Kaszubszczyzna | Kultura materialna Kaszub | Architektura

Architektura

autor: Małgorzata Klinkosz
Spis treści
Abecadło
Haft
Regionalny strój                                                                  
Godła, symbole, wizerunki
Taniec
Garncarstwo
Plecionkarstwo
Rogarstwo
Muzea
Malarstwo
Rzeźba
Bursztyniarstwo
Architektura
Tkactwo

 


 
Z regionem Kaszub historycznie kojarzy się drewniane chałupy w większej części zrębowe, pokryte strzechą lub gontem. Ich wizerunek był prosty i zwarty, nieco przysadzisty, z założeniem na planie prostokąta, z gankami, wnękami, przybudówkami. Krył je dwuspadowy lub naczółkowy dach, który później został zastąpiony dwuspadowym dachem spłaszczonym.

Wiele z nich miało podcienie, przestrzeń zabudowaną tylko częściowo, nieprzekraczającą zwykle jednej kondygnacji, przykrytą dachem, opartą na słupach, o szerokim lub wąskim froncie. Stosowane ze względów użytkowych, służyły do wykonywania prac domowych, były przedsionkiem do witania gości. Budowały też nastrój, osłaniały wejście przed słońcem i deszczem. Na ile były rozległe, na tyle dawały informacje o zamożności właścicieli, pełnił też funkcję dekoracyjną, konstruował symetrię elementów elewacji.

Chałupy postawione na planie prostokąta początkowo były jednoprzestrzenne z otwartym paleniskiem, takie posiadali najubożsi. Bogatsi, w tym szlachta kaszubska, zamieszkiwała domy dwutraktowe czteroizbowe. Za drzwiami wejściowymi usytuowana była sień, często z klepiskiem, dalej największa izba o pow. 20-30 m2 z drewnianą podłogą i belkowanym sufitem, ścianami wylepionymi gliną i bielonymi. W rejonie północnych Kaszub spotyka się również zabudowania szkieletowo – szachulcowe, budowane z gliny z osadzeniem w konstrukcji z belek. Chaty były ustawione przede wszystkim w ekspozycji południowej lub południowo – wschodniej. „Na głównej osi czworoboku zagrody stawiano najczęściej budynek na zboże, zaś budynki gospodarcze (chlewy) od strony kierunku przeważających wiatrów posiadały silniejszą konstrukcję fundamentu (z dokładniej układanych głazów eratycznych), zaś dach budynku częstokroć spadał poniżej wysokości zrębu dla odpowiedniej osłony przed opadami deszczu i śniegu oraz wiatrów. Konstruowane jednospadkowe konstrukcje daszkowe w obrębie zagrody - z reguły posiadają poszycie od strony odwietrznej. Podobnie też z wolnostojącymi konstrukcjami daszkowymi nad “sklepami – (piwnicami) można zauważyć przewagę ekspozycji odwietrznej i konstruowanie włazu prawie zawsze od południa i od wschodu. Duże zagrody jednodworcze na pustkowiach w swej dążności do spoistości, niezależnie od czworobocznego zwartego układu budynków, wolne przestrzenie zabudowywały wysokimi płotami żerdziowymi bądź dranicowymi, konstruując swoiste bramy wyjazdowe z konstrukcjami wjazdowymi z nakryciem daszku. Takie rozwiązania, aczkolwiek częste również na ziemiach południowopolskich są przejawem zabezpieczenia się od deszczu, śniegu, bowiem ich konstruowanie było wyrazem dążności do pozyskania maksymalnego spokoju. Na kamienistych Kaszubach ziem powiatu kartuskiego i kościerskiego znane są przypadki konstruowania swoistych kamiennych grodzi naokoło zagrody, także najczęściej od strony odwietrznej, które są swoistą konstrukcją ochronną.1

 
Chałupy dwuizbowe jedno- lub wielotraktowe, trzyizbowe półtoratraktowe i czteroizbowe dwutraktowe były w dużej mierze asymetryczne. Dopiero pod koniec wieku XIX zestandaryzowano budownictwo na Kaszubach, co zapoczątkowało bardziej symetryczny układ. Typy urządzania wnętrz zależny był od rozplanowania architektonicznego domu. W jednoizbowych chałupach przestrzennych i tych z wydzieloną częścią przedsionkową panowała pewna asymetria, np. komin nie był usytuowany centralnie. Izba, alkierz, komora, czy nawet warsztat rzemieślniczy stanowiły podstawę rozplanowania. Nieodłącznym elementem wnętrza kaszubskiej chaty były święte obrazy i figury. Szczególną popularnością cieszyły się wizerunki świętej rodziny, Matki Boskiej, Jezusa i św. Antoniego lub patrona parafii. W bogatszych chatach gburskich wnętrze było gustownie urządzone, stały w nim łóżka z rzeźbionymi szczytami, stół, krzesła i szafa. Pośrodku chaty usytuowany był komin z drzwiami, przez które można było wchodzić do wnętrza. Wielką izbę i małą dzieliła komora do przechowywania zapasów i zapraw. Magazyn ziarna usytuowany był na poddaszu małej izby.

„ Znamienną cechą bryły domu kaszubskiego jest pewna asymetria (również w budynkach o dwustronnie zabudowanej sieni) oraz funkcjonalne rozmieszczenie otworów okiennych i drzwiowych (w budynkach starszych); charakterystyczne jest silne zbliżenie okien do węgła (ściany szczytowej i wzdłużnej) dla oświetlenia naroża wielkiej izby. Również warte podkreślenia jest stosowanie okien dwu- i jednoskrzydłowych i brak użycia okien trójskrzydłowych (...)W budownictwie kaszubskim detal architektoniczny odgrywał stosunkowo niewielką rolę – był bardzo skromny, często ograniczał się do niezbędnych elementów wykończenia budynku.”2

 

 
1 R. Kukier, Tradycyjne budownictwo kaszubskie w regionie Gochów i Zaborów cz. II, w: http://www.najigoche.kaszuby.pl/artykul/artykul=515,tradycyjne-budownictwo-kaszubskie-w-regionie-gochow-i-zaborow-cz-ii/
2 Krzysztof Szarejko, Kaszubski dom drewniany – tradycja i współczesność, w: http://www.pg.gda.pl/architektura/eurarc/pdf/polska/kaszuby%20dom.pdf
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS