1.2 Zasięg i zróżnicowanie kaszubszczyzny języka (mowy) Kaszubów. Grupy lokalne

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

Kaszubi zamieszkują dziś niewielki zwarty obszar (etniczny) Pomorza Gdańskiego. Wisła jest granicę wschodnią, zachodnią ujście Piaśnicy do Bałtyku, południową Brda (linia Czersk – Swornegacie), północną Bałtyk i płw. Hel. Nieco Kaszubów osiedliło się po 1945 r. w okolicach Bytowa, Miastka i Lęborka.

Jest to wschodni skrawek większego (w. XII-XIII po Parsętę i Kołobrzeg) terytorium Pomorza, które ulegało powolnej germanizacji. Kaszubszczyzna zawsze wykazywała wewnętrznie zróżnicowanie, pogłębiające się w warunkach izolacji, np. w czasach krzyżackich. Więcej wiadomości o tym mamy od czasów Ceynowy. Hilferding w połowie XIX w. podzielił  kaszubszczyznę „południkowo” na:

 

1.  Gwarę pomerańskich Słowińców, (zob. {L gwary słowińskie}) i Kaszubów: a) Słowińców, np. Wielka Gardna, Kluki, Smołdzino; b) Kabatków (zob. Kabatkowie), np. Główczyce, Rowy; dziś nieistniejąca;

2.  Gwarę pomerańskich Kaszubów: a) nad jez. Łebsko, np. Izbica i Łeba, b) za Jez. Łebskim, np. Charbrowo, Sarbsk, Osieki, c) w Bytowskiem, np. Bytów, Grzmiąca; ostatnia zachowana częściowo, np. w Czarnej Dąbrowie i Rekowie;

3.  Gwarę kaszubską w Prusach Zachodnich, np. Żarnowiec, Swarzewo, Chałupy, Wejherowo, Kartuzy, Stężyca, Kościerzyna, Leśno, Skarszewo.

 

Podział ten na początku XX w. zaktualizował F. Lorentz, który w obrębie 2 głównych obszarów: północ i południe (różnych pod względem iloczasu), a zatem „równoleżnikowo”, wyodrębnił 21 grup, a w nich 70 gwar, uwzględniając drobne różnice; zilustrował to tekstami (łącznie ok. 1000).

 

Atlas językowy kaszubszczyzny oddaje stan z połowy XX w. i wydziela:

 

1.  Bardziej archaiczną północ:

 

a) Puckie (Morzanie; osobno półwysep Hel: Rybaki);

b) Puckie i Wejherowskie; pas środkowy to tzw. Lesacy;

 

2.  Innowacyjne centrum, m.in. Józcy, inaczej Mucnicy;

 

3.  Spolonizowane południe, szczególnie wschodnie.

 

W grupach tych ogólnie zachód jest bardziej archaiczny, w tym też na południu, cały zaś wschód innowacyjny.

Wewnętrzne zróżnicowanie językowe i kulturowe Kaszubi sami dostrzegają w licznych nazwach podgrup etnicznych. Nazwy te wywodzą się: z topografii (Kaszuby,Lesacy, Zabory), od właściwości mowy (Bylacy, Gochy, Krubany, Słowińcy), od zajęć (np.Rybaki wobec Konicy, inaczej Gburzy), od ubioru (Kabatkowie, Mucnicy), od stanu społecznego (np. Parciana Szlachta) itd. Bylacy na pn.-wsch. bylaczą, tj. wymawiają ł jak l (np. bél, bëla, pol. był, była), zob. bylaczenie; Półbylacy, inaczej Leżcy na pn.-zach., używający gwary żarnowskiej, częściowo bylaczą (por. leżka, pol. łyżka); Józcy na śr.-zach. mówią gw. sierakowską; Lesacy na śr.-wsch. gw. lesacką; Gachy/ Gochy na pd.-zach. gwarą gachowską; Zaboraki,Zaboracy lub Krubanie/ Krubany na pd.-wsch. gw. zaborską lub krubańską. Wymarli Słowińcy nad jez. Gardno i Łebsko używali gw. słowińskiej, a Kabatkowie w par. Cecenowo i Główczyce gw. kabackiej.

Podkreślić trzeba, że w obrębie podgrup (np. Bylacy) funkcjonują dalsze podgrupy (Konicy, Rybacy) i że ich nazwy nieraz całkowicie się dublują (np. Józcy i Mucnicy) lub tylko częściowo nakładają (np. Parciana Szlachta a Józcy). Większość tych nazw nie jest jednak szerzej używana (zob. ryc. 55.). Powszechna nazwa Kaszuby i Kaszubi jako nadrzędna obejmuje cały obszar; najprawdopodobniej pochodzi od wyrazu kaszuby ‘niegłębokie wody porośnięte wysoką trawą’.