Gwara regionu
Ziemia chełmińsko-dobrzyńska

 

 Gwary ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej – dwóch ziem historycznych w opracowaniach dialektologicznych tradycyjnie (od czasów Kazimierza Nitscha) są ujmowane jako jedna jednostka gwarowa i zaliczane do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego. Tak ujmuje przynależność dialektalną tego obszaru Stanisław Urbańczyk, który upowszechnił określenie ziemia chełmińsko-dobrzyńska jako nazwę jednostki dialektologicznej.

Podobnie klasyfikuje je Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego, zaznaczając gwary chełmińsko-dobrzyńskie na mapie dialektu wielkopolskiego bez wydzielania ich granic.

Różnie oceniał przynależność dialektalną ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej Kazimierz Nitsch, twórca polskiej dialektologii. Podkreślał on zwłaszcza rolę gwar chełmińskich jako najstarszego dialektu polskiego na Pomorzu, który wywarł znaczny wpływ na kształtowanie sie późniejszych, nowszych gwar, takich jak kociewskie, malborsko-lubawskie, warmińskie, a nawet mazurskie.. Na mapie narzeczy polskich z 1919 roku wyróżnił osobno narzecze kujawsko-chełmińsko-kociewskie, odróżniając je od innych sąsiadujących narzeczy: wielkopolskiego i mazowieckiego. Jako bliskie narzeczu kujawsko-chełmińsko-kociewskiemu wydzielił narzecze przechodnie chełmińsko-mazowieckie (tj. obejmujące teren Lubawskiego, Ostródzkiego i Warmii).

To znamienne określenie przechodnie zostało szerzej przedstawione już wcześniej w 1907 roku w pracy Dialekty polskie Prus Zachodnich, będącej rezultatem szeroko zakrojonych badań nad gwarami Pomorza, w której w części poświęconej gwarom chełmińskim pisał:  Dialekt chełmiński zajmuje pośrednie miejsce między grupą pruską (tucholski, kociewski, grudziądzki, malborski, lubawski) a wielkopolsko-kujawską, zbliżając się jednak raczej do drugiej z nich (cyt. za przedruk: Nitsch 1954: 209).Na mapie polskich dialektów Pomorza i Prus Wschodnich z 1937 roku (dokładny przedruk mapy: Nitsch 1954, mapa nr 5) wyróżnia w grupie III – dialekty kujawsko-chełmińskie podgrupę b) chełmińsko-dobrzyńskie właściwe (obok: a) kujawskie, c) chełmińskie przejściowe do lubawskich), co w nieco różni się od poprzedniej wersji podziałów oddzieleniem kociewskiego (ujmowanego wcześniej łącznie z Kujawami i ziemią chełmińsko-dobrzyńską).

Wyboru polskich tekstów gwarowych z 1960 roku wyróżnił w obrębie Wielkopolski grupę kujawską (B.), do której zaliczył jako drugi (po Kujawach) region gwarowy ziemię chełmińsko-dobrzyńską (trzecia grupa określona jako „Ekspansja na Pomorze” obejmuje Kociewie i Grudziądzko-Wąbrzeskie).

Wyboru polskich tekstów gwarowych. Za: Nitsch 1960. Z tego podziału wynika, że jest on bliższy pierwotnej klasyfikacji gwar Pomorza, który twórca polskiej dialektologii przedstawił na mapie narzeczy z 1919 roku.

Należy podkreślić, że spośród wszystkich gwar funkcjonujących na obszarze dawnych Prus Wschodnich i Prus Zachodnich na prawym brzegu Wisły tylko gwary chełmińskie ściśle łączące się z dobrzyńskimi należą do starych polskich gwar. Kazimierz Nitsch tak pisał w 1937 roku w artykule Język polski Pomorza i Prus Wschodnich:

Inne są stosunki po prawej stronie Wisły. Tu językowym jądrem, dialektem najstarszym, jest mowa chełmińska, najściślej się łącząca z dobrzyńską a pierwotnie blisko spokrewniona z kujawską (udźwięcznianie międzywyrazowe i silne „pochylanie”, u nos rośnie zieluno trowa i śpiwaju ptoki, podczas gdy pod Grudziądzem: u nas rośnie zielóna trawa i śpiéwajó ptaki), ale wraz z wszystkimi innymi dialektami prawobrzeżnego Pomorza uległa wpływowi mazowieckiemu choćby w owych śwatach i śwecach. Dialekt ten zajmuje powiaty toruński, chełmiński i wąbrzeski (prócz północnego paska dwu ostatnich, który jednak pierwotnie tu należał). (cyt. za przedruk: Nitsch 1954: 359).

Podobnie określa gwary chełmińskie Halina Turska jako „prastary dialekt polski” (Turska 1954/1984: 121), podczas gdy gwary lubawskie, malborskie, ostródzkie, warmińskie i mazurskie należą do gwar nowszych, które powstały w wyniku osadnictwa polskiego na ziemiach zamieszkałych wcześniej przez bałtyckich Prusów. Wiadomo natomiast na podstawie analizy najwcześniejszych zapisów nazw miejscowych, że przynajmniej już od wieku XII mieszkała na ziemi chełmińskiej ludność polska (Turska 1954/1984: 124). Gwary chełmińskie powstały w wyniku polskiego osadnictwa z obszaru Wielkopolski i Kujaw, o czym świadczą wyraziste związki językowe z Kujawami (jw.: 122). Potwierdziły to również – oprócz badań dialektologicznych – badania archeologiczne, historyczne i etnograficzne (Maciejewski 1985: 97). Ślady pobytu bałtyckich Prusów są nikłe, gdyż osadnictwo pruskie cofnęło się tu pod naporem osadnictwa polskiego. Podobnie gwary dobrzyńskie sąsiadujące z Mazowszem właściwym również historycznie z nim związane można uznać za „prastare gwary polskie”.

Gwary chełmińsko-dobrzyńskie zajmują obecnie teren koło Chełmna i Dobrzynia w zakolu Wisły, przedzielone Drwęcą. Gwary chełmińskie zajmują dziś teren między Wisłą, Ossą i Drwęcą, ale w przeszłości obejmowały całą historyczną ziemię chełmińską (por. Mapa nr 1. Ziemia chełmińska w: Historia regionu). Dzisiejsze granice gwar chełmińskich różnią się zatem od granicy historycznej, gdyż pierwotnie zajmowały one obszar większy, sięgając dalej na północ i na wschód. Wskazują na to relikty wymowy chełmińskiej występujące na szerokim pasie od północnego wschodu (Turska 1954/1984: 125). Ten fakt wcześniej już podkreślał Kazimierz Nitsch, pisząc w 1937 roku: Dialekt ten zajmuje powiaty toruński, chełmiński i wąbrzeski (prócz północnego paska dwu ostatnich, który jednak pierwotnie tu należał) (cyt. za przedruk: Nitsch 1954: 359). W okresie powojennym badania Jerzego Maciejewskiego pokazały wyraźnie, że obecna granica gwar chełmińskich jest granicą, do której gwary te się cofnęły pod wpływem nowszych cech językowych szerzących się od północnego wschodu (Maciejewski 1954, Wróbel 1992: 70).

 

Gwary chełmińsko-dobrzyńskie można określić jako gwary przejściowe, gdyż zawierają cechy zarówno kujawskie (wielkopolskie), jak i mazowieckie ze względu na kolonizację z Wielkopolski i Kujaw oraz z uwagi na administracyjny związek z Mazowszem. Krzyzują sie tu różne izoglosy, zob. zasięgi różnych cech na ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej. Mapa nr 6. Mapa zwartego obszaru gwar polskich w zasięgu sprzed I wojny światowej. Cechy głosowe. Za: Kazimierz Nitsch, Dialekty języka polskiego, mapa nr 1).

Kształtowały je zatem dwa wielkie dialekty: wielkopolski i mazowiecki (por. np. Wróbel 1991: 76, 1992: 67), a ze względu na burzliwą i skomplikowaną historię – czasem wspólną, niekiedy zaś różną – obu ziem nie można również nie wspomnieć o długotrwałym wpływie języka niemieckiego i – w odniesieniu do gwar dobrzyńskich – krótszym wpływie języka rosyjskiego (ziemia dobrzyńska znajdowała się pod zaborem rosyjskim od 1815 roku). Tezę Kazimierza Nitscha na początku XX wieku o pogranicznym charakterze gwar chełmińsko-dobrzyńskich potwierdziły późniejsze badania dialektologiczne Anny Strokowskiej, prowadzone na pograniczu wielkopolsko-mazowieckim. Jej zdaniem, ziemia chełmińsko-dobrzyńska jest „(...) zespołem gwarowym zasługującym na miano przejściowego. (...) Znane jest podłoże językowe tych gwar, gdyż wiadomo na pewno, że były to ziemie skolonizowane w epoce historycznej przez osadników kujawskich. (...) Ze stanowiska dialektologii współczesnej jest to, więc obszar niejednolity” (Strokowska 1978: 254). Polityczno-administracyjny związek tych ziem z Mazowszem zapoczątkowany został przez testament Krzywoustego, na skutek czego z Kujawami i ziemią michałowską włączone zostały do Mazowsza. Jedność rozbiło sprowadzenie Krzyżaków. Granice polityczne państwa krzyżackiego spowodować musiały izolację gwar chełmińsko-dobrzyńskiej zarówno w stosunku do Mazowsza, jak i do macierzystych Kujaw. Przyczyniło się to do odrębnej w pewnym okresie ewolucji tych gwar.

Badane wsie – Kucborek i Czumsk Mały – położone są na przeciwległych krańcach ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej: Kucborek na północnym zachodzie, w ziemi chełmińskiej, Czumsk Mały na wschodzie, w ziemi dobrzyńskiej i to w jej części wschodniej bliskiej Mazowszu, stąd w nagraniach sporo odnotowano cech typowo mazowieckich, czasem szerzej północnopolskich.

1)      brak mazurzenia, tzn. że rozróżniają one szeregi spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż i przedniojęzykowo-zębowych s, z, c, dz, np. czerwone, pszennyj,

2)      w przeszłości i obecnie przynajmniej w części ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej występuje tu fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, jednak ekspansja dialektu mazowieckiego spowodowała rozszerzenie się, zwłaszcza w badanych wsiach położonych na wschodzie tego obszaru, tj. w bezpośrednim sąsiedztwie Mazowsza, fonetyki międzywyrazowej nieudźwięczniającej, np. ras mielim, jusz mieli, jusz naprawdę, jusz inny, cut nad Wisłu = raz mieliśmy, już mieli, już naprawdę, już inny, cud nad Wisłą; ale o dawnym typowym udźwięcznianiu międzywyrazowym świadczą formy historycznie złożone, które zachowują udźwięcznianie (zob. fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie, np. mógem = mogłem (a nie: mókem, jak na obszarze nieudźwięczniającym). Szczegółowo fonetykę międzywyrazową w gwarach chełmińskich i szerzej w dialektach pomorskich omówił Jerzy Maciejewski (1954).

Samogłoski pochylone w gwarach chełmińsko-dobrzyńskich, podobnie jak na Kujawach i w Wielkopolsce, ulegają silnemu ścieśnieniu i zrównują się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami wyższymi, tj.

1)      a pochylone wymawia się jako o, co poświadczają opracowania dialektologiczne i przykłady zamieszczone we współczesnym słowniku amatorskim gwary chełmińskiej, np. dziod, kwos, znok, downo, gniozdo, bogocz, miozga, suknio (por. Puk-Bugalska 1962: 237), mosz, cackosz (Meller 2007: 24), mieszko, zostoł, wiedzioł (jw.: 25), ale już od czasów Nitscha rozszerzała się tu wymowa a pochylonego jako a, która dominuje w naszych nagraniach, np. białemyⁱ (nie biołemy) = białymi, siedział (nie: siedzioł);

2)      e pochylone wymawia się jako i/y, np. chlib, bidak, bidnych, mlika, kobita = chleb, biedak, biedny, mleka, kobieta; często także w końcówkach, m.in. w 3. os. lp. czasu teraźniejszego, np. rozsypi, nie marnuji, kosztuji = rozsypie się, marnuje się, kosztuje; oraz nierzadko w grupie ir, np. zbirali  = zbierali;

3)      pochylone wymawia się jako u, np. do mócenia = do młócenia (wymowa jak u). W związku z tym pozostają typowe dla Mazowsza wahania w wymowie o – u (ó) w niektórych rdzeniach, np. od czegóś, cóś, zóstałem, dopieru.

Samogłoski nosowe różnią się w wymowie od stanu ogólnopolskiego zwłaszcza w wygłosie. Samogłoska nosowa przednia ę w naszych nagraniach wymawiana jest tak jak w języku ogólnopolskim, np. dziesieńć, sie lengno, najwiencyj, wiency = dziesięć, się lęgną, najwięcej, więcej, ale o jeszcze niedawnej, pierwotnej szerokiej wymowie ę jako a nosowego (lub połączeń typu an, am) notowanej w literaturze przedmiotu świadczą licznie zarejestrowane w badanych gwarach formy z wygłosowym -a na miejscu -ę w 1. os. lp. czasu teraźniejszego i w bierniku lp. rzeczowników żeńskich miękkotematowych zakończonych na samogłoskę -a: nie ^łotworza, na maszynka, na w^ountrabianka = nie otworzę, na maszynkę, na wątrobiankę.

