), zemby (Pe/4)  psienta (Pe/4), pjenta (Ba/3), goleń Pe/4, (Ba/3),ale także w gwarze tej samej wsi, np. zapisy wyrazu ręce z Kadzidła:  rence (Ka/6), ränce (Ka/15), obok innych przykladów z ę: kańdziory (Ka/5), kandzirowata główeczka (Ka/5) czy wymowę grupy eN w Charcibałdzie: druchăŋky! (Ch/1) // druchenky! (Ch/8).

W przytoczonych w niniejszym kompendium tekstach zapisanych przez S. Dobosiewicza w opowiadaniu z Charcibałdy nie ma przykładów szerokiej wymowy ę i grupy eN, por. panienecka; nie bendo chodzić wjency nogy moje; podobnie brak takich przykładów z Kadzidła, por. np. panientum, bęndo, ogeņ, tyn kanień, poziemy, jidziemy, są natomiast w tekście z Cięćka, por. np. w gambe, Waŋgrzyn, baksą = w gębę, Węgrzyn, baksę, ale obok częstszej wymowy ę, eN, np. księdza, trzecięmu, mięso, nięsa (= mięsa), ziency (= więcej), bendzie, zenić. Z kolei w powojennym zbiorze gawęd zapisanych gwarą kurpiowską w roku 1946 przez proboszcza w Kadzidle, ks. Stanisława Tworkowskiego, Jek Maryna zywcem do nieba jechała (zob. tekst 9 z Kadzidła Waleś w niniejszym kompendium), szeroka wymowa ę i eN jest powszechna, por. przykłady z ę: śwanta, na paniańć, ziancej, bandzie, nięsa, po ksiandza, siangnie, paniantom, prandki, do gamby, nie wziani = święta, na pamięć, więcej, będzie, mięsa, po księdza, sięgnie, paniętam, prędki, do gęby, nie wzięli; oraz z eN: nie poziam, ciamny, ogań, zadan, na tamtan śwat, tydziań, jedan, tan otnianek, się otnianiło, = nie powiem, ciemny, ogien, żaden, na tamten świat, tydzień, jeden, ten odmieniec, się odmieniło; także w końcówkach przymiotnikowo-zaimkowych: z młodsani, z tani myślani = z młodszymi, z tymi myślami,ale: z dólarem, z listem, tukem, ciurkem, kozdemu.

Szczegółowy opis wymowy samogłosek nosowych zawiera monografia Henryka Friedricha (Friedrich 1955: 50-64). Autor stwierdził obniżoną artykulację ustną (w kierunku a nosowego) na terenie pokrywającym się dość dokładnie z obszarem nosowości wokalicznej, tj. w zachodnim pasie Kurpiów ograniczonym wsiami Przysowy – Zaręby – Zawady – Baranowo – Jednorożec (Friedrich 1955: 57), por. wybrane przykłady ze wsi Zaręby (zapisane zgodnie z przyjętą konwencją w niniejszym opracowaniu, gdzie n w indeksie górnym oznacza rezonans nosowy): miaⁿtko, psiaⁿtaⁿ, nakraⁿci = miękko, piętę, nakręci. Środkową część Kurpiów w granicach: Surowe – Czarnia II – Wydmusy – Łyse – Czarnia I – Kadzidło – Baranowo przed wojną charakteryzowała niejednolita wymowa nosówki przedniej: ę (tj. bez rozszerzenia, jak w języku ogólnopolskim) i a nosowe (z rozszerzeniem). Dominowała jednak wymowa nierozszerzona, a więc ę (en), a nie a nosowe (an), por. np. gemba, zemby, prent, gałęzie. Wschodnia część Kurpiów (od Łączek po Zbójną) miała natomiast wymowę ścieśnioną nosówki przedniej, a więc podwyższoną w kierunku i, y, por. przykłady z Wydmusów: gałę^yzie, pchieⁱndziesio^unt, kre^ynte = gałęzie, pięćdziesiąt, kręte (jw.: 58-59). Na północy Kurpiów badacz stwierdzał natomiast zachodzące intensywne przeobrażenia wymowy samogłosek nosowych, przede wszystkim stały wzrost wymowy rozłożonej ę jako eN (e + spółgłoska nosowa) we wsiach położonych w kierunku wschodnim i duże różnice w barwie, gdyż szeroka wymowa ę występowała nieraz wyspowo, np. w Pełtach i Dąbrowie, podczas gdy Czarnia II jej nie znała (jw.: 58-59).  

Badania Anny Basary dotyczące wokalizmu Mazowsza, w tym wymowy ę, eN > ą, aN wskazały na „ciągłość tej wymowy, poczynając od Garwolina aż po Kurpie, które w ten sposób nie stanowiłyby już na mapie osobnej wyspy z wymową aN, ą, lecz łączyłyby się z całym szerokim pasem takiej właśnie szerokiej artykulacji przedniej nosówki i odpowiedniej samogłoski przed spółgłoską nosową, ciągnącym się wzdłuż prawego brzegu Wisły” (Basara 1965: 62). Autorka podkreśla przy tym szybki zanik tego typu artykulacji, już wcześniej zauważany przez badaczy. Wyniki jej badań potwierdzają też niejednolitość na Kurpiach wymowy eN także w gwarze jednej wsi. Autorka uwzględniła z obszaru Puszczy Zielonej następujące wsi: Ol. = Olszewka, Wydm. = Wydmusy, D. = Dęby, Ciec. = Cieciory, T. = Tatary (zob. Mapa nr 8. Wymowa grupy eN. Za: Basara 1965, mapa II).

 We współczesnych nagraniach z Charcibałdy spod Myszyńca szeroka wymowa ę występuje już wyjątkowo, jej ślady widać tylko w odnosowionej realizacji ę w wygłosie: na ziosna, w to butelka  = na wiosnę, w tę butelkę i w formie 3.os. lp. czasu przeszłego r. żeńskiego, np. wziała = wzięła. Przeważa natomiast wymowa zgodna z polszczyzną ogólną (np. kolęde, pocęstujo) lub zwężona, np. pińdziesiunt, pyntka = pięćdziesiąt, pętka. W większym stopniu zachowana jest natomiast szeroka wymowa grupy eN, np. przed progam, sie^yrpam, jedan, przedtam, potam, roweram Ch= przed progiem, sierpem, jeden, przedtem, potem, rowerem, także eN pochodzącego z rozszerzenia artykulacyjnego iN/yN, np. po tem wszyⁱstkam Ch = po tym wszystkim.

Również w nagraniach z innych wsi wymowa taka jest obecnie sporadyczna, por. np. za gansty ST,kładę w retka SS,za stołam Zb, ale świadczą o niej hiperyzmy typu peniętam MKG, pempuchi SFW= pamiętam, pampuchy, czyli eN na miejscu pierwotnego aN.  Niezbyt wiele przykładów szerokiej realizacji ę przytoczyła z Wachu także Dorota Rembiszewska: krańci, poranc, obranc|| obrenc (w tym też tylko w nieznacznym stopniu rozszerzonej), więcej form ilustruje wymowę zgodną z ogólnopolską (Rembiszewska 2002: 422).

W wypowiedziach informatora ze Zbójnej brak przykładów takiej wymowy, ale zauważa on, że w ten sposób mówią Kurpie w innych okolicach, i podkreśla te różnice, por. pojechalim do Dąbrȯwki, to niedaleko będzie od nas, 10 kilometry, (...) Jak mȯhili tȯ litanjȯ to tylo tak: śwanta Marja, Matko Boza mȯd sie za nani, bo już u nas to św_ta Marjo Matko Boża mȯd sie za nami (za: Falińska 2010).

Samogłoska tylna ą w śródgłosie jest wymawiana zgodnie z językiem ogólnopolskim (np. niesiące, ksiądz) lub w sposób ścieśniony, np. ciungnik, wyglunda, su^msiedzi, suⁿsiada, dziesiuntki, zaprzungo Ch = ciągnik, wygląda, sąsiedzi, sąsiada, dziesiątki, zaprząga (ogp. zaprzęga). W wygłosie natomiast charakterystyczny jest zanik nosowości nie tylko ę, zgodnie ze stanem ogólnopolskim (na paste^yrke), lecz przede wszystkim ą, np. ploto, na szósto, śpie^ywajo, na mso, skońco, pogrzebowo, z to młodo Ch= plotą, na szóstą, śpiewają, na mszą (tj. na mszę), skończą, pogrzebową, z tą młodą. Denazalizacja wygłosowego -ą została poświadczona także w innych wsiach, np. w kazdo jedno nicionke się nawłócyło nitke EBP, zimowo poro MS. Badania Henryka Friedricha w latach 30. ubiegłego wieku pokazały, że Kurpie pod względem wymowy wygłosowego ą dzieliły się wówczas na dwie, prawie równe części: zachodnią, gdzie nosowość się zachowuje, i wschodnią, gdzie nastąpiła zatrata nosowości samogłoski tylnej ą w wygłosie (Friedrich 1955: 63).  

Grupa oN realizowana jest często – paralelnie do nosówki tylnej – w sposób zwężony jako óN, np. Zielónych Śwontków, zielóne, kómbajⁿ, kónia, stróny, bómbke Ch = Zielonych Świątków, zielone, kombajn, konia, strony, bombkę, lub jako oN, zgodnie z polszczyzną ogólną. Taki typ wymowy panuje od prawie wieku, gdyż badania Henryka Friedricha wskazały na wymowę wariantywną oN z zachowaniem barwy o bądź zwężoną (o średnim stopniu zwężenia lub dużym, powodującym zrównanie z u) w gwarach poszczególnych wsi, np. w Zarębach: oN (49 razy), o^uN (30 razy), óN = uN (21 razy) na 100 wymówień (Friedrich 1955: 68).

Wymowa grup ęł, ęl, ął w formach czasu przeszłego jest natomiast taka jak w wielu gwarach polskich, tj. jak en, on z przesunięciem nosowości na spółgłoskę, np. zaceni, wzieno, zagineni, sie zacon, wyciągneni Ch= zaczęli, wzięło, zaginęli, się zaczął, wyciągnęli; ciągnena, wytokneno się, zdjeni WM= ciągnęła, wytoknęło się (tj. opłukało), zdjęli, wyjon KK= wyjął, ciągnon JP = ciągnął, wzion SK= wziął.

 

Stosunkowo dobrze utrzymuje się w gwarze kurpiowskiej podwyższona wymowa y zob. Samogłoska y w gwarach, najczęściej pośrednia yⁱ, lub utożsamiająca się z i niemiękczącym poprzedzającej spółgłoski (oznaczane kropką przed i), np. ri^yby, taleⁱrzi^yków, z c·ibulu, c·i r·iba, potraw·i, ta muz·ika, skrz·ipki Ch = z cybulą (tj. cebulą), ryby, talerzyków, czy ryba, potrawy, ta muzyka, skrzypki. Podobne obserwacje poczyniła Dorota Rembiszewska, która z gwary wsi Wach, przytoczyła przykłady typu dim, beci, gajovi, cyⁱc, kosyⁱk, syⁱn (Rembiszewska 2002: 421). Taka artykulacja y ma szeroki zasięg – mazowiecki i północnopolski. Według badań Anny Basary z lat 50. ubiegłego wieku wymowa y całkowicie zrównana z i, czyli zmieszanie sie artykulacyjne y )( i, występowała na Mazowszu rzadko. Najczęściej notowała artykulację pośrednią yⁱ lub ogólnopolską (Basara 1965: 91). Autorka osobno nie omawiała realizacji y w gwarze kurpiowskiej, ale załączona mapa (Nr III. Artykulacja samogłoski y), na której uzwględniono materiał z czterech wsi kurpiowskich (Ol. = Olszewka, Wydm. = Wydmusy, T. = Tatary, Ciec. = Cieciory, wskazuje, że obserwacja ta odnosi się również do niej. Podobnie już w okresie przedwojennym Henryk Friedrich polemizował z opinią Kazimierza Nitscha o północnopolskim zlaniu się samogłosek i, y w jedną samogłoskę o barwie i, tj. o utracie odrębności y (Nitsch). Z jego badań wynikało, że typowa była wymowa podwyższona, ale nie całkowicie do i, lecz samogłoski pośredniej „nieco od i niższej oraz (...) artykułowanej z nieco słabszym niż i napięciem mięśni języka”, którą w zapisie oznaczał jako ı, np. rıbı, nazıwajo, małı, bıła, cepı (Friedrich 1955: 48-49). Zarejestrował także różnice w częstości wymowy ı, y w różnych częściach Kurpiowszczyzny.

W nagraniach z Charcibałdy i innych wsi poświadczone zostały rzadko przykłady ilustrujące brak przegłosu ě>‘a, czyli upowszechnienie się tematów z e (nieprzegłoszonych), w niektórych rdzeniach, np. ziedro, zagnietali Ch = wiadro, zagniatali, przepletanka SS = przeplatanka, śniatana tera śnietana Zb. Podobne nieliczne przykłady zarejestrował Henryk Friedrich: wiedro, źedro, opowiedali, powieda, zawiesy (1955: 74) i 20 lat później Anna Basara (1965: 48).

Sporadycznie, gdyż tylko w 3 formach reprezentujących dwa rdzenie, widoczny jest brak przegłosu e>’o, por. obciesywali, ciesane SK, rozgnietło się ST (por. przykłady typu gniete, niese, plete Basara 1965: 47).

Cechą w świadomości społecznej obecnie uznawaną za typowo kurpiowską, choć również mającą szerszy zasięg w gwarach polskich) jest asynchroniczna wymowa głosek wargowych miękkich. Zjawisko to objaśnia się silną w Polsce północnej tendencją do palatalizacji (Zduńska 1965: 15) i trudnościami artykulacyjnymi związanymi z zsynchronizowaniem ruchów warg i języka (Furdal 1955). Ta północnopolska artykulacja spółgłosek wargowych miękkich osiągnęła swój szczyt w postaci wymowy typu psiasek, bziały, wzino na terenie byłych Prus Wschodnich (Mazury zachodnie i Warmia) i stamtąd rozszerzyła się na przyległe obszary Puszczy, co nie dziwi wobec udowodnienia przez źródła historyczne, że północną Kurpiowszczyznę zasiedlali koloniści z obszaru mazurskiego, wcześniej skolonizowanego przez mieszkańców Mazowsza (Siatkowski 1958: 97). Różnice dialektalne, stwierdzane przez Friedricha i zachowane do dziś, wskazują także na osadników z najbliższego sąsiedztwa, tj. z zachodniej i południowej części Mazowsza.

Spółgłoski miękkie b’, p’ w nagraniach z Charcibałdy są wymawiane najczęściej dwuelementowo jako bź, pś, tj. z miękkością wyodrębniającą się w postaci spółgłoski szczelinowej ź, ś, np. robzio, bzibułki, kobzieta z kobzieto, przypsinajo^u, po kurpsiecku, ustąpsiuł  Ch = robią, bibułki, kobieta z kobietą, przypinają, po kurpiowsku, ustąpił. Obok takiej realizacji pojawia się wymowa typu pj, bj. Również w tekstach z innych wsi kurpiowskich z oklic Kadzidła i Myszyńca najsilniejszy typ dekompozycji z wyodrębnionym spirantem ś/ź jest bardzo częsty, np. popsiołu, z tym popsiołem WM, bzidły, tyni bzidłani EBP, zbzielała, popsiołu SS, drabziani pojechał WB, takie drabzie, dopsieru SFW, drabzie SK, psierse SMA, zapsinał FC. Obok tej wymowy pojawia się równiez w części Kurpiów artykulacja typu bh’, pch’, tj. z wyodrębnieniem sie innej spółgłoski szczelinowej, którą odnotowała Barbara Falińska w Zbójnej (przykłady przytaczam z cytowanych wypowiedzi informatora), np. robhili zabhierali, Kurpchie, dopchieru, pospchisywał, spchisał, robhiło, rozbhierali, robhiułėm, łopchisy, zbhierać, zrobhiuł, ubhio^ur, kurpchioska, kobhiėte, Półkurpchie, pchisać, pchise, robhiėć, pchiski, pchiwo, zapchiał, bhijo^u, głębch’, śpchiėwniki, Kurpchiach, bhioro, pchiło, ubhiory, jedwabhiu, kobhiety, obok rzadkiej wymowy z jotą, por. objad, zrobjona, Kurpje (za: Falińska 2010).

Dokonane w okresie przedwojennym zarówno badania Henryka Friedricha, jak i Stanisława Dobosiewicza (zapiski dotąd niepublikowane) wskazują na mniej jednolitą realizację spółgłosek wargowych miękkich b’, p’. W tekście z Charcibałdy zapisanym przez S. Dobosiewicza zamieszczonym w niniejszym opracowaniu mamy: najpsierw, spsiwajo || spjewajo, pjilnuje, bjicem || bicem, bjitego, ubjity, z Cięćka: w opowiadaniu starszej kobiety przeważnie bj lub b’: sobje, zrobiuł || zrobjuł, zrobić; młodszej – prawie powszechnie bź, pś: bziedny, wbźiuł, zrobźiuł, wbzije się, zrobzić, siebzie, bziegunke, zrobźiuł, zabziuł, najpsierw, psilnuje, złapsi, psiwo, ale bjerywał, pjiła, przekupić.

Według badań Henryka Friedricha wymowa rozłożona pś, bź nie była typowa dla całej Kurpiowszczyzny w latach 30. XX wieku, ale dotyczyła „właściwie tylko samego północnego pogranicza, sięgając na południe mniej więcej po linię Wydmusy, Parciaki, Leman” (Friedrich 1939: 90).

W monografii gwary kurpiowskiej badacz tak określał zasięgi geograficzne poszczególnych typów wymowy spółgłosek wargowych miękkich:

„Ogólnie charakteryzując Kurpie stwierdzamy, że w pasie północnym od Parciak po Leman, rozszerzającym się nieco ku południowi, panującym jest typ wymowy pśasek, b^źałi, źidłi.W części środkowej (Baranowo – Łyse – Czarnia I) wymowa p’asek || p’^xasek, b’ałi || bγałi, w’idłi || źidłi. (...)W części pogranicza południowego (Jednorożec, Zabrodzie) oraz na wschodzie – typ p’asek || p’^xasek, b’ałi || bγałi, w’idłi || γ’idłi (Friedrich 1955: 93).

Przykładowo – w Kadzidle (część środkowa Kurpiów) H. Friedrich na 27 wymówień miękkiego p’ odnotował: p’ (10 razy), p’^j (1 raz), p’^ch’(14 razy), pś (tylko w wygłosie 2 razy), a na 17 wymówień miękkiego b’: b’ (11 razy), b’^j (2 razy), b^h (4 razy) (jw.: 88).

Helena Zduńska w latach 50. XX wieku, a więc 20 lat po H. Friedrichu, silną dekompozycję miękkich spółgłosek wargowych p’, b’ również uznała za dominującą w północnej części Kurpiów, podkreślając jednak szybki zanik tej wymowy, konsekwentnie występującej wówczas tylko u starych kobiet (Zduńska 1965: 22-23). Największe nasilenie wtórnych spółgłosek środkowojęzykowych ś, ź notowała we wsiach: Dębe (pś – 68%, bź – 82%), Tatary (pś – 96%, bź – 74%), Wach (pś – 34%, bź – 20%). Zob. Mapa nr 9. Wymowa miękkiej spółgłoski wargowej p’.

Wsie kurpiowskie uwzględnione na mapie to: P. = Parciaki, W. = Wach, Łys. = Łyse, T. = Tatary, Z. = Zabiele.

W artykulacji spółgłosek wargowo-zębowych w’, f’ występuje natomiast zanik artykulacji wargowej, stąd spółgłoska jest realizowana na ogół jako ź, a f’ jako ś, np. do ziecora, popraziny, staziajo, spoziedzi Ch = do wieczora, poprawiny, stawiają, spowiedzi, zięcej, przystaziała, przeziązana SMA= więcej, przystawiała, przewiązana; cłoziek, przystaziuł, mózili MP= człowiek, przystawił, mówili; się stazia, (mojemu) tatoziu, staziali SS= się stawia, tatowiu (tj. tacie), stawiali; sie naziło EBP= się nawiło, się nazijało WM= się nawijało; ziedzieć nazinąć CKo= wiedzieć, nawinąć; te zijaki WC= te wijaki; , do nazijania MO= do nawijania; poziercone, powstaziane SD = powstawiane; na zierzchu, ziązali, ziozo, nie zies SFW= na wierzchu, wiązali, wiążą, nie wiesz; na głozie FC= na głowie;potrasili, osiara Ch = potrafili, ofiara. Może wystąpić również w części Kurpiów wymowa h’, ch’, która odnotowała Barbara Falińska w Zbójnej (przykłady przytaczam z cytowanych wypowiedzi informatora), np. whieś whioskowy, whięcėj uprahiał, pracohity, mo^uhio, dziehiędziesiąt, rozmahiały, whidział, opohiadał, bawhili, opowhiadać, dhieście, stahiali, whidziałem, pohiem temu właścicieloju hiedziėć, mohie rozmahiamy, móhi sie pośniechohisko niecałkowhite pohiedzieli mgli zemglał zhiėrz hięcej zhierzyna, śwadkohie, o^u cłohieka jałohica hiem hino, kuzynostchie, drętchieje hiele, zmóhio wyprawhiali, mówhi sie muhio krhi whierzeje || wierzeje, wyprawhiana móhili, kchiatek wstawhiony (za: Falińska 2010).

Przejście w’ > ź, f’ > ś rejestrowała także współcześnie Dorota Rembiszewska w gwarze wsi Wach, np. mroźisko, źadro, źelg’i, źeko, źil’ijo, końoźu (Rembiszewska 2002: 423).

W przeszłości także asynchroniczna realizacja spółgłosek w’, f’ była niejednolita. W zapiskach Stanisława Dobosiewicza, w tekstach uwzględnionych w niniejszym opracowaniu, rozchwianie wymowy ilustrują przykłady z Charcibałdy: kawaleroziu, Juneckoziu, głozie, ksiatecka, ale: chjanek (taki zapis!) = wianek, wjidziały, wjency, gwiazdecka, z Cięćka u informatorki starszej z jotą jako elementem asynchronicznym: sprawjuł, opowjedajo, wjis, wjedział, mówji, ale synchronicznie: powiesił, zostawiuł, rozmawia; u informatorki młodszej prawie konsekwentnie występuje zanik labialności: zielce, poziedział, mózi, wstaźić, ziecór,  uda⁰ziuł, zidział, ziency = wielce, powiedział, mówi, wstawić, wieczór, udawił (tj. udusił), widział, więcej, ale: dziwji sie, wjedział.  

Szczegółowo przedstawił wymowę tych spółgłosek na różnych obszarach Kurpiowszczyzny Henryk Friedrich, który stwierdził, że przejście w’ > ź, f’ > ś charakteryzowało północną i środkową część Kurpiów, np. powszechne w Łączkach, por. w’: w’ – 3 razy, h’ – 1 raz, ź – 55 razy, ale w Pełtach rozchwianie wymowy: w’ – 23 razy, w^ź – 18 razy, ź – 31 razy (Friedrich 1955: 82-83), natomiast dla pogranicza południowego i wschodu typowa była realizacja h’, ch’ na miejscu w’, f’, np. w Zabrodziu: w’ – 9 razy, w^h’- 4 razy, ^wh’ – 4 razy, h^w’ – 1 raz, h’j – 1 raz, h’ – 37 razy, ź – 2 razy (jw.: 91). 

W latach 50. Helena Zduńska także poświadczała głównie północny zasięg zaniku artykulacji wargowej. Największe nasilenie tej wymowy notowała w Wachu (70%), Dębem (73%) i Tatarach (58%), natomiast w Parciakach tylko 42%. Zob. Mapa nr 10. Wymowa spółgłoski wargowej miękkiej w’. Za: Zduńska 1965.

Uwzględnione na mapie wsie kurpiowskie to: P. = Parciaki, W. = Wach, Zab. = Zabiele.

Z porównania starszych i współczesnych danych językowych wynika, że wymowa pś, bź, ź, ś < p’, b’, w’, f’, jest młodsza, rozszerzała się stopniowo z północy Kurpiów, obecnie zaczęła być kojarzona jako typowo kurpiowska, stąd wtórne wprowadzanie jej także tam, gdzie nie dominowała czy występowała sporadycznie.

O zróżnicowaniu Kurpiowszczyzny i wpływach polszczyzny ogólnej celnie wypowiedział się informator B. Falińskiej ze Zbójnej, Bronisław Pokornicki, wybitnie inteligentny i mający dużą wiedzę mimo braku formalnego wykształcenia, który zauważył trzy sposoby wymowy spółgłoski wargowej miękkiej w’, por.:

Jesce ze starėch to posługujo sie to mowo, ale młode to teraz juz nie. Oni już mówjo - nie mȯvhio, nie mȯhio i nie mȯzio. Juz ta nasa mowa idzie w niepamnięć. Tera wszystko jenajcėj (za: Falińska 2010).

Zanik artykulacji wargowej charakteryzuje też obecnie wymowę m’, stąd m’ > ń,  por. przykłady z Charcibałdy: ponieścić, w niastach, kanienie, panięto  = pomieścić, w miastach, kamienie, pamięta. tosunkowo dobrze (choć zawsze obok form z m’) poświadczone zostało to zjawisko także w innych wsiach kurpiowskich z gminy Kadzidło, np. poniędzy JD, MS, EBP, zniesało WM, kanionki, niał JP, poniotło MS, MC Mso, wyniotło SD, rozniesałam, ujniał, paniętom SS, nisecce, nieli ST, z chnielu, do samej zienie MP, niała MC, SMA, nisecke, kaniuscków, poniędzy teni kijani EBP, poniejscenie SMA,ale np.: umiał SMA, z grzybami CK. Również ze Zbójnej najczęściej notowano tu ń, ale obok mń, por. niastowy, sie uniał, gninie, telewizorani, z kółkani, poniedzy, niejscu, sie śnieli, nieli, zrozuniėć, panientam, zniana, wynie, ale: mniejski, pamnientam, komnin, komnina, mniód, ziemnia, mniałka, wymnie, w niepamnięć.

Henryk Friedrich w latach 30. XX wieku zauważył, że rozwój miękkiej spółgłoski m’ był bardziej jednolity niż wargowych ustnych. Na północy Kurpiów wymowa ńasto, ńiłyⁱ sięgała 80%, słabsze jej nasilenie cechowało część środkową (Łyse – Kadzidło), natomiast na zachodzie (Zaręby, Jednorożec) prawie zupełnie nie występowała. W dwóch wsiach: Łączkach i Nowogrodzie wymowa m’ jako ń z utratą wargowości była jedyna, bezwyjątkowa (Friedrich 1955: 94).

W latach 50. Helena Zduńska podkreśliła, iż na mapach ilustrujących zasięgi wymian ń||m’ wyodrębnia się grupa wsi kurpiowskich, w których w żadnym z mapowanych wyrazów nie wystąpiły formy z m’ (Zduńska 1965: 37).

Zob. Mapa nr 11. Wymowa spółgłoski wargowej miękkiej m’. Za: Zduńska 1965. Uwzględnione na mapie wsie kurpiowskie to: P. = Parciaki, W. = Wach, Morg. = Morgowniki, Zab. = Zabiele.

Z wymową asynchroniczną spółgłosek wargowych miękkich związane jest stwardnienie spółgłoski w’ w grupie św’ > św, dobrze poświadczone we współczesnych nagraniach z Charcibałdy, np. śwenconeyj, pośweńci, śwatełka, śwuntecne, śwęto, śwycke, śwynie; i Zbójnej:pośwęcał, śwatowou, śwadki, śwadkohie, śwęta, śwyni;w mniejszym stopniu z innych wsi, np. śwezsy WM, śwecki, śwyniom MS, śwyni, śwyniaka SFW. Zob. Uproszczenie grup spółgłoskowych powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich. Potwierdzał to zjawisko Henryk Friedrich 80 lat temu, pisząc, iż „typ zasadniczy śfat, źverze, dźvyrze, ćfartka jest zupełnie wyraźny” (Friedrich 1955: 97). Potwierdzenie tej cechy znalazło się też w zapiskach S. Dobosiewicza z Cięćka: śwyni, śwynia.
 

Współczesne nagrania z Charcibałdy i wsi z gminy Kadzidło dokumentują utrzymywanie się wymienionych trzech zjawisk, choć zawsze obok form wariantywnych ilustrujących wpływ polszczyzny ogólnej, tj.

a)     przejście nagłosowego ja->je-, powszechne w zaimkach jak, jaki, rzadkie w innych wyrazach, np. jekoś, jekie Ch, jek Ka, (ale: jak, jakby Dy), jekby SS, WM, jek SFW,Zb, jegodzinia^oku, jebka, Ch= jagodziniaku (tj. kępki krzewów jagodowych), jabłka; ale: jałowcach, jagód SFW;

b)      mazowiecką i północnopolską wymowę ja zamiast ogp. je w czasowniku jechać i w pochodnych od niego czasownikach przedrostkowych, np. jadzie, przyjadzie Ch = jedzie, przyjedzie,

c)       przejście nagłosowego ra->re-, np. redził, redło, redliny Ch = radził, radło, radliny,

d)      przejście śródgłosowego -ar- > -er- w formach czasowników typu trzeć, drzeć, np. umer, terli, wyterli, sie terło Ch = umarł, tarli, wytarli, się tarło; terło, rozterło, sie rozposterło WM, pomerła Cko, terli SK, tercia MS, tercie terło MKG, uperty, zercie Zb,ale np. tarlim Mso.

Wszystkie wymienione zjawiska są dobrze udokumentowane w przeszłości. W tekstach przytoczonych z zapisków S. Dobosiewicza z początku lat 30. XX wieku licznie wystepują formy je ilustrujące, np. z Charcibałdy: jek, zaperły, pojadźcie, z Cięćka: jek, jegby, pojadzie, przyjadziem, z Kadzidła: jek, jeki. Szczegółowo omówił je Henryk Friedrich w swojej monografii kurpiowskiej, który zauważył już wówczas formy wariantywne, np. terka || tarka i regres tych cech ograniczonych do pewnej liczby rdzeni leksykalnych (Friedrich 1955: 34). Podobnie w odniesieniu do wymian nagłosowego ja-, ra- > je-, re- stwierdził, iż żywotniejsza jest wymiana typu jebłonki, jełowiec, jegniak, natomiast ra- > re- można określić już jako zjawisko zleksykalizowane (niefonetyczne). Obie wymiany nie zachodzą nigdy w wielu wyrazach mających w nagłosie ja-, ra- (jw.: 36-37). Ponad 20 lat później Anna Basara uznała ja->je-, ra->re-, -ar->-er- za ginące wówczas (tj. w latach 50. XX wieku) przejawy „naczelnej, zwłaszcza w zakresie konsonantyzmu, tendencji fonetycznej, jaka jest palatalizacja, zajmująca centralne miejsce wśród procesów fonetycznych charakteryzujących (...) gwary Mazowsza dalszego” (Basara 1965: 133).  

 

Współczesne nagrania potwierdziły jeszcze dość liczne formy ilustrujące mazowiecki rozwój sonantycznego ļ’ (zob. : Sonanty), który po spółgłoskach wargowych dał ’el, np. mielli Ch, mielli CK = mełli, umielli ST, w zarnach nanielli EBP = umełli, namełli, lub ’oł (przed spółgłoskami przedniojęzykowo-zębowymi): się miołło Ch, się miołło (żyto) WC, (się te zboże) niołło FC  = się mełło, niołł w zarnach mąke i naniołł EBP, w żarnach sie uniołło SFW = mełł, namełł, umełło. Taki stan zarejestrowano w latach 50. (Basara 1965: 58-59) i również w nowym Atlasie gwar polskich (AGP II, Mapa nr 6).

Jednostkowe potwierdzenie uzyskała wymowa rz na miejscu ogólnopolskiego r z dawnego sonantu miękkiego r’ przed spółgłoską wargową, por. cierzpak ST.

 

Twarda wymowa miękkich spółgłosek tylnojęzykowych w połączeniach ki, gi oraz szczególnie w połączeniach kie, gie jest wymieniana jako jedna z typowych mazowieckich cech fonetycznych. We współczesnych nagraniach z Charcibałdy została stosunkowo dobrze potwierdzona, np. z makem, kedyś, jedni drugem, przed progam Ch = z makiem, kiedyś, jedni drugiem (tj. drugim), przed progiem; podobnie ze Zbójnej, np. długe, takech, kedyś, w takech, hakem, dzike ale: sukienka, natomiast rzadziej wystąpiła w nagraniach z innych wsi, por. np. zagęła sobie MS, z rydelkem SS, śnurkem SMA, kełbase SFW, mlekem MP. Przeważa w nich zdecydowanie wymowa miękka zgodna z polszczyzna ogólną (lub półmiękka).

Dorota Rembiszewska w materiale z Wachu współcześnie notowała przewagę miękkich spółgłosek tylnojęzykowych (typ cukierki, kiecka, kiełek) oprócz oger, młotkem (Rembiszewska 2002: 425).  

W przytoczonych w kompendium tekstach z zapisków S. Dobosiewicza przykłady ilustrujące tę cechę to: z Charcibałdy: z Bogem nogy, Cięćka: nogy, taky, chustecky, ogórky, z Kadzidła: ogeņ, choruŋgewke, choruŋgewce, take, Rusky.

Szczegółowe omówienie wymowy miękkich spółgłosek tylnojęzykowych , ǵ znajduje się w monografii Henryka Friedricha. Autor wyróżnił trzy typy wymowy połączeń ki, gi, kie, gie:

- miękką (palatalną) i, ǵi, e, ǵe, jak w polszczyźnie ogólnej,

- półmiękką (półpalatalną)  oznaczaną jako k’i, g’i, k’e, g’e, tj. ze słabo zaznaczoną miękkością,

- twardą ky, gy, ke, ge (Friedrich 1955: 116-118).

Z jego badań wynika, że w latach 30. XX wieku na Kurpiach dominowała wymowa miękka, zgodna z ogólnopolską, stosunkowo częsta była realizacja półmiękka i najrzadsza –twarda wymienionych połączeń (jw.: 115-116). Zróżnicowanie dotyczyło też poszczególnych wsi, np. w Łączkach odnotował przewagę miękkich (13) i półmiękkich (31) nad twardymi (16) w połączeniach ki, gi, przy dominacji twardych (33) nad miękkimi (5) i półmiękkimi (3) w połączeniach kie, gie. Z kolei w Brodowych Łąkach w obu typach połączeniach wystąpiła zdecydowana przewaga spółgłosek miękkich (i – 108, e – 33) i półmiękkich (k’i – 8, k’e – 2) nad twardymi (kyⁱ – 8, ke – 21). Zob. jw.: 116-117. 

Podobnie w latach 50. Helena Zduńska w uwzględnionych w badaniach wsiach kurpiowskich rejestrowała wariantywne miękkie, półmiękkie i twarde spółgłoski w połączeniach ki, gi, kie, gie (zob. Mapy nr 18-19).

Dzisiejszy stan – również wariantywnej wymowy wymienionych połączeń (z przewagą wymówień miękkich spółgłosek tylnojęzykowych) został zatem odziedziczony z przeszłości.

Odrębnego potraktowania wymaga natomiast spółgłoska ch. Północno-wschodnie Mazowsze charakteryzuje tu tendencja do wymowy miękkiej (palatalnej) lub półmiękiej (półpalatalnej) ch w połączeniach che, chy. Z badań Heleny Zduńskiej wynika, że najsilniej palatalizuje się ch w pozycji przed samogłoską y o podwyższonej artykulacji, por. blachi, muchi, głuchi. Szczególnie często notowała taką wymowę w wyrazie chyba, który na całym Mazowszu ma utrwaloną postać fonetyczną chiba (Zduńska 1965: 92-93). Wcześniejsze spostrzeżenia Henryka Friedricha o wymowie połączeń che, chy wskazują na nieznaczną palatalność ch’ (Friedrich 1955: 118-119).

Wspólczesne nagrania przynoszą też stosunkowo niewiele przykładów ilustrujących miękką wymowę grupy chy jako chi, głównie w wygłosie, np. łancuchi, na blachi, fafernuchi ‘rodzaj ciasteczek’, fartuchi Ch, kożuchi MS, płochi SS, śprychi JP, HM, łańcuchi WK, blachi CKO, muchi AN,bebechi Zb, sporadycznie w śródgłosie, np. chiba MSo, się schilił KK.Takie same przykłady wcześniej zostały zarejestrowane w pracy Heleny Zduńskiej.

  

Mazowiecką i szerzej północnopolską cechą jest brak kontrakcji D, czyli ściągnięcia, w formach niektórych czasowników typu stać, bać się. Nagrania z Charcibałdy i z wsi gminy Kadzidło dostarczyły przykładów tylko na nieściągnięte formy czasownika stać (obok form ściągnietych zgodnych z ogólnopolskimi typu stała, stali), por. np. postojały, stojałem Ch, postojał MC, stojała, stojał, stojały SD, stojała, postojał EBP, sie ustojał SMA, stojeć TP, postajało Mso, stojał MP,natomiast ze Zbójnej odnotowano dodatkowo nieściągnięte bać się, por. przestojał, stojėć, sie nicego nie bojał Zb. W tekstach przytoczonych z zapisków S. Dobosiewicza są także tylko dwa przykłady form nieściągniętych czasownika stać z Cięćka: stojała, z Kadzidła: stojał. Takie same przykłady notowała później także Anna Basara (1965: 30) i Helena Zduńska (1965:).

 

Szerszy zasięg charakteryzujący różne gwary polskie mają natomiast inne zjawiska z zakresu wymowy, niekiedy prawie ogólnogwarowe, jak m.in. spółgłoski protetyczne, różne upodobnienia i rozpodobnienia, zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi.
 

Samogłoski w nagłosie o-, u-, i-, y-, e- mogą być poprzedzane spółgłoskami protetycznymi. W gwarze kurpiowskiej, podobnie jak i w innych gwarach polskich, spółgłoski protetyczne to przede wszystkim u niezgłoskotwórcze (wymawiane jak ł i tak zaznaczane tu w indeksie górnym dla odróżnienia od ł właściwego) przed samogłoskami o, u, rzadko jota przed i, e.

Gwary Mazowsza (w tym kurpiowskie) charakteryzuje – w porównaniu z małopolskimi czy wielkopolskimi – słabsza tendencja do labializacji. Pojawia się ona współcześnie w nagraniach przede wszystkim w nagłosie samogłoski o, np. ^łozdobzi, ^łobloć, ^łodpocywajo^u, z ^łoctem, ^łobrus, ^łojców, ^łokna, ^łodbyⁱło sie Ch, ^łobiad MKG= ozdobi się, oblać, odpoczywają, z octem,obrus, obiad, ojców, kna, odbyło się; sporadycznie w śródgłosie, np. przy^łozdobiuł Ch =przyozdobił. Obok tego nierzadka jest wymowa czystego o-, por. np. obzi^yro, okroncajo^u, osiara, oprzędu Ch. Znacznie rzadziej labializacja dotyczy samogłoski u-, np. ^ługodało, ^łubrali Ch = ugadało, ubrali, ale: uciekało, umózili, umyła, ulepsili Ch. Labializacja nie występuje – jak widać – konsekwentnie, obok wymówień nagłosowego o- jako ^ło- (niekiedy słabo zaznaczoną) częsta jest też wymowa o-, jak w polszczyźnie ogólnej. Taki stan potwierdzają spostrzeżenia Doroty Rembiszewskiej, która notowała różnorodność wymowy nagłosowego o-, tj. z elementem protetycznym lub bez niego (Rembiszewska 2002: 420) i dane z nowego Atlasu gwar polskich (AGP II, Mapa nr 92). Podobne obserwacje poczynił w latach 30. XX wieku Henryk Friedrich, który stwierdził w odniesieniu do labializacji, iż: „na Kurpiach, jak i na całym północnym Mazowszu, zjawisko to nie jest stałe ani bardzo rzucające się w oczy. Dokładne zapisy wykazują, że część materiału z o- bywa wymawiana z labializacją, część bez labializacji” (Friedrich 1955: 72). Zauważył przy tym pewne zależności terytorialne: częściej labializacja występowała we wsiach południowo-zachodniej i pólnocno-zachodniej Kurpiowszczyzny, rzadziej w części środkowej i wschodniej (np. w Kadzidle wymowa o : ^ło występowała w proporcjach 15 : 17). W zapiskach S. Dobosiewicza z Charcibałdy brak labializacji o-, por. od, oddała, odjizdza, ostajta, jest tylko 1 przykład z u-: ^łuroda, ale: utorowany, uni; z Kadzidła również brak przykładów labializacji: ojciec, uni, ugotowali, otprowadzał, uciekli, uchodźcie, ogeņ; z Cięćka przytoczyć można tylko nieliczne formy z labializacją przed u-: ^łu, ^łun, ^łuna (ale: uni) = u, on, ona, ^łucho, poza tym stale o-, u-, por. ociec, opowjedajo,organistygo, osalała,uda⁰ziuł, ujezdzała, umerła, uciek. Anna Basara w latach 50. także poświadczała dość słaby typ labializacji mazowieckiej i dwoistość wymowy nagłosowego o-: z labializacją i bez niej, stwierdzając, iż uzależniona jest po części leksykalnie, tj. w niektórych wyrazach jest częsta, w innych na ogół nie występuje (Basara 1965: 125).

Druga spółgłoska protetyczna, czyli jota, też nie jest powszechna. Prejotacja współcześnie występuje głównie przed samogłoską i, np. jidzie, swojich Ch, oraz przed e, które pochodzi z rozszerzenia artykulacyjnego samogłoski i, głównie w pozycji przed spółgłoską nosową, np. jenace^yj, jech Ch= inaczej, ich, jenacej MP, jensym EBP = inszym. Słabą prejotację lub częściej jej brak odnotowałą w Wachu Dorota Rembiszewska (2002: 420). Podobny był stan w okresie międzywojennym (Friedrich 1955: 71).

Warto podkreślić, że już dawno zauważono, iż na Kurpiach „a- nigdy nie przybiera żadnego elementu protetycznego” (Friedrich 1955: 70). Podobnie Anna Basara stwierdziła, iż nagłosowe a- jest wymawiane na ogół jak w języku ogólnopolskim, tj. bez spółgłoski protetycznej, a wyjątek stanowią nieliczne wyrazy, zwłaszcza imiona, z prejotacją, np. Jagnieszka, Jadam, jadwent (Basara 1965: 118-119). Potwierdzają tę ocenę współczesne dane Doroty Rembiszewskiej (2002: 420), Barbary Falińskiej (Falińska 2010), nagrania z Charcibałdy i wsi gminy Kadzidło, por. apostołów, aby, ale, abo Ch, antaba, az SMA, albo, ani, ameryk KK, ale, alkierzu, art, na arcie SD, albo WB, az, alkierzu SG, ale, albo JD, alkierza, albo, az MP, alkierzu, ale EBP, alkierz, ale TP, alkierz CKO, az, art MKG, alkierz, albo, ale, anniołki, ameryk, asygnacjo MS, art, ale Mso, art, albo CKO, ale, az ST, aha TP, ani, az MC, az SFW, ale, albo, aby, aptekarz SS, albo AN, albo CK, az MO, aby, ale FC, albo Mso, aby EM, ani SK ale GS, az MP, ale HM, adweńcie, azyl, ale. abo Zb.
 

Zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi dotyczą samogłosek, które występują przed spółgłoskami nosowymi m, n, ń, oraz przed nienosowymi ł, l, r. O zmianach pierwszego typu, tj. przed spółgłoskami nosowymi, była mowa wyżej, przy opisie wymowy samogłosek nosowych i grup eN, oN, czyli połączeń: samogłoska ustna e, o + spółgłoska nosowa (m, n, ń). Do przedstawienia pozostały zatem samogłoski i, y, u przed N. Szczególnie samogłoska i ma tu tendencję do rozszerzania artykulacji (zob. rozszerzenie artykulacyjne), stąd jendyk, jenacej = indyk, inaczej, gdyż dodatkowo samogłoska ta ulega prejotacji. Przed spółgłoskami półotwartymi ustnymi samogłoska o na ogół zwęża się, np. kórole, pociórki Ch= korale, paciorki, słomę, samogłoska e może przechodzić w a, np. sztalmach WK, śtalmachi EBP. Szczególnym zmianom, podobnie jak w wielu innych gwarach polskich, podlega i, rzadziej y przed wygłosowym -ł w czasie przeszłym.  Przejście wygłosowego i śródgłosowego -ił/-ył > uł zostało dobrze poświadczone w nagraniach współczesnych na Kurpiach, np. narodziuł, ^łobraziuł, nie postaziuł, pozwoluł Ch = narodził, obraził, nie postawił, pozwolił, kręciuł MP, buł taki SD, wsadziuł KK, ja się zeniuł SFW, buł JP, podkosiuł SK, buł, rzuciuł SS, nanosiuł SG, robiuł SMA, wsadziuł, posadziuł FC. Szczególnie utrzymuje się ta wymowa w formie buł, por. np.SG, SK, MS, ST, CKO, SS, SD, EBP, SMA, MC, Mso, SFW, JD, SK, WC.Wymowę taką w okresie przedwojennym potwierdzają zapiski S. Dobosiewicza, por. np. w tekstach z Cięćka: sprawjuł,zrobjuł,zostawiuł,zruciuł,zrobziuł,gościuł sie, zabziuł,buł,zobacuł. Poświadczyły ją też późniejsze badania Anny Basary pół wieku temu (1965: 98-99). Jak widać, utrzymuje się stosunkowo dobrze do tej pory.
 

Do zmian w grupach spółgłoskowych poświadczonych we wspólczesnych nagraniach można zaliczyć rozpodobnienie grup:

a)      kt > cht, np. chtórna, chtoś, chto, niechtórzy Ch, chto MC, chto MS = która, ktoś, kto, niektórzy, nicht = nikt (Dobosiewicz z Cięćka),  

b)      chrz > krz, np. krzesny Ch = chrzestny, krześniak Zb,

c)      kk > tk, np. przyniętkie SG, letko Zb,

d)       przejście –dl- > -gl-, np. mgli zemglał Zb.

Wtórne stwardnienie widoczne jest w formie pokładzone CK,sledzona Zb, udźwięcznienie w wyrazach sweter, płycej, por. sweder SS, swedry FC, płydziej, płydzij, Zb, zanik nagłosowego h- w wyrazie hołoble, pożyczce ruskiej, por. temi oloblani ST, oloble SK, oloble albo dysiel JP, oloble SMA.Odnotowano również archaiczną postać ociec Zb, SMA,SFW,i zleksykalizowane postaci fonetyczne niektórych wyrazów, np. uretowany SS, dek SFW, EBP deku SK (pożyczka z języka niemieckiego), cadzieć, cadzka Zb, serowe Zb, dura obok dziura Zb, tera to kamizelka, a przȯd kamzelka Zb, jeglijowych gałęziów SG.

Obserwować można także różne wyrównania tematów fleksyjnych, np. w czasownikach: bzierzo Ch, bierzą MS = biorą na wzór 3.os. liczby pojedynczej bierze, w rzeczownikach usuwanie oboczności e : zero dźwięku przez wprowadzanie e do przypadków zależnych: mechem MS, mechu SK.

 

W odmianie wyrazów (fleksji) zauważyć można zarówno zjawiska typowe dla gwary kurpiowskiej i szerzej dla wielu gwar Mazowsza i północnej Polski, jak i mające charakter prawie ogólnogwarowy.

Pierwszy typ reprezentuje celownik liczby pojedynczej rzeczowników męskich z końcówką -owiu, powstałą ze skrzyżowania końcówek -u oraz -owie, w gwarze kurpiowskiej (na skutek asynchronicznej wymowy spółgłoski wargowej miękkiej w’ > ź lub wj, j) mającą postać -oziu, np. Ch: księdzoziu, konioziu = księdzu, koniowi, mojemu ojcoziu SMA, mojemu tatoziu staziali SS, rzadziej -owju lub -oju: koniowju a kedyś konioju Zb, właścicieloju Zb. Maria Grad-Mucowa (1970), która badała odmianę rzeczowników w gwarach Mazowsza, uwzględniła tylko jedną wieś kurpiowską – Krobię, stąd też wnioski wynikające z jej badań dla gwary kurpiowskiej nie są pełne. W Krobi notowała głównie formy na -oziu (por. mapy na stronach: 27-32), które upowszechniły sie także w celowniku lp. rzeczowników nijakich, por. np. gniazdoziu, jepkoziu, poloziu (Grad-Mucowa 1970: 34), rzadko z -u (mapa na s. 33). Wcześniej potwierdzają ją zapiski Stanisława Dobosiewicza z lat 30. na Kurpiach, por. z Charcibałdy: kawaleroziu, Juneckoziu.   

Druga charakterystyczna końcówka, powstała w rezultacie asynchronicznej wymowy spółgłoski wargowej miękkiej (m’ > ń), to -ani z -ami w narzędniku liczby mnogiej rzeczowników wszystkich rodzajów. Została dobrze poświadczona współcześnie w nagraniach z Charcibałdy, wsi gminy Kadzidło i ze Zbójnej, np. grabziani, saniani, brzózkani, rowerani Ch = grabiami, saniami, brzózkami, rowerami; pod teni łątkani SG, teni kijankani, piersiani JP, kartoflani, cepani WM, nad drziani, wolantani SMA, ciźmani Mso, z jakieni starsyni córkani tyni bzidłani, poniędzy teni kijani, bronani, grabiani EBP, nogani SD, teni kijankani, teni cepani MC, drabziani WB,  cepani, grabkani, drutani SFW, koniani FC, grabiani MS,całeni kubłani, koniani Zb.  Wyjątkowo tylko pojawiła się końcówka -amy, por. w Zbójnej: łąkamy, Rybakamy. Obie końcówki są typowo mazowieckie, ale pierwsza z nich charakteryzuje jedynie północno-wschodnią część Mazowsza (Grad-Mucowa 1970: 94), druga natomiast ma szerszy, nieograniczony do dialektu mazowieckiego zasięg, gdyż ekspandowała na tereny sasiednie. W zapiskach S. Dobosiewicza występują w tekście z Charcibałdy obie końcówki, por. druhnani, nózeckamy.  

Trzecia końcówka, typowa głównie dla części Mazowsza, to -e w miejscowniku lp. rzeczowników męskich zakończonych na spółgłoskę dziąsłową zmazurzoną. Uzyskała tylko jedno poświadczenie w nagraniu ze Zbójnej, por. przy krzyzie Zb = przy krzyżu. Badania M. Grad-Mucowej wykazały, że formy typu kosie = koszu występowały głównie na Mazowszu północno-wschodnim (Kurpie) i południowo-wschodnim (1970: 45). 

Mianownik lmn. rzeczowników męskich osobowych na zakończonych na ec przybiera końcówkę -e, por. ojce byli MS, podobnie i w materiale M. Grad-Mucowej (1970: 61). Odnotowano także formy męskorzeczowe: ćtery syny Zb, te majstry EBP, w zapiskach Dobosiewicza z Charcibałdy: pany. Formy ojce, syny, pany potwierdziła M. Grad-Mucowa (1970: 61, 63) jako typowe dla omawianego terenu.  

Ogólnogwarowy charakter ma natomiast upowszechnienie się końcówki -ów w dopełniaczu lmn. rzeczowników niezależnie od rodzaju gramatycznego i wygłosu tematu fleksyjnego, np. trombków, kolendów, bronów, ciastów, spódniców, jajków Ch, niciów MO, tych krosnów MP, gałęziów SG, z desków SK, chomątów FC, ziołów, jajków MS, safów, szafów SD, krzesłów JP, bańków ST, kapustów CKO, zarnów SS, klepków, nazwów, zwierzętów Zb.

Według innego niż w polszczyźnie ogólnej typu deklinacyjnego w obrębie odmiany rzeczowników żeńskich odmienia sie rzeczownik krokiew. Forma B. lp. za krokwe Zb i M. lmn. krokwy SK,EBPświadczą o odmianie według typu samogłoskowego twardotematowego (ta krokwa).

Odmienny niz w polszczyźnie ogólnej rodzaj gramatyczny charakteryzuje rzeczownik dysiel SK, dysiel WK, dysiel na środku tam była, do dyśli, za tą dysiel trzymały SK,natomiast inna postać przy rodzaju tożsamym z odpowiednikami ogólnopolskimi wykazują rzeczowniki: ta szos Zb, ta topol Zb.

Z innych ciekawostek warto wspomnieć o różnicach w zakresie kategorii liczby, tj. występowaniu w liczbie pojedynczej rzeczownika lejce, który w polszczyźnie ogólnej wystepuje wyłącznie w liczbie mnogiej, por. W tym pusorze był lejc KK; I lejc! To lejc to do kierowania SG.

Rzeczowniki nijakie z rozszerzeniem na -en- w przypadkach zależnych często je tracą, por. np. odpowiednie formy ze Zbójnej: wymnie, wynie (wymnie to w pisowni, a tam tak to wynie), krowa ni ma wynia, dwa wynia, dwa rania, z raniėnia. Podobne przykłady odnotowała M. Grad-Mucowa (1970: 68).

 

Z charakterystycznych form przymiotników i zaimków przymiotnych oraz liczebników porządkowych (zob.odmiana przymiotników) wymienić należy m.in.:

a)      dopełniacz liczby pojedynczej z końcówką -ygo / -igo, np. na jednygo Ch, w zapiskach S. Dobosiewicza z Cięćka: organistygo, kościelnygo (rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej), takygo;

b)      miejscownik liczby pojedynczej z końcówką -em, np. po tem wszystkiem, na jakiemś patyku, w dwudzieste^ym Ch, w każdėm regionie Zb;

c)      narzędnik liczby mnogiej z końcówką powstałą w wyniku rozszerzenia artykulacyjnego i/y przed spółgłoską nosową: -emi||-eni (-eni<-emi na skutek asynchronicznej wymowy spółgłoski wargowej m’), np. z teni, róźneni Ch, całeni dniani SS, teni cepani MC, całeni kubłani Zb;

d)      miejscownik liczby mnogiej z końcówką -ech, np. tech, w takech, Bożėch Zb.

We współczesnych nagraniach zarejestrowano mazowiecką i szerzej północnopolską formę liczebnika 2: dwa w połączeniu z rzeczownikami wszystkich rodzajów: dwa krowy Zb, dwa śprychi HM,ma dwa syny Zb (zob. Odmiana liczebnika).

 

W odmianie czasowników wskazać należy na północnopolskie archaizmy z końcówką -m, tj.:

a)     formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. my móziem Ch, pisem, pȯjdziem, idziem, lezem Zb,

b)      formy 1. os. lmn. czasu przeszłego, np. robilim Ch, przebudowalim MKG, tkalim, grabzilim MP, młócilim, ustalim, bylim SFW, kupilim, podłuzylim WM, budowalim SG, pieklim, tarlim Mso,pojechalim, sie rzucilim Zb, robiwalim MS.

Mazowiecki i pólnocnopolski zasięg mają też formy 3. os. lmn. czasu przeszłego zakończone na -eli (ogp. -ali), np. sieli, leli Ch, naleli, poleli MC, wleli KK,leli Zb oraz formabezokolicznika kupać z ucięciem morfemu -ow-, np. kupać SFW,kupać a tera kupywać Zb. Szerzej znane są natomiast archaiczne formy czasu przyszłego prostego od czasowników pochodnych od iść, bez wtórnej joty, por.  pude, przyde, a tera przyjde pȯjde Zb.

W 2. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego i w trybie rozkazującym przetrwała archaiczna końcówka -ta, pochodząca z dawnej iczby podwójnej, poświadczona sporadycznie m.in.w piosence weselnej: Daliśta mnie dali, za kogośta chcieli, a teraz będzieta sami z niem siedzieli przytoczonej przez Józefa Siwika w kronice szkoły w Wachu (za: Falińska red. 2004: 121); oraz rzadko w nagraniach, np. idźta || jidźta, czytajta Zb, mata WM.

Typowy dla dużej części pólnocno-wschodniej Polski brak związku zgody w połączeniach typu: rzeczownik niemęskoosobowy + forma męskoosobowa czasownika, rzeczownik męskosobowy + forma niemęskosobowa przymiotnika i zaimka, został rzadko odnotowany, np. dzieci spali MS, zakonniki byli Zb, byli take te stare ludzie Zb.

W zakresie słowotwórstwa można wskazać przede wszystkim na rozpowszechnienie wyrazów utworzonych przyrostkiem -ak (wobec południowopolskiego typu na -ę), np. dziewcoka ‘dziewczęcia’, dziewcoki ‘dziewczęta’, prosia^oka ‘prosięcia’, ciela^oka ‘cielęcia’, śwynioka,także -ak w innego typu formacjach, por. jegodzinia^oku  (jagodziniaku ‘kępki krzewów jagodowych’), borozinia^oku (borowiniaku, czyli ‘kępki krzewów borówkowych’), kozicniak ‘piwo kozicowe’ MP, pyzaki MC,krześnioki ‘chrześnicy’, spaliniaka^om (spaliniak ‘silnik spalinowy’). Anna Kowalska zauważyła, iż odrębność gwary kurpiowskiej w zakresie słowotwórstwa jest nieduża. Oprócz wyjątkowej produktywności przyrostka -ak za kurpiowskie uznała takie formacje, jak: chrzybon (chrzybiet) ‘grzbiet’, kładź ‘kładka’, parzywa, parzywka, parzówka ‘pokrzywa’, pleta ‘plotkarz’, zmowy (zmówiny) ‘zaręczyny’.

            Bardzo ciekawy jest też zasób leksykalny gwary kurpiowskiej, który w dużej mierze decyduje o jej odrębności. Zachowało się w niej wiele słów archaicznych dzięki położeniu Kurpiowszczyzny i jej naturalnym granicom oddzielających ją od sąsiednich terenów. Specyficzne nazwy wyodrębniające gwarę kurpiowską to m.in. gula, gulka ‘indyczka’, kur ‘kogut’, beczy ‘miauczy’, bije się ‘o klaczy’, chojka // chójka ‘sosna’, drabka ‘ruszt w kuchni’, rejbaczka ‘tarka’, rejbować ‘trzeć’, rejbaki ‘kluski z tartych ziemniaków’, rejbak ‘ciasto z tartych ziemniaków upieczone w blasze’, krużyk ‘garnuszek’, tyna, tynka ‘drewniane naczynie z klepek do parzenia bielizny w ługu’, gżegżółka ‘biedronka’, kitel ‘spódnica’, podwłóczka ‘gruba halka od pasa noszona pod spódnicą’, szpiki ‘skronie’, bełk ‘brzuch’, łysta ‘łydka’, reby ‘żebra’, kruki ‘pisanki’, kosiory ‘bieguny kołyski’, sprężynówka ‘kultywator’ (Kowalska 1991: 64-65). Tzw. gadki kurpiowskie zawierające typowe słownictwo gwarowe można usłyszeć podczas różnych imprez regionalnych, takich jak np. Miodobranie w Zawodziu pod Myszyńcem, Wesele Kurpiowskie w Kadzidle czy Niedziela Palmowa w Łysych.

 

***

Kurpiowszczyzna w świadomości społecznej jest odbierana jako jednolity region kulturowo-językowy, ale dotychczasowe badania dowodzą, że jest ona także zróżnicowana. Również sami Kurpie zauważają ten fakt. Celnie na ten temat wypowiadał się Bronisław Pokornicki ze Zbójnej, co podkreśla badaczka gwary kurpiowskiej, Barbara Falińska, następująco:

„Mój rozmówca zdawał sobie sprawę, że gwara kurpiowska nie jest monolitem. Nie wszyscy Kurpie mówią tak samo. Co inna gmina to inna nowina. Na łodpust pojechalim do Dąbrȯwki, to niedaleko będzie od nas, 10 kilometry, to tilko te spódnice, te cołka, to łȯni nieli, bo chłopy to chłopy, spodnie, marynarka. Jak mȯhili tȯ litanjȯ to tylo tak: śwanta Marja, Matko Boza mȯd sie za nani, bo już u nas to św_ta Marjo Matko Boża mȯd sie za nami. Mȯj brat z Turośli wzioł kobhiėte, to my tam pojechali, to już ta mowa była taka, że ja nie mukem wcale zrozuniėć co łone mȯhio. Łu nas to żołądek, a tamoj 30 kilometrȯw do granicy to żołędek móhili, tu łu nas to byli Półkurpchie, niecałkowhite.

U nas to dziewcyna, ponadrzeczu to niė, tu to pod szlachte - sie mȯhiło, ale tam dalėj to nie pohiedzieli jenacėj tilko dziėwcak; w 35 roku pojechałem tam pod Turoś, to ogłosenie zrobhili ze przyjechałem w komplementa, to ze ślachcic przyjechał (za: Falińska 2010).

 Decydujące znaczenie dla kształtowania się zarówno gwary kurpiowskiej, jak i jej wewnętrznego zróżnicowania miało osadnictwo – przede wszystkim mazurskie z północy i w nieco mniejszym stopniu mazowieckie z południa. Wewnętrzne podziały językowe na Kurpiach oparte głównie na różnicach słownikowych przedstawia mapa nr 12. Mapa nr 12. Kurpie (wewnętrzne podziały językowe). Za: Kowalska 1991: 124, mapa nr 28.

Słownictwo charakterystyczne dla poszczególnych obszarów Kurpiowszczyzny wyróżnionych na mapie nr 7: a – zachodu po Szkwę, b – wschodu (od Szkwy), c – krańca zachodniego (po Omulew), d – części zachodniej sięgającej na północy po Rozogę, na południu niedochodzącej do niej, e – północy przedstawia poniższa tabela (za: Kowalska 1991: 66-67).

 

 

 

 

 

 

 

Gwara kurpiowska, dzięki staraniom ludzi rozmiłowanych w Kurpiowszczyźnie i powracającej modzie na regionalizm, jak i cała kultura kurpiowska, zachowuje się stosunkowo dobrze, jest pielęgnowana i upowszechniana. Stopień jej zachowania jest jednak różny na różnych terenach i w różnych pokoleniach. Podobnie jak na innych obszarach Polski i tu wpływ języka ogólnego wypiera gwarę. Cieszy się ona jednak prestiżem i jako taka jest nauczana na warsztatach językowych, promowana przez Związek Kurpiów i stosowana – przynajmniej częściowo – także na oficjalnych imprezach kurpiowskich. O tym, że jednak przez niektórych mieszkaców Kurpiowszyzny jest wtórnie przyswajana, świadczą pojawiające się błędy, np. mazurzenie głoski ż oznaczanej w piśmie przez rz. Słyszałam takie formy w „Modlitwie powszechnej” w kościele św. Anny podczas mszy św. sprawowanej w trakcie „Dni kultury kurpiowskiej” w Warszawie w roku 2009. 

Na zakończenie należy podkreślić, że nawet wśród najstarszego pokolenia gwara nie jest jedynym sposobem porozumiewania się. Wszyscy mieszkańcy Kurpiowszczyzny, także najstarsi, w różnym stopniu znają także odmianę ogólną polszczyzny. Niekiedy mamy do czynienia z kodem mieszanym, a więc z językiem zawierającym zarówno elementy polszczyzny ogólnej i gwary. Stopień nasycenia cechami gwarowymi tego typu polszczyzny może być różny: od dużego po nieznaczny.

 

 

AGP II - Karol Dejna, Sławomir Gala, Alojzy Zdaniukiewicz, Feliks Czyżewski, Atlas gwar polskich, t. II. Mazowsze, Warszawa 2000.

Anna Basara, 1965, Studia nad wokalizmem w gwarach Mazowsza, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Dorota Czyż, 2005, Obraz życia i kultury mieszkańców dawnej wsi łomżyńskiej utrwalony w słownictwie gwarowym, Łomża.

Wanda Decyk-Zięba, 2010, Obraz życia i kultury Kurpiów utrwalony w materiałach Stanisława Dobosiewicza [w druku].

Barbara Falińska (red.), 2004, Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny, II. Wach, gm. Kadzidło, pow. Ostrołęka, Białystok.

Barbara Falińska, Ginące słowa i znaczenie w gwarach mazowiecko-podlaskich, [w:] Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Śladami Kolberga i Glogera po Ziemi Łomżyńskiej red., B. Bartnicka, Łomża 1997, s. 11-17.

Barbara Falińska, 1989, Gwara Puszczy Białej, [w:] Brok i Puszcza Biała, red. Józef Kazimierski, Ciechanów, s. 410-440.

Barbara Falińska, 2010, Z badań nad gwarą i kulturą Kurpiów (Zbójna, pow. Łomża), [w druku]

Barbara Falińska, 2011, Gwara kurpiowska na warsztacie dialektologa i etnografa [w druku]

Barbara Falińska, Anna Kowalska, 1994, 25 lat badań dialektologicznych na Mazowszu i Podlasiu, [w:] Mazowsze i Podlasie w badaniach historycznych, Warszawa-Płock, s. 37-42.

Henryk Friedrich,

Henryk Friedrich, 1955, Gwara kurpiowska. Fonetyka, Warszawa 1954.

Antoni Furdal, 1955, Mazowieckie dyspalatalizacje spółgłosek wargowych miękkich, Wrocław.

Henryk Friedrich, 1937, Studia nad nosowością w gwarach Mazowsza, Warszawa.

Maria Grad-Mucowa, 1970, Fleksja rzeczowników w gwarach Mazowsza, Warszawa.

Anna Kowalska, 1991, Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów pozajęzykowych, Warszawa.

Anna Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba, Atlas gwar mazowieckich, t. 2-10, Wrocław       1973-1991.

Anna Kowalska, 1993, Archaizmy słownikowe w gwarach mazowieckich [w:] Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Różnice w mowie pokoleń, red. Barbara Bartnicka, Barbara Falińska, Anna Kowalska, Henryka Sędziak, Łomża-Warszawa, s. 43-56.

Anna Kowalska, 1992, Północno-wschodnio-mazowieckie archaizmy fonetyczne na tle dziejów osadniczych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XLVII-XLVIII, s. 125-134.

Anna Kowalska, 2001, Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa.

Dorota Rembiszewska, 2002, Stan zachowania gwary kurpiowskiej na przykładzie wsi Wach, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, pod red. Sławomira Gali, Łódź, s. 419-425.

Anna Sadłowska, 2010, Słownictwo dotyczące gospodarstwa wiejskiego w gwarze kurpiowskiej, praca magisterska napisana pod kierunkiem Haliny Karaś w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Janusz Siatkowski, 1958, Studia warmińsko-mazurskie, t. I, Budownictwo, red. W. Doroszewski, Wrocław, s. 97.

Anna Szyfer, 1961, Uwagi o gwarze kurpiowskiej, w: „Literatura Ludowa”. Kurpie, red. J. Krzyżanowski, Warszawa.

Helena Zduńska, 1965, Studia nad fonetyką gwar mazowieckich. Konsonantyzm, Wrocław.

Brzozówka

Cięćk

Charcibałda

Jazgarka

Kadzidło

Krobia

Lelis

Piasecznia

Rososz

Siarcza Łąka

Strzałki

Tatary

Wach

Zbójna

 

Ch – Krystyna Mróz, Charcibałda

CK- Czesława Kaczyńska, Kadzidło

CKo- Czesław Koczkodan, Piasecznia

EBP- Eugenia i Bolesław Pabich, Krobia

EM- Eugenia Mróz, Rososz

FC- Franciszek Chrostek, Jazgarka

GS- Genowefa Staśkiewicz, Strzałki

JD- Józef Domurad, Piasecznia

JP- Józef Parzych, Jazgarka

KK- Konstanty Krystian, Brzozówka

MC- Maria Chrostek, Tatary

MKG- Maria i Konstanty Giers, Piasecznia

MO- Maria Olender, Wach

MP- Marianna Parzych, Jazgarka

MS- Marianna Staśkiewicz, Kadzidło

text-align: justify; line-height: 150%;">SD- Stanisława Dawid, Strzałki

SFW- Stanisława i Franciszek Walenziewscy, Brzozówka

SG- Stanisław Gawryś, Wach

SK- Stanisław Konopka, Tatary

SKo- Stefania Konopka, Tatary

SMA- Stefania i Marian Augustowscy, Krobia

SS- Stanisława Staśkiewicz, Strzałki

SSa- Stanisław Sadłowski, Dylewo

ST- Stanisława Trzcińska, Piasecznia

WB- Wiesława Bogdańska, Kadzidło

WC- Władysława Chojnowska, Wach

WK- Władysław Kaczyński, Kadzidło

WM- Władysława Murzyn, Wach

TP- Teresa Prusaczyk, Wach

Zb- Władysław Pokornicki, Zbójna