Kaszubszczyzna | Charakterystyka kaszubszczyzny

Charakterystyka kaszubszczyzny

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz
 
JĘZYK KASZUBSKI (kasz. kaszëbizna), etnolekt kasz., dialekt kasz. (w nauce pol.) jest jednym z kilkunastu języków słowiańskich. Wyłaniał się on wolno z języków lechickich i dialektów pomorskich, ulegając jednocześnie niemal od zarania (ok. 1000 r.) wpływom dialektów polskich, a potem także literackiej polszczyzny. Najważniejszymi starszymi cechami wyodrębniającymi kaszubszczyznę są m.in.: rozwój prasłowiańskiego. *ę wokalizm, potem też ë np. jastrzib, jastrzëba),
 
 
kaszubienie (np. sedzec ‘siedzieć’), {LK szwa} (np. Kaszëbë), afrykatyzacja k’ g’ ≥ cz dż (np. taczé nodżi ‘takie nogi’). Istnieje od dawna w wielu odmianach dialektalnych jako kaszëbskô albo rodnô mòwa, a jako język ogólny, częściowo normatywny zaczął się okresowo kształtować w poł. XVI w. na Pomorzu Zachodnim , a potem w nawiązaniu do tego przerwanego procesu od poł. XIX w. na Pomorzu Gdańskim w wyniku świadomej decyzji i działalności Ceynowy . Od tego czasu jest on stale in statu nascendi i zarazem ciągle niemal tożsamy z  kaszubszczyzną literacką, tj. językiem kaszubskiego piśmiennictwa, a więc także z małym zakresem poliwalencji i w niewielkim stopniu znormalizowany, najbardziej w sferze ortografii, częściowo też w sferze fleksji. Takie stanowisko wynika z wiązania tu pojęcia język z grupą etniczną i kulturową (nie: z państwem i narodem), zwłaszcza zaś ze świadomością odrębności warunkowanej m.in.: dostateczną swoistością samej sfery języka, posiadaniem osobnego piśmiennictwa, świadomym rozwijaniem języka, literatury i własnej kultury, znaczną osobliwością w dziedzinie obyczajów, nastawieniem na odrębność zarówno spontanicznie, tj. wśród szerokich rzesz ludzi, jak też świadomie, tj. wśród elit i inteligencji. Swoistość obyczajów i poczucie odrębności językowej wśród Kaszubów, np. trudność porozumiewania z sąsiadami i słowniki przekładowe, istnieją od dawna, rozwija się literatura, zwiększa zakres stosowania języka itd. Spis powszechny z 2002 wykazał 52600 używających kasz. na co dzień. W związku z Europejską kartą języków (podpisaną przez reprezentanta rządu pol. 12 V 2003 w Strasburgu) uchwała XV Zjazdu Delegatów ZK-P stanowi: „Perspektywicznym celem polityki w zakresie języka kasz. jest uznanie go za drugi oficjalny język na Kaszubach.” Na mocy sejmowej Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (z 6 I 2005; Dz.U. 2005 Nr 17 poz. 141.) kaszubski został językiem regionalnym, co oznacza m.in.: obowiązek popularyzacji wiedzy o historii, kulturze i języku Kaszubów, zapewnienie kształcenia nauczycieli i wydawania stosownych podręczników, nauki języka kasz. w szkołach (dobrowolnie, na wniosek rodziców), a także możliwość używania go jako pomocniczego w urzędach gmin, w których co najmniej 20% mieszkańców posługuje się tym językiem (warunek ten spełnia dziś 10 gmin). Ponadto ustawa dopuszcza używanie dodatkowo kaszubskich nazw miejscowości, obiektów fizjograficznych i  nazw ulic, a także emisję w tym języku programów radiowych i telewizyjnych.
Zdaniem wielu językoznawców, zwłaszcza polskich kaszubszczyzna jest  jednym z pięciu głównych dialektów polskich, którym mówią Kaszubi, zamieszkujący dziś zwarty obszar (etniczny) historycznego Pomorza Gdańskiego (dziś w woj. pomorskiego) na zach. od ujścia Wisły do Bałtyku. Nowe badania socjologów, m.in. M. Latoszek i geografów, m.in. J. Mordawskiego nadal wykazują dużą zbieżność rozprzestrzenienia Kaszubów z zasięgiem właściwości mowy kaszubskiej, zwłaszcza kaszubienie , która dla językoznawcy ma wartość konstytutywną. Aktualny zasięg osadnictwa kaszubskiego nie pokrywa się z historycznym zasięgiem osadnictwa, lecz stanowi ledwie wschodni skrawek większego (w. XII-XIII po Parsętę i Kołobrzeg) terytorium Pomorza (zob. Zasięg terytorialny i granice kaszubszczyzny ), które od wieków ulegało powolnej germanizacji. Spośród ok. 330 tys. Kaszubów – nadto ok. 185 tys. tzw. pół-Kaszubów (małżeństwa mieszane) – najwięcej zamieszkuje obszar etniczny, gdzie na wsi stanowią do 90% ludności, na obrzeżach zaś i w aglomeracji Gdańsk –Gdynia –Sopot ok. 15%, a więc z silnym zmieszaniem z innymi grupami etnicznymi, jak np.Borowiacy, Kociewiacy , przybysze ze wschodu. Większość mieszka w miastach, np. stare: Puck, Wejherowo, Kartuzy, częściowo Kościerzyna, a także młode, z dawnych wsi: Brusy, Jastarnia, Władysławowo, Reda, Rumia, Żukowo. Cały obszar zamieszkuje łącznie ok. 1,5 mln osób, w tym ok. 80% w 14 miastach. Wg Nitscha dialekt kaszubski jest pozostałością historycznych dialektów pomorskich, najbardziej odrębnym na polskim obszarze językowym, przeciwstawiającym się wszystkim innym dialektom Polski, choć niektóre cechy łączą go z: 1. wielkopolskim, np. dyftongizacja: uekue, uuxue, zmieszanie nagłosowego ò- z -: uełów, uełac, dysymilacyjne t d: střoda, zdřódło, rozwój samogłosek ò, ó w kier. e, y: kueza║ kuyza, łyżkue ‘łóżko’, zachowanie zróżnicowania ‑ow- po twardych i ‑ew- po miękkich, np. sôdzewi ‘więzień’, Lësewò; 2. mazowieckim, np. fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca: brat òjca, kòt nasz, szeroka wymowa nosówki przedniej: jãzëk, miãso, rozłożona wymowa wargowych miękkich: pjôskpsiôsk, zlanie y z i: dim, s·in, twarde l: lës. O przynależności kasz. do jęz. zachodniolechickich, przyjmowaną powszechnie, poza np. S.Ramułtem (1893), F.Lorentzem i W.Mańczakiem (1997), w nauce, świadczy dialektologia historyczna Kaszub, deklinację i koniugację cechuje znaczny konserwatyzm. Kasz. słowotwórstwo dzieli od ogólnopolskiego różne wykorzystanie na ogół wspólnych technik derywacji i kompozycji, zwłaszcza funkcja i dystrybucja określonych formantów, wśród których sporo archaicznych. Kaszubska leksyka wykazuje znaczną oryginalność, wyrażającą się w zachowaniu wielu archaizmów (np. charna ‘karma’, czôrmëë ‘drewniane nosidła’, dôcô ‘datki, taca’, jesorë ‘ości’, kôłp ‘łabędź morski’, mirza ‘narzeczony’, nogawica ‘pończocha’, turzëc ‘pędzić na koniu’) i przeprowadzeniu licznych innowacji, np. starsze sënówc ‘zięć’ obok nowszych gòlëtkażëletka )( gòlëc, haczka ‘rodzaj motyki’ i ‘maszynka do golenia’, kôłtón ‘kołtun’ i ‘jemioła’, pùrtk ‘diabeł’ i ‘motocykl’. Od wieków ujawnia się wpływ ogólnej polszczyzny, szczególnie w zakresie dotyczącym administracji, szkoły, wojska, techniki, sztuki itp., gdzie dawniej funkcjonowały zapożyczenia niem., np. pòwiôt kréz, starosta lãdrôt, zeszitheft, armatakanóna. Zapożyczenia niem. stanowią ok. 5%, starsze z gwar dolnoniem., nowsze z niemczyzny lit. Pożyczki pol. i niem. podlegają asymilacji fonet. czy morfol., np. czis ≤ niem. Kies ‘żwir’. Ukazuje to m.in. Słownik etymologiczny kaszubszczyzny. Hist. leksykę słowiń. zbiera Słownik gwarowy tzw. Słowińców kaszubskich. Kasz. składnia wymaga badań, ale wydaje się mocno zbliżona do pol.; nierzadkie są w niej konstrukcje niem. Odrębność i żywotność wewn. kaszubszczyzny skutecznie chroniła ją przed niwelującymi i wielowiekowymi wpływami ogólnej pol. (m.in. przez Kościół katolicki) i oddziaływaniem jęz. niemieckiego, zwłaszcza w okresie krzyżackim i zaborów (urzędy, szkoła). Kaszubszczyzna wytworzyła własne piśmiennictwo w okresie reformacji Krofej i Wiosny Ludów Ceynowa .
 
GWARY KASZUBSKIE na obszarze Kaszub (Kaszëbë) F. Lorentz wyróżniał aż 76 gwar, to m.in.: borzyszkowska, brodnicka, brusko-leśnieńsko-wielewska, bylackie, goręczyńska, górska, gôskô, grabowska, jastarnicka, kabackie, luzińska, słowińskie, zaborska (krubańska), żarnowiecka.
GWARA BORZYSZKOWSKA wokół wsi Borzyszkowy na Gôchach – zbadana w 1904 przez K.Nitscha – „ma prawie wszystkie typowe cechy kaszubskie, z wyjątkiem ruchomego akcentu. Na zachowanie się ich wpłynął prawdopodobnie brak bezpośredniej styczności z dialektami polskimi...”, a od reszty pdkasz. odróżnia ją m.in.: wymowa *v jako u, uœda (przed Q zostaje v, np. vós, vóš); to u zanika po g x: gœzзe, jak też v’ w grupie sv’, np. siat, siińa; miękkie m’ bez ń, np. medvyc, ale daw. zdradza typ smyk ‘śnieg’; dyftongizacja (zob. dyftongi w nagłosie, po wargowych i tylnojęzykowych nie tylko daw. krótkiego *ǒ, ale i *ó z daw. długiego ō, np. buól, ale brak dyftongizacji u, np. kula, mucha; tzw. szwa, czyli ëǐ ў oraz ǔ, np. lepa, żeda, grebi.
 
GWARA BRODNICKA między Jez. Raduńskim i Ostrzyckim na pd. od Chmielna w pow. kart. posiada opis samogłosek L.Biskupskiego (1883), skomentowany i zaktualizowany przez P.Smoczyńskiego (Zmiany w kaszubskim dialekcie okolic Brodnicy (na tle podobnych w innych dialektach kaszubskich), wyzyskującym też dane F.Ceynowy i in. Wykazał m.in. ginięcie archaizmów: *ęi, np. jiczmieńjãczmień; zastąpienie ‑iszcze przez ‑isko, np. klepiskò; mian. l.pd. typu dwa grosza na dwa grosze; brak końc. miejsc. l.m. –ech typu w lecech, jest bowiem w latach; w dop. l.p. żeń. końc. ‑e zastępowana przez –i, np. do stëdnie na do stëdni. Ogólne zmiany wymowy: ô też jako öê, np. stöwstêw; ò jako ło na łe, np. młegã, kłeło; wąskie ę jako szerokie ã, np. celãta, jidã. Lokalne: zmiana wygłosowego ‑ą na ‑óm, np. wielgóm stëdnióm – czy denazalizacja nosówek, np. jagniata, góseta, ksóżka, zób; zastępstwo u rzeczowników typu żëcé końcówki dop. l.p. ‑ô przez ‑i, np. kòle jedzeni. Są to zwykle zmiany z końca XIX w.
 
GWARA BRUSKO-LEŚNIEŃSKO-WIELEWSKA na pd. Zaborach (Brusy, Leśno, Wiele) została opisana m.in. przez K. Nitscha w jego Dialektach polskich Prus Zachodnich (1907), gdzie m.in. cechy: 1. brzmienie *ǐ jako wysokie i okrągłe ў czy ǔ; 2. zastępowanie tego dźwięku po l przez i; 3. rozróżnianie dop. l.p. od mian. l.m. w tematach na spółgłoskę tylnojęz. dekl. III, np. typ matcie, w nodzie, i wpływ tego na tematy I i III deklinacji na ‑s, ‑z, np. dop. kòsu, kòzu, a mian. kòse, kòze; 4. brak form bez e ruchomego typu bùdink, krawc; 5. ścieśnione a jako ó, np. ptóch, a ścieśnione e jako y, np. mlykò; 6. brak bądź zachwianie użycia formy dwie, np. dwa matcie; 7. akcent jeszcze inicjalny, ale często paroksytoniczny itd. System gram. i jednolitość całości mocno była zachwiana, zwł. na wsch., gdzie brakowało nawet kaszubienia .
 
GWARA GORĘCZYŃSKA, właściwie kartusko - goręczyńska należy do kaszubszczyzny centralnej z przejściem ‘i przed ł w ë, np. piëua, miëui, zgńëui.
 
GWARA GÓRSKA (tj. wsi Góra pod Wejherowem) wykazywała dawniej jeszcze silniejsze niż sąsiednia gwara luzińska zwężenie i przesunięcie ku przodowi jamy ustnej samogłosek tylnych jako skutek skrajnej tendencji do dyftongizacji (zob. dyftongi, np. chłypi, rjybjic.
GWARA GÔSKÔ (też gôchòwskô) charakteryzuje tzw. Gôchów, kasz. grupę lokalną w par. Borzyszkowy, Brzeźno Szl., Borowy Młyn i Zapceń na pn.-zach. pow. chojnickiego. Cechy fonetyczne, np.: ô jako ö: Göchë; o bez dyftongizacji (zob. dyftongi, np. potrzebuje; u jako u: duszu ‘duszą’; Q jako ó║u: ‘są’, tësuc, zajuc, z niu; o+N: duum; e+N: zémia; akcent inicjalny: potrzebuje, w Borëszkach, na Göchach.
GWARA GRABOWSKA na pn.-wsch. od Kościerzyny opisana została m.in. przez K.Nitscha ; wtedy wsią pograniczną, z mową wyraźnie różną od gwary bruskiej i wielewskiej, np. ô jako ó: gódó ‘gada’; é jako i: taczi żëci; ǐ ў jako ë: lës, rëba, ale ǔ bez zmian: szumòtem, czulë ‘słyszeli’; o+N: póniedzółk; e+N: cymno; brak e ruchomego w typie budink, krawc; akcent inicjalny; brak formy dwie, czyli np. dwa kozë; w koniugacji typ gódac, gódeta. Stan jej dzisiejszy inny, gdyż tylko sąsiednie Grabówko uznane w ® AJK za wyspę jęz., pozostałe wsie zamieszkują osadnicy po 1945.
 