            Podobnie różni się w nagraniach od dotychczas opisywanej realizacja połączeń samogłoska e + spółgłoska nosowa (grupa eN), które są wymawiane nie szeroko, jak dotychczas to opisywano w opracowaniach dialektologicznych dotyczących ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, ale najczęściej tak jak w języku ogólnym lub wąsko, tj. grupa eN > iN / yN: powim, ziymniaki, piniundze, jedyn, tyn = powiem, ziemniaki, pieniądze, jeden, ten. Jednak o pierwotnej szerokiej wymowie tych połączeń świadczą sporadyczne formy typu księdzam = księdzem.

Za czasów badań Kazimierza Nitscha, na początku XX wieku, także jeszcze w trakcie badań powojennych nosówka ę  grupa eN były realizowane szeroko (Turska 1954/1984: 122). Wśród przykładów słownictwa gwarowego zebranego przez Jerzego Maciejewskiego (Maciejewski 1969) w latach 60. XX wieku liczne są formy o tym świadczące, np. poramby, ziamia, pszanica, ^łotłogam (101), śwantojanki (53),pampek, gamby (57), klampa (64), kłambami, pańcina (68), lań, laniuch (78) = poręby, ziemia, pszenica, odłogiem, świętojanki, pępek, gęby, klępa, kłębami, pęcina, len, leniuch, ale: ciemny (64), lenius (78), co dowodzi, że już wymowa nie była jednolita. Także w najnowszym Słowniku gwary używanej w Chełmży i okolicach (tzw. gwara chełmińska) Dariusza Mellera w przykładach znalazło się sporo form poświadczających jeszcze dziś tę szeroką realizację ę, eN, np. ziamia pankła, cianżkie (Meller 2007: 25), bańdzie, siangnij (jw.: 28), sie zalangły, potam (jw.: 33). W syntetycznych opracowaniach dialektologicznych podaje się na ogół szeroką wymowę ę i grupy eN jako jedną z charakterystycznych cech gwar chełmińsko-dobrzyńskich (por. np. Urbańczyk, Dejna, EJP 108, DiGP 25).  Pojawia się też realizacja nosowości przed l’, gdzie unosowieniu ulega spółgłoska, por. zajeni = zajęli.

Samogłoska nosowa ą traci swój rezonans nosowy w wygłosie, ulegając jednocześnie zwężeniu, a więc ustalił się w tej pozycji mazowiecki kontynuant -u: za granicu, przed pirszo wojno światowu, taku cukrownie, dadzu, wchodzu, przerabiaju, wycinaju, ni maju, bendu, z kosu = za granicą, przed pierwszą wojną światową, taką cukrownię, dadzą, wchodzą, przerabiają, wycinają, nie mają, będą, z kosą. Nieco rzadziej w tej pozycji obserwuje się tylko  zanik nosowości bez zwężenia, a więc -o, np. majo = mają. Również w śródgłosie może wystąpić zwężona wymowa samogłoski tylnej (obok częstszej niezwężonej, tj. takiej, jak w języku ogólnopolskim), np. dziunsła, majuntków, miesiunc, ksiundz = dziąsła, majątków, miesiąc, ksiądz.

Paralelnie do wymowy samogłoski nosowej tylnej ą są ścieśniane połączenia samogłoska ustna o + spółgłoska nosowa n, ń, m, m’, czyli grupy oN, por. oN > óN (uN): zielónygo, kóniec, kaczkóm, kónia, kóniczynów = zielonego, koniec, kaczkom, konia, koniczyny.

Z Kujawami dialekt chełmińsko-dobrzyński łączą takie cechy jak:

- sygnalizowany wyżej brak mazurzenia i częściowo fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca,

- omówiona wyżej wąska artykulacja samoglosek pochylonych,

- na ogół odróżnianie samogłoski y od i (zob. niżej),

- występowanie typu we wodzie, ze sokiem: we wode, we więźniu,

- końcówka -ma w formach 1. os. lmn. czasu teraźniejszego i rozkaźnika (por. Turska 1954/1984: 122).

Należy podkreślić, że w literaturze dialektologicznej stwierdzano, że gwary chełmińsko-dobrzyńskie na ogół rozróżniają samogłoski i, y, choć już w I połowie XX wieku Kazimierz Nitsch rejestrował tu niekonsekwencje wymowy. Północnopolskie mieszanie samogłosek i, y, czy raczej ustalenie się w tych pozycjach głoski pośredniej między i i y, bliskiej i, ale niemiękczącej poprzedzającej spółgłoski, poświadczają m.in. następujące formy: zesz·ity, poszi^yć, nasuszyⁱło, włożyⁱło, wyczi^yściło, przi^ystawiane = zeszyty, poszyć, nasuszyło, włożyło, wyczyściło, przystawiane.

1)      przejście śródgłosowego ar > er w formach czasu przeszłego: rozposterła = rozpostarła;

2)      stwardnienie l’ w grupie li: perlyce {S6530}, lypów  = perlice, lip;

3)      asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, zwłaszcza w odniesieniu do m’, np. nie pamnientam, do ^łOświęcimnia, do mniasta, mniedzach, mnieli, rzadziej do innych spółgłosek wargowych miękkich, np. poprzilepsiały, spsiewali = nie pamiętam, do Oświęcimia, do miasta, miedzach, mieli, poprzylepiały, śpiewali;

4)      stwardnienie m’, zwłaszcza w końcówce N. lmn. rzeczowników –amy < -amji < ami i w N. lmn. przymiotników i zaimków: z takemyⁱ białemyⁱ kołnierzamyⁱ, z mężamy, rencamyⁱ, jedna zmarła my, graberkamyⁱ, takemy rządkami = takimi białymi kołnierzami, z mężami, rękami, jedna zmarła mi, grabkami, takimi rządkami,

5)      stwardnienie w’ w grupie św’: dla śwyni = dla świni,

6)      formy typu chiba = chyba,

7)      formy nieściągnięte czasowników (zob.  Kontrakcja): stojić  = stać,

8)      twarda wymowa grup kie/gie: mlekem, takem kijkem, Kucborkem = mlekiem, takim kijkiem, Kucborkiem.

Inne cechy wymowy o szerokim, nieraz prawie ogólnogwarowym, zasięgu to m.in.:

a)      labializacja nagłosowego o- i rzadko u-, np. ^łojciec, ^łokolicy, ^łobsadzał, ^łodstawiałem, ^łosiedlały, ^łosełki, ^łolej, ^łupiekła = ojciec, okolicy, obsadzał, odstawiałem, osiedlali, osełki, olej, upiekła,

b)      prejotacja samogłoski i- w nagłosie i śródgłosie, która przed spółgłoską nosową ulega rozszerzeniu artykulacyjnemu i do e, np. jenwalidu, dla jendyków, jiś, swojich = inwalidą, dla indyków, iść, swoich; towarzyszą temu formy hiperpoprawne, w których na skutek unikania spółgłosek protetycznych dochodzi do pomijania właściwych (etymologicznych) ł, j, np. opate, eszce = łopatę, jeszcze;

c)      pomijanie ł w pozycji między samogłoskami lub w grupie spółgłoskowej, np. koo, do mócenia  = koło, się młóciło;

d)     tzw. brak przegłosu e > ‘o, czyli upowszechnienie się – na skutek analogii –tematów z nieprzegłoszonym e: bieru = biorą;

e)      przejście wygłosowego -ił /-ył > -uł, np. buł  = był;

f)       przejście wygłosowego -ej > -i/-y lub ij/yj, np. późnij, pszennyj, najwiencyj, wiency = później, pszennej, najwięcej, więcej;

g)      rozpodobnienie, czyli dysymilacja, grupy spółgłoskowej kt, np. nicht = nikt.

 

We fleksji, czyli odmianie wyrazów, za charakterystyczne należy uznać następujące zjawiska:

a)      upowszechnienie końcówki -ów w dopełniaczu lmn. rzeczowników niezależnie od rodzaju gramatycznego, zjawisko prawie ogólnogwarowe, np. lypów, drzewów, pszczołów = lip, drzew, pszczół;

b)      końcówka -em w miejscowniku. lp. przymiotników i zaimków przymiotnych: pruskiem, austriackiem, w niemieckiem, w takem kraju = pruskim, austriackim, niemieckim, w takim kraju;

c)      końcówka -ygo/-igo z kontynuantem e długiego dopełniacza liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych oraz liczebników porządkowych (w zaimkach przeniesiona z odmiany przymiotników), np. zielónygo, ^łod trzydziestygo trzecigo albo piontygo roku, tygo owocu = od trzydziestego trzeciego albo piątego roku, tego owocu;

d)     formy 1. os. lmn. czasu przeszłego z archaiczną końcówką -m, np. kupowalim, mielim, jeździlim, posiedzielim sobie, pośmielim sie i sie rozeszlim, zamawialim = kupowaliśmy, mieliśmy, jeździliśmy, posiedzieliśmy sobie, pośmieliśmy się i się rozeszliśmy, zamawialiśmy;

e)      formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z końcówką -ma, np. chodzima, róbma, niesiama lub zwłaszcza w części ziemi dobrzyńskiej ulegającej wpływom Mazowsza końcówka -m, np. będziem, możym = będziemy, możemy; taką wariantywność zarejestrowano już na początku lat 60. XX wieku w Ciechocinie w ziemi dobrzyńskiej (por. Puk-Bugalska 1962: 248),

f)       Formy 2. os. lmn. czasu teraźniejszego z końcówką -ta pochodzącą z dawnej liczby podwójnej, np. musita, zobaczyta, boita sie, mata = musicie, zobaczycie, boicie się, macie;

g)      upowszechnienie się w  odmianie liczebnika dwa jako jedynej formy dwa, która łączy się z rzeczownikami wszystkich rodzajów, jak w gwarach północnej Polski, np. dwa żony = dwie żony.

 

Z zakresu składni można wymienić zakłócenia związku zgody związane z nieukształtowaniem się kategorii męskoosobowości takiej jak w polszczyźnie ogólnej, por. połączenia typu:

- rzeczownik męskoosobowy, przydawka niemęskoosobowa, np. takie dobre Niemcy = tacy dobrzy Niemcy;

- rzeczownik niemęskoosobowy (żeński), czasownik w formie męskoosobowej, np. zabawy tu na tym byli = zabawy ty na tym były;

- zaimek przymiotny i imiesłów przymiotny w formie niemęskoosobowej, czasownik w postaci męskoosobowej, np. wszystkie na jednakowo byliśmy ^łubrane (o kobietach) = wszystkie na jednakowo byłyśmy ubrane;

oraz mieszanie przyimków bez i przez, np. bez wioske chodzili = przez wioskę chodzili.

Wspomnieć też należy o formach męskorzeczowych typu Polaki, ^łojcy moje = Polacy, moi ojcowie funkcjonujących jako formy neutralne (bez nacechowania ujemnego).

 

Ze słowotwórstwa należy wskazać:

- zgrubienia typu: michy, babsko oceniane jako charakterystyczne dla Wielkopolski;

- formy z przyrostkiem -ak, np. dzieciaka, świniaka;

- rzeczowniki z przyrostkiem -­awa, np. szerzawa, wyżawa,

- ciekawą rzeczownikową formację słowotwórczą utworzoną od liczebnika zbiorowego: pięciórka  = piątka, pięcioro.

Typowe gwarowe słownictwo poświadczone w nagranych tekstach (ale nie wyłączne dla ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej) to m.in.: bania ‘dynia’, bujawisko ‘trzęsawisko’, futrować ‘karmić’, gapy ‘wrony’, graberki ‘grabki’, guły ‘indyczki’, kirzanka ‘masielnica’, kośnik ‘kosiarz’, kurzejki ‘grzyby kurki’, nagusy ‘duże kluski robione z tartych ziemniaków’, okulgnąć (ciasto) ‘obsypać (mąką), otoczyć’, pospółka ‘zupa z ziemniaków i zacierek gotowanych razem’, rzeszoto ‘sito do ziarna’, rzęsa ‘roślina wodna’, skrzydlak ‘miotełka ze skrzydła gęsiego’, spionki ‘druty’, statki ‘naczynia’, szyrcher, więzień ‘więzienie’: we więźniu (siedział), wrzodziony ‘wrzody’, wyględniejszy ‘lepiej wyglądający’, wypachać ‘tłuc wyschnięty len, by uzyskać olej’, żaga ‘piła ręczna’.

Szerzej słownictwo gwarowe ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej przedstawię na podstawie Słownika chełmińsko-dobrzyńskiego Jerzego Maciejewskiego (1969), który uwzględnił w nim wyrazy z dwóch wsi: chełmińskiego Siemonia i dobrzyńskiego Dulska. Oto przykłady wyrazów charakteryzujących gwary obu wsi w układzie tematycznym (wybrano tu leksykę wspólną dla gwar obu wsi, a pominięto tę jej część, która je różnicuje).

I.                   Przyroda (m.in. teren, pogoda, pory, różne właściwości fizyczne, rośliny, zwierzęta):

I.1. Teren, np. parowa, parówka ‘wyrwa w ziemi, rowek’, zagaj ‘młody las’, wywioły ‘wydmuchowisko, miejsce pozbawione roślinności’,

I.2. Żywioły, np. sapy ‘miejsca podmokłe’, morasowata ziemia ‘gleba bagnista’, spełgnąć ‘spłonąć’,

I.3. Pogoda, np. gorączka ‘upał’, wiatrowaty, wichrowaty, deszczowaty, szaruga ‘przelotny deszcz’, plusk ‘przewlekly deszcz’, pluta i szwota ‘deszcz ze śniegiem’, rozpluszczyć się ‘rozpadać się’, przepogodzić się ‘wypogodzić się’, stłuczydupa ‘gołoledź’, zelga ‘odwilż’,

I.4. Pory, np. przypołudnie ‘koło południa’, babskie lato ‘późne lato’,

I.5. Różne właściwości fizyczne, np. szerzawa ‘wielka szerokość’, przewęzisty ‘zwężający się’, wyżawa ‘wielka wysokość’, głębochno ‘bardzo głęboko’, miałko ‘płytko’, kant ‘brzeg’, gulajka ‘kulka’, bańkowaty ‘pękaty’, rozgranie ‘rozwidlenie’, parchaty ‘parszywy’, żgać ‘kłuć’, dyndelek ‘wisiorek’, szwatoł ‘zawiesina, gęste kawałki jakiejś masy znajdujące sie w płynie’, skała ‘szczelina’, kudlić ‘zwijać się’, zaszychlić się ‘zaplątać się’, szumować się ‘pienić się’, sklejbrować się ‘zlepić się’, dychtowny ‘twardy, zbity’, zasztopować się ‘zatkać się’, chwatki ‘prędki’, ćmota ‘ciemność’, białasy ‘białawy’, czerwonasty ‘czerwonawy’, bestry ‘czarnobiały’, chwarszczeć ‘szeleścić’,

I.6. Rośliny, np. łęty pl.t. ‘łodygi’, szłyk ‘żłka w liściach, łodyga bez liści’, ruchelka ‘gałązka’, dorzeniać ‘dojrzeć’, dostojały ‘dojrzały’, żagawka ‘drobna pokrzywa, używana do karmienia świń jako domieszka do kartofli’, komosa ‘lebioda’, kluczyk ‘żółty kwaitek wiosenny’, koszczka ‘skrzyp polny’, srocznik ‘ślaz’, kostrzewa ‘rodzaj trawy’, bole oczy ‘kaczeniec’, szulf ‘roślina wodna’, rekiecina ‘rokitnica’, kolibok ‘rodzaj ostu’, myszocznik ‘chwast buraczany’, wypornica ‘sporysz’, letne zboże ‘zboże jare’, owsianka ‘słoma owsiana’, jęczmianka ‘słoma jęczmienna’, grycznaka ‘słoma gryki’, łabędziny ‘łodygi kartofli’, knowie ‘dolna część snopa’, tatorka ‘gryka’, reps ‘rzepak’, kartoflanny ‘kartoflany’, wczaśne kartofle ‘wczesne’, magierka ‘gatunek kapusty’, bulon ‘dynia podłużna’, bon ‘bób’, mamlik ‘mamałyga’, bujan ‘piwonia’, róża ślazowa ‘malwa’, szparagus ‘asparagus’, czerżnie ‘tarnina’, ciarka ‘owoc tarniny’, włochanie ‘łochynia’, otnoga ‘najgrubsza gałąź drzewa’, chluba, chlubka ‘gaązka wikliny’, knebel, knebelek ‘patyk’, papla ‘topola’, chojniak ‘sosna’, tereśnia ‘czereśnia’, syrowiatka ‘gatunek grzyba’, purchada ‘purchawka’,

I.7. Zwierzęta, np. bieda lub omacznica ‘ćma’, szklarz ‘ważka’, robon ‘owad’, rosówka ‘dżdżownica’, skok ‘konik polny’, mota ‘mól’, świercz, świerczek ‘świerszcz’, świergoleczek ‘świerszczyk’, robactwo ‘owady i drobne zwierzęta’, skarupa ‘muszla ślimaka’, kukawka ‘kukułka’, łubek ‘dudek’, pućka ‘puchacz’, gapa ‘wrona’, caban ‘okazałe zwierzę’, kiernoz ‘samiec dzika’, jaźwiec ‘borsuk’, bydlak ‘zwierzę domowe’, klępa ‘zgr. krowa’, gomuła ‘krowa bez rogów’, bodzicha ‘krowa, która bodzie’, skop ‘baran wykastrowany’, jagniak ‘młode owcy’, koźlak ‘małe kozy’, kluka ‘kura wysiadująca i prowadząca kurczęta’, kaczak, kaczuchna ‘mała kaczka’, guła ‘indyczka’, gularz ‘indyk’, gulak, gulaczek ‘młode indyka’, perlak ‘samiec perlicy’, gęba ‘pysk krowy’, łusina ‘czoło zwierząt’, jucha ‘krew konia i psa’, ścierw ‘padlina końska’,

II. Praca (m.in. ogólnie o pracy, wóz i jeżdżenie, praca w polu, młocka, obróbka drewna, lnu):

II.1. Ogólnie o pracy, np. spowiedzenie ‘wypowiedzenie (pracy)’, złapać szwung ‘chwycić rytm w pracy’, sporować ‘o pracy: ubywać szybko’, zadudłany ‘zapracowany’, dutwić ‘zwlekać’, naprytlić się ‘napracować się’, pepić ‘męczyć się, mozolić’, szmadrować ‘robić coś nieumiejętnie’, zadać sobie ‘zarzucić jakiś ciężar na plecy’,

II.2. Wóz i jeżdżenie, np. gumak ‘wóz na gumowych kołach’, śladziek ‘tylna część wozu’, piazda lub naba ‘ośrodek koła’, kaprycha, kapsryfka ‘obrączka na piaście’, poddyma ‘poprzeczna beleczka łącząca obie odnogi śnic’, rozwora, rozwórka ‘drążek łączący przód wozu z tyłem’, kranc ‘krążek żelazny leżący na śnicach’, dyszołki ‘dwa małe dyszle do zaprzęgu jednokonnego’, łągiew, chągiew ‘poprzeczna beleczka z przodu wozu, do której przymocowuje sie dyszelki na jednego konia’, dennica ‘dno skrzynki wozu’, drabnik ‘wóz drabiniasty’, półdrabek ‘długa belka u drabiny’, nalustek ‘obrączki połączone zagiętym żelazem, łączące drabinę z luśnią’, chodak ‘przyrząd do hamowania wozu’,

II.3. Narzędzia gospodarskie, np. szelownik ‘pług dwuskibowy do płytkiej orki’, kosisko ‘trzonek kosy’, głodne grabie ‘duże, ręczne grabie do zagrabiania luźnego zboża, już po jego zwizaniu’, krykiewka ‘rączka poprzeczna do trzonka’, róg lub cynek ‘ząb wideł’, graca ‘narzędzie do kopanie kartofli’, szypa ‘łopata do przerzucania piasku’,

II.4. Praca w polu, np. wykrudować ‘wykarczować’, wypalonka ‘miejsce nieurodzajne w dobrym polu’, kapuśniak ‘ziemia nadająca się do uprawy kapusty’, jęczmieńczysko, owsisko, rzepniczysko, gryczysko – ‘pole po skoszonym jęczmieniu, owsie, rzepaku, po skoszonej gryce’, wygonka ‘zaorywanie miejsc opuszczonych przy orce’, poomykać ‘poopuszczać kawałki pola przy orce’, nurtować ‘drążyć, ryć’, siewak ‘siewca’, gracować ‘pleć przy pomocy motyki’, babok ‘strach na wróble’, redlina ‘bruzda wyoranna radłem między rzędami kartofli’, kopkowanie ‘zgrabianie siana w kupki’, kośnik ‘kosiarz’, pępek ‘ostatni pokos’, wiązarka ‘kobieta, która wiąże zboże’, powrąsło ‘powrósło; skręcona słoma, którą przewiązuje się snop’, sztyga ‘mendel snopków na polu’,

II.3. Młocka, obróbka drewna i obróbka lnu, np. cepówka ‘rodzaj młockarni’, drażba ‘młocka cepami’, spachiwać ‘odmiatać plewy ze zboża’, ograbki ‘wymłócone ziarno razem z plewami’, siekierzysko ‘trzonek siekiery’, slaga ‘drewniany młot do wbijania pali’, żaga ‘piła’, szczepa ‘połówka rozłupanego kloca’, pociachać len ‘międlić’, klepadło ‘przyrząd do klepania lnu’, ociagały ‘odpadki z lnu’,

II.4. Hodowla, np. chować ‘hodować’, gromada ‘trzoda’, paśnik ‘pastwisko’, karmik ‘wieprz tuczny’, futer ‘pokarm zwierząt’, sznycle ‘wytłoki z buraków cukrowych’, oprzątać ‘doglądać zwierząt’, skojec ‘zagroda dla świń lub cieląt w oborze’, sieczkarka ‘maszyna do rznięcia sieczki’, pszczolnik ‘pszczelarz’,

II.5. Dom i urządzenia przy domu, np. sipialka ‘sypialnia’, sklep ‘piwnica’, rusztunek ‘rusztowanie’, cwela ‘najniższa belka w domu drewnianym’, cap ‘wcięcie belki’, saga ‘ukośna listwa u drzwi’, krystek ‘okrągły piecyk żelazny’, podniebienie ‘sklepienie wnętrza pieca chlebowego’, ketować, zaketować ‘zamknąć na klucz’, zapora ‘duża zasuwka u drzwi’, szopa lub obora ‘pomieszczenie dla bydła i trzody chlewnej’,

II.6. Prace domowe, w tym: sprzęty, np. pałąk ‘poręcