Słowniki gwary kociewskiej
Badania nad słownictwem gwary kociewskiej mają już ponadstudwudziestoletnią tradycję. Rozpoczyna jes słownik Józefa Łęgowskiego z 18889 roku, który dotyczy oprócz gwary kociewskiej, także i malborskiej. Najważniejszym dziełem leksykograficznym poświęconym Kociewiu jest słownik ks. Bernarda Sychty opracowany w II połowie XX wieku. Popularnonaukowy charakter ma natomiast Mały słownik kociewski Marii Pajakowskiej-Kensik. Wraz z przykładami wybranych haseł przedstawiam je niżej. W kartotece Słownika gwar polskich PAN znajduje sie tez rękopiśmienny słownik gwary wsi Jeleń tczewski (ponad 8 000 kartek) (za: Woxniak 2000: 33).
Dr Nadmorski (Józef Łęgowski), Spis wyrazów właściwych gwarze malborskiej i kociewskiej
Gwar Kociewia i Malborskiego dotyczy słownik Józefa Łęgowskiego Spis wyrazów właściwych gwarze malborskiej i kociewskiej zamieszczony w jego opracowaniu Urządzenia społeczne, zwyczaje i gwara na Malborskiem. Autor opublikował je pod pseudonimem dr Nadmorski w 1889 roku („Wisła”, t. III, s. 717-754, słownik: s. 743-748).
Słownik zawiera 184 hasła i 22 osobno wydzielone związki frazeologiczne nazwane „przysłowia i sposoby mówienia na Malborskiem”, np.
Lelecha gonić, biegać bez celu.
Jeść jak wołoduch.
Wyrazów odnotowano jednak więcej, gdyż jak zwykle w tego typu słowniczkach hasła zawierają niekiedy więcej niż jeden wyraz (niejednokrotnie całą rodzinę wyrazową), por. np.
Cherlak, cherlać chorować m. cherchuła k.
Chruchel, chruchleć kaszleć m. chruchla k.
Chrzybiec grzbiet m. chrzyptowina mięso z grzbietu k.
Lólek, lólka dziadek i babka. m. i k.
Autor porównuje leksykę kociewską i malborską (skróty m., k.), stąd też nieraz różnordzenne odpowiedniki kociewskie i malborskie w jednym haśle, np.
Paździebia l.m. len z paździorami. m. To samo nazywają na Kociewiu podklepy.
Ruń trawa puszczająca się na zoranej roli. k., to samo co par na Malborskiem.
Szmaniać szukać, żeby coś porwać, np. dzieci szmaniaj po szafach. m. Na Kociewiu szwaniać.
Struktura haseł jest na ogół prosta, najczęściej trzy- lub czteroskładnikowa: wyraz hasłowy, definicja i lokalizacja w postaci skrótów: m – Malborskie, k – Kociewie, przy różnicach leksykalnych między obiema gwarami – dwa wyrazy synonimiczne, por.
Roztrębach obleciświat. k.
Rumostwo graty bez wartości. m.
Wołoduch człowiek obżarty m.
Zagałuszyć zabić podstępnie, np. w lesie m.
Sapka katar. m. i k.
Ubiedrznia góra stroma lub jej pochyłość. m. i k.
Stecka ścieżka m. stegna k.
Łobza, obza długi powróz do łobzowania, tj. wiązania za nogę krów lub świń na pastwisku; jeden koniec jest umocowany przy palu. Na Kociewiu taki powróz nazywa się wężysko.
Nieliczne hasła zawierają dłuższe konteksty (cytaty), które ilustrują użycie poszczególnych
hasłowych w tekście, np.
Naderszały np. naderszały jak sowa, nadęty, zasępiony. k.
korsować, skorsować spowodować do wstania, niemal to samo ci dugować, zdugować, np. skorsować z łóżka m.
Szuszwał kawał, np. wiatr zrywa szuszwały z słomianego dachu. m.
Wystawać, wystónek trudzić się, mozół, np. ubogi ma duży wystónek. m.
Przy niektórych wyrazach pojawiają się informacje etymologiczne (zwłaszcza przy zapożyczeniach, ale nie tylko), sporadycznie porównania z innymi gwarami, i uwagi o ich funkcjonowaniu, zwłaszcza o ich frekwencji (rodzaj opisowych kwalifikatorów frekwencyjnych), np.
Hel miejsce przewiewne: dom stoi na helu, tj. wysoko, dokąd wiatr ma swobodny przystęp. Z tego wyrazu pochodzi prawdopodobnie nazwa półwyspu Hel, a i hale tatrzańskie to samo oznaczają. m.
Kanela cynamon, z niemieckiego Kaneel. m.
Bałabun kartofle m. rzadko się używa; powszechniejszym jest wyraz bałabunisko na suche łodygi kartofli. m.
Łysina czoło; ten ostatni wyraz sie nie używa. m.
Jaić się, tj. kręcić się jak kura z jajem m. Używa się także w Wielkopolsce.
Słownik Józefa Łęgowskiego, starannie opracowany na miarę ówczesnej sztuki leksykograficznej, jest ważnym dokumentem gwarowej leksyki kociewskiej i malborskiej.
Słownictwo kociewskie ks. Bernarda Sychty
Słownik kociewski ks. Bernarda Sychty to jego drugie – po Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej – dzieło leksykograficzne o podobnym charakterze i sposobie opracowania, co sygnalizuje już sam tytuł paralelny do pierwszego: Slownictwo kociewskie na tle kultury ludowej. Jest to słownik trzytomowy (t. I: A-Ḟ, t. II: G-Ń, Wrocław-Warszawa 1980; t. III: O-Ž, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985). Tom I poprzedza dwustronicowe słowo wstępne Hanny Popowskiej-Taborskiej, które kończy następująco:
Tak oto otrzymuje Kociewie olbrzymi zbiór słownictwa i kompendium danych związanych z jego ludową kulturą. Zbiór ten wypełnia lukę istniejąca w naszej wiedzy o tym rejonie Polski, a nazwisko autora gwarantuje, że będzie to praca o olbrzymiej wartości materiałowej i o przemyślanej formie. (SychSK VII).
Po nim następuje równie krótka przedmowa autora wraz z lakonicznym opisem układu słownika, zastosowanej transkrypcji i wykazem skrótów (łącznie niecałe 2 strony).
Już tytuł sygnalizuje duży udział informacji etnograficznych, które autor zamieszcza w formie narracji odautorskiej po wszystkich znaczeniach. Jest to zatem słownik lingwistyczno-etnograficzny. Ks. Sychta przytacza całe opisy niektórych zwyczajów, piosenki, przyśpiewki, zagadki, podania itp. Niektóre hasła bogate w treści kulturowe są w związku z tym obszerne, por. np. hasła vojanka, vojanńik z przytoczonymi pieśniami żołnierskimi, duša (hasło prawie dwustronicowe) z bardzo bogatym opisem wierzeń, zwyczajów, przysłów czy hasła vimńotki (z opisem gleby na Kociewiu i rodzaju gospodarzy), vłos (z opisem wierzeń):
vimńotki, -ȯv, plt ‘teren piaszczysty, piaski’. Kociewie posiada obok gleby dobrej ziemię bardzo ubogą. Nierzadko trafiają się vimńotki, w których źamńa ńe jestaj ńigdi dȯma, ale zavdi pode drogȯ... po gośćińe χoi bo abo udaje śa do boru, abo jȯatř přenośi ćangam z mńejsca na mńėjsce, o ile sosna nie związała jej swymi korzeniami. Nie dziw, że nieraz na tak nieurodzajnej glebie nie tylko putker, lecz nawet większy gbur miał kiedyś zaledwie co jeść. Gospodarzy takich nazywano edułami lub patėrakami. Por. vidmuχoe.
vłos, -a, m ‘włos’. Ale maš ti, evčino, ṕąkne vłosi! ◊ Wierzenia: Człowiek z rosnącym włosem na brodzie rychło owdowieje. Włosy najeżone na głowie zapowiadają wiatr. Włosy obce wplątane w swoje miały niegdyś zastosowanie przy zapuszczaniu kołtunu. Lęk wzbudzają ludzie z rudymi włosami. Dziecku w pierwszym roku życia nie należy obcinać włosów ani paznokci. Człowiek mający dwa gniazdka na głowie, tak że trudno mu zrobić przedział we włosach, niebawem utonie.
Słownik zawiera ok. 5000 haseł. W zamierzeniu ma to być slownik pełny, a więc nie notujący wyłącznie osobliwości gwarowych, lecz również wyrazy wspólne z polszczyzną ogólną. Autor stwierdza, że ma on układ gniazdowy (zob. SychSK XI), ale rzeczywiście ma układ alfabetyczno-gniazdowy i to niekonsekwentny, gdyż tak zostały opracowane tylko czasowniki, głównie prefiksalne, por.
tėrać, tėra, vn, impf ‘ciężko pracować’. Tėrȯm całi ań od rena do ečora.
Comp.: viterać, va, pf ‘wytępić, wygubić’. Mńamci χćali všistkėχ Polakȯv viterać. Uterać śa, vr, pf ‘zdechnąć’. V tim roku mńe śa juž drugi kȯń utėrał. Zatėrać, va, pf ‘zamęczyć kogoś na śmierć’. Ńe kła takiχ dužėχ furȯv, bo zatėraš te końiska. Zatėrać śa, vr, pf, zob. uterać śa.
ale już czasowniki pochodne utworzone sufiksalnie, np. stojić i stojuχnać (..) dem. od stojić, stanowią osobne hasła.
Brak układu gniazdowego także w zakresie innych części mowy, por. np.
přibočni, adj. subst. zob. přibočńik.
přibočńik, -a, m. ‘drużba weselny’. Ja žam juž raz bėł za přibočńika.
přibočńica, -i, f ‘druhna weselna’. Puda iś na vesele za přibočńica.
które omówiono w odrębnych hasłach, a nie zgromadzono w jednym gnieździe słowotwórczym.
Struktura artykułu hasłowego jest następująca:
1) wyraz hasłowy w wersji gwarowej zapisany fonetycznie,
2) informacja gramatyczna obszerna, choć niepełna (często określenie części mowy, rodzaju gramatycznego rzeczownika, aspektu czasownika, D. lp. rzeczowników),
3) fakultatywnie kwalifikatory (chronologiczne, np. neolog., neosemant., †, frekwencyjne: tylko 1, tj. sporad., stylistyczno-ekspresywne, np. eufem., fig., humor., iron., pejor., pieszczotl., pogardl., rub., wulg., złośl., żartobl., tematyczne, np. anat., astron., bot., etiol., kult., łow., med., muz., ryb., weter., zool., pragmatyczne, np. w jęz. dzieci, przysł),
4) definicja (objaśnienie znaczenia),
5) cytaty (ilustracja tekstowa) bez dokładnej lokalizacji, zapisane fonetycznie, przykłady z żywej mowy,
6) fakultatywnie, tam, gdzie materiał na to pozwala, wyodrębnione związki frazeologiczne, przysłowia, porównania, zagadki, fragmenty pieśni itp. sygnalizowane rombem,
7) geografia przykładu, zwrotu, przysłowia.
Cytaty nie są ścisle lokalizowane, uogólniona lokalizacja typu pd (południe) dotyczy natomiast wyrazów hasłowych, zwrotów, przysłów, zagadek, pieśni itp.
Maria Pająkowska-Kensik Mały słownik kociewski
Maria Pająkowska-Kensik
Mały słownik kociewski, wyd. 2 rozszerz. i uzup., Tczew2001, ss. 135.
Słowniczek pomyślany jako popularny z prostą strukturą hasła: wyraz hasłowy i jego znaczenie, kwalifikator, rzadko informacja gramatyczna (głównie przy rzeczownikach odmiennych rodzajowo) opracowała doświadczona dialektolog zajmująca się od wielu lat naukowo gwarą kociewską. Zawiera 2269 haseł w zapisie ortograficznym ułożonych alfabetycznie („najciekawszych wg wyboru autorki oraz wskazanych przez jej Sprzymierzeńców”).
Ma charakter dyferencyjny, a więc notuje wyrazy różniące się od ogólnopolskich formalnie; np.
kocołować / koczołować – czuwać
lujostwo – chamstwo;
mostrich / móstrich, m. – musztarda;
zorgowny – zapobiegliwy
żabior – samiec żaby
w tym zleksykalizowanymi cechami fonetycznymi, np.
angrest – agrest,
arbata – herbata,
lub znaczeniem, np.
przebrzydły – bardzo brzydki
pupa – lala
pustynia – pusta izba przeznaczona na uroczystości.
Zastosowane w słowniku kwalifikatory to przede wszystkim kwalifikatory chronologiczne (wyrazy przestarzałe, dziś używane bardzo rzadko oznaczone zostały znakiem + w nawiasie okrągłym) i stylistyczno-ekspresywne, por. np.
metły (+) – mdły
tolpacz (+) – ktoś słaby
pierdółko – żart. 1. ozdoba w stroju kobiet; 2. jakiś drobiazg
babora – pogardli. kobieta
poperda – pogardl. zupa.
Definicje są zazwyczaj wystarczające, choć wyraźna w słowniku dominacja definicji synonimicznych w postaci odpowiednika ogólnopolskiego nie sprzyja precyzji określania znaczeń. Trafiają się również definicje niesynonimiczne (głównie realnoznaczeniowe) niejasne, nieprecyzyjne, zbyt ogólne, niekiedy nieodpowiadające gramatycznie wyrazowi hasłowemu (np. przymiotnik – definicja odpowiednia dla rzeczownika), por. np.
zbabiny – zwyczaj żniwny
załgać się – iść pod pretekstem
ślépiaty – 1. mający duże oczy; 2. coś w duże wzory.
Podstawą słowniczka są zbiory własne autorki, słownik ks. Bernarda Sychty oraz notatki przekazane przez miłośników regionu. Na całość publikacji – oprócz właściwego słownika – składa się wstęp poświęcony genezie słowniczka i na końcu uwagi redakcyjne, informacje o Kociewiu i gwarze kociewskiej.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Edward Breza, 1984, Ks. dr Bernard Sychta (21 III 1907 – 25 XI 1982). Wspomnienie pośmiertne, „Slavia Occidentalis” 1984, t. 41, s. 173-175.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Maria Pająkowska-Kensik, 2000, „Słownik gwar kociewskich” Bernarda Sychty jako źródło poznania kultury ludowej Kociewia, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 193-199.
Władysław Pniewski, 1938, O słownictwie i słownikach kaszubsko-pomorskich, „Rocznik Gdański” 1938, t. XI, s. 141.
Hanna Popowska-Taborska, 1983, Z dziejów prac leksykograficznych ks. dr. Bernarda Sychty. Fragmenty listów autora Słownika kaszubskiego i kociewskiego do Hanny Popowskiej-Taborskiej, „Pomerania” 1983, nr 3, s. 1-12.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Jadwiga Wronicz, 2006, Amatorskie słowniki gwarowe, „Studia Dialektologiczne” III, pod redakcją Joanny Okoniowej, Kraków, s. 171-180.
Słowniki:
Józef Łęgowski (dr Nadmorski), Spis wyrazów właściwych gwarze malborskiej i kociewskiej, [w:] Urządzenia społeczne, zwyczaje i gwara na Malborskiem, „Wisła”, 1889, t. III, s. 717-754, słownik: s. 743-748.
Maria Pająkowska-Kensik Mały słownik kociewski, wyd. 2 rozszerz. i uzup., Tczew2001, ss. 135.
ks. Bernard Sychta, Slownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I: A-Ḟ, t. II: G-Ń, Wrocław-Warszawa 1980; t. III: O-Ž, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985.