GWARA JASTARNICKA (kasz. jastarskô) na płw. Hel reprezentuje gwarę Bylaków ; poza Jastarnią obejmowała też Bór (od 1972 razem miasto Jastarnia), ale obie wsie różniła wymowa nosówki tylnej, mianowicie w Borze daw. długa akcentowana zlewa się z przednią, np. ksandz, bank, gdy krótka nieakcentowana z tylną, np. gòlQba, pQkati (LGP 368). Zmiany w gwarze przedstawił Z.Stieber , mianowicie upowszechnienie się rozpoczętych ok. 1880 procesów twardnienia ń, zmiany kg’ w afrykaty ć dź oraz rozłożona wymowa wargowych miękkich typu pszóro ‘pióro’, lefszi ‘lwy’. Nadto daw. długie ō podczas badań Bronischa wymawiane monoftongicznie za Lorentza brzmiało już jak dyftong öu: kröul, mröufczi, a w 1950 jak yu: kyun, nyusz. Pierwsza zmiana miałaby być „germanizmem fonetycznym” dyspalatalizacja, pozostałe innowacje wynikły z rozwoju wewn. Nadto samogłoski nosowe są rozłożone z m niezależnie od pozycji, np. gems, ksemdz, ksemżo, prosamta, temcza, wemż. Wyzyskuje tę gwarę m.in. poeta M. Selin.
GWARA LUZIŃSKA (in.: luzińsko-szynwałdzka, tj. luzińsko-szemudzka) charakteryzowała się wg G.Bronischa 4 zmianami: 1. ǒ po nielabialnych  ≥ iě, eě (w tekstach z zapisem ě, np. dě grěmādë); 2. o po wargowych i tylnojęz. ≥ ǔě: ěsa,ěrěsc, też ěłǔě; 3. ło ǔě: ěva : pol. głova,ěp : pol. chłop itp.; 4. áō, np. čōrni. Zamieścił on 4 teksty w tej gwarze: 3 z Luzina i 1 z Grabowca. W ciągu 2 tygodni lipca 1901 Luzino i okolice badał K. Nitsch, opisując wyniki w Studiach kaszubskich. Gwara luzińska (1904), zawierających też 16 tekstów z Luzina i Robakowa oraz słownik obejmujący leksykę różną od Ramułta . Rozmawiał m.in. z informatorami Bronischa i osobami reprezentującymi gwarę szemudzką, ale w Szemudzie nie był osobiście, stwierdzając, iż „obie parafie stanowią jedną językową całość”, zajmującą pd.-zach. część pow. wejherowskiego, wyjąwszy mały klin, należący już do par. strzepskiej, gdzie mówi się np. broda, co (wobec luz. brjeda, cje). Wkraczającą w par. rozłazińską (m.in. w Rozłazinie, Jeżowie i Kętrzynie) gw. luzińską zaliczył do śrkasz. na podstawie właściwości akcentu, braku przejścia ‑egò ≥ ‑euo║‑ehò (jak na pn.) i mniejszego zakresu przechodzenia ǔ , ale typową jej cechę stanowiło przesunięcie artykulacji samogłosek ku przodowi, zwł. zmiana krótkiego ŏie po spółgłoskach przedniojęzykowych P. Smoczyński w art. Zmiany językowe w Luzinie w ostatnich pięćdziesięciu latach (1955) pisał: „różne językowe zjawiska układają się inaczej zależnie od wieku mieszkańców”, ale są one „mniej duże i ważkie niż w Sławoszynie”, gdzie widać skupianie się wokół pola palatalnego, gdy w Luzinie oddalanie się od pola palatalnego; zanikanie ř, uproszczenia akcentu, wycofanie się u średniego i młodszego pokolenia zmiany krótkiego ŏie i zleksykalizowanie typu bare, korëte, zachowanie nieściągniętych grup ała typu sedzała; ë bliskie e, ale też w kier. a o; cofanie się dyftongizacji i uprzednienia samogłoski, tj. wymowa typu kopla kuopla (por. xłypi); obniżanie artykulacji prowadzi do wymowy pośredniej ą ę; wargowe miękkie asynchroniczne z twardością elementu wargowego; często twarde k, mniej g: driegi; cel. ‑owie║ ‑ewie: kuewolevje (i po miękkiej w ‘e); końc. ‑ama║ ‑ami, dop. = cel. = miejsc.; nóm║ nami, wóm║ wami. Wszystko to uznał za skutek wewnętrznego rozwoju i zaliczył do śrkasz. Odmiankę szemudzką (lesacką) stosował L. Heyke w Piesniach północnych, w zapisie niemal półfonetycznym.
GWARA SŁAWOSZYŃSKA – {zob. GWARA ŻARNOWIECKA}
 
GWARA SWORZEŃSKA w Swornegaciach w pow. chojn. zbadana została przez K. Nitscha , który w jej opisie zastosował palatogramy. Cechy fonetyczne wg Nitscha: ô jako ó: trówa; é jako y: chlyw, smniyg ‘śnieg’; ó jako ó: król, aniół, ale przed j typ chujka, gnuj, pruj (tak też Derdowski: muj, swuj, stujta); ўë: rëba, ale ǐ po l bez zmian: lipa, list, choć pólëc, zrobiylë („spotyka się nieraz i zamiast ë” przez wyrównania i wpływ polski); nadto „jeden szczątek” *ęi║ë: w rdzeniu zëbnąc ‘ziębnąć’, zazybł, zazëbła; ǔ bez zmiany w ë: dusza, ludze; słaba dyftongizacja o u: uowca, uucha; e+N: czasym, chcymë; o+N: dóm, zwóni; typ Mniémniec; akcent zawsze inicjalny, też w wyrażeniach przyimkowych, np. na Wielganoc.
/
GWARA SZEMUDZKA – {zob. GWARA LUZIŃSKA}
 
GWARA WIELEWSKA - {zob. GWARA BRUSKO-LEŚNIEŃSKO-WIELEWSKA}
 
GWARA WIERZCHUCINA - {zob. GWARA ŻARNOWIECKA}
 
GWARA ZABORSKA (też krubańska, kasz. krëbańskô) charakteryzuje Zabory na pd.-wsch. Kaszub, zamieszkiwane przez Krubanó . Dzieli się na: 1. pn. w par. Grabowo (zob. gwara grabowska, Kościerzyna, Lipusz z pi, fi na miejscu p’, f’, np. pies – i 2. pd. w par. Brusy, Leśno, Wiele, a zatem gwarę brusko-leśnieńsko-wielewską z wymową px’, fx’, np. pchies (LGP 21) i szerszego zaniku grupach kẃ, gẃ, chẃ, krẃ (LGP 540), nie tylko np. kjat, gjôzda, ale też kjitną, kji ‘krwi’, kją ‘krwią’, chjelkę, sę chjądôł i pôrzuchje ‘żegawki’. Pojawia się w niej często ś ź ć dź, nadto ë tylko z ǐ, ў (np. dzëczi ‘dziki’), nie z ǔ (np. Kaszubë), tylko wyjątkowo ë z ę: zazëbła ‘zaziębła’ i typ ‑ek, ‑ec, a zatem zwykle dómek, już też typ ‑iskò, czyli zómkòwiskò (nie: zómkòwiszcze), typ celôk za celã.
 
GWARA ŻARNOWIECKA za czasów F. Lorentza zajmowała pn.-zach. Kaszuby nad Jez. Żarnowieckim i na wschód od niego enklawę wsi Sławoszyno i Sulicice wśród innych wsi już zniemczonych. Podobnie mogło być już za F. Ceynowy , o którego języku P. Smoczyński napisał, że to „nieznacznie znormalizowana” gwara Sławoszyna, czego dowodem wydaje się końcówka ‑ehò w dop. odmiany zaimkowo-przymiot., uważana za wyróżnik tej gwary. Smoczyński po analizie dużego materiału konkluduje, że „język Ceynowy wykazuje stan względnej równowagi, więc nic dziwnego, iż robi wrażenie znacznie większego podobieństwa i zbliżenia do polskiego języka ogólnego niż język dzisiejszy jego wsi rodzinnej.” Potwierdził tak u niego znaczne polonizowanie, które okazałoby się jeszcze większe, gdyby wyłączyć z badań teksty słowińskie i kabackie Hilferdinga podane w Skarbie, choć w wersji znormalizowanej przez Ceynowę . Przykładowe cechy: archaiczny akcent swobodny i ruchomy: bóżnica, nölepszi, ceniö, przëgòda, przëgód, nadic, slepi; grupa TarT: bardawica, charst; zlanie sonantów ps. *ľ i *l: czôłen, wôłna, żôłti; zmiana dzz: mieze ‘miedze’, tizéń; re-: remię, redło, ale radosc; zmiana ęië: jiczmë, klic, przësëga, zyb; ô jako ö: czöpk, ptöch; é jako éi: biéda, sniyg, zbòżi; zmiana ǐ ў ǔë: jęzëk, rozëm; we fleksji np.: przymiotnikowe formy narzędnika l.m. typu pòdwòrzim, wieselim, ale: kôzaniu; u Ceynowy końcówka dop. l.p. ‑ho, np. dobréhò, gdy w mowie tylko –uo, ‑ue, ‑ua, np. dobréuo; daw. odmiana czasowników typu kùpiaję, znaję, zażiwaję itd. Gwarę tę za Lorentza reprezentowało także Wierzchucino, którą badał w 1971 E. Breza, stwierdzając: „Pomimo trzywiekowej przynależności do Niemiec gwara kaszubska utrzymała się tutaj dobrze... Wskutek izolacji od innych wsi kaszubskich zachowały się tu bardzo liczne archaizmy językowe.” Należą do nich m.in.: akcent swobodny i ruchomy, np. ce, celęta, celęt, òrac, òra, a w wyrazach dwusylabowych na ostatniej, np. cëzy, dali, młodi; grupa TarT: skarnia, warna, ale droga itp.; re-: rek, pòrénk; zanik e ruchomego: zwónk, pôlc; miękkość przed ‑‘ar-: cwiardi, miartwi; zmiana dzz: zëwi ‘dziki’, zób ‘dziób’, saza ‘sadza’; zmiana ęi║y: pisc, trzisc, wicy, wzyc. Nowe systemowe cechy to np.: ô jako ö: céniö; é jako é: chléw, téż; ó jako ó: grób; brak fonologicznych nosówek, przy czym ustna wymowa wąska: géns, gémba, jidén ‘idę’, wóns, kónt, robió ‘robią’ (Lorentz 50 lat wcześniej notował szeroką wymowę nosówki przedniej, np. rãnkãn, raz tylko w génbãn); spółgłoski wargowe miękkie już grupami dwufonemowymi: pjösk, bjöłi, mjöł, wjöł, też swjat, ale ‑amë: rénkamë; kg’ jako ć dź: taci, drëdzi; zachowane dawne rz: brzég. Z fleksji np.: jiczmë, kam, krzém, płóm; w dop. l.p.r. ż. ‑e: krwie, stëdnie, zemie; nieściągnięte formy czasownikowe typu gödajén, spjéwajén; zachowanie końcówki ‑i║‑ë w rozk.: robi, wëwleczë, ale mów; u najstarszych czas przeszły złożony: jö jem czuł, të jes czuł; ściągnięte formy typu chcachcała, zaczénzaczãła...
GWARY BOROWIACKIE in. gw. tucholskie, a więc obszaru Borów Tucholskich, w dorzeczu górnej Brdy, charakteryzujące się brakiem mazurzenia (np. czas, szija, żito, rózdżi) i udźwięczniającej fonetyki międzywyrazowej . (typu brad uojca, jezdem), z wymową ę, eN jako a, aN (np. miąso, ciamno, lan), z dyftongiczną (zob. dyftongi) wymową samogłosek (np. ura), a zwł. pozostałościami tak wymawianego a pochylonego, np. ptåuk, i zmianą ki gi w ći dźi, np. taci dłudzi afrykatyzacja tylnojęzykowych. Są to gwary przejściowe między Wielkopolską a Kaszubami, graniczące bezpośrednio z dialektem złotowskim i Kosznajdrami.
GWARY BYLACKIE – zob. BYLACZENIE
 
GWARY KABACKIE używane były przez kasz. podgrupę etniczną Kabatków , zamieszkujących parafię Cecenowo (też np. wieś Pobłocie) i Główczyce (też np. wsie Izbica, Ciemino, Rumsko, Szczypkowice, Wielka Wieś) w pow. słupskim. F. Lorentz zaliczył je do kaszubszczyzny pn.-zach., której wyróżniającą cechą była dyftongizacja (zob. dyftongi) pomorskie ŏ, np. stuo, duoma, nuoga, częściowo też pomorskie e, np. prě, rěbuieta (wobec sto, doma, noga, prosą, robuota). Oddają ją zapisy „fonetyczne” K.C. Mrongowiusza , którego materiały są najstarszym źródłem do poznania mowy Kabatków w Główczycach i Cecenowie. Dwa teksty z Rowów i 8 z Izbicy zapisał A. Hilferding . Bogate są materiały Lorentza. Później raczej nie była badana aż do jej zaniku. Cechy fonet.: 1. zachowanie jednej nosówki: ą; druga rozwinęła się w dyftong ou; 2. ps. *ľ śr. rozwinęło się w dwa fonemy: u : l (por. stp. ł : l); 3. szumiąco-ciszące

afrykaty č з’ za kg’: čieřńa ‘kierznia’, druoзi ‘drogi’; x’ ≥ š’ ║ ś: marxevmarševmarśev; y nie przeszło w ë: cieзyduo : słowiń. cieзëdlo; tryftong uie- za uo- w nagłosie pod akcentem: uiegórd : słowiń. vuo-: vuogórd.

 

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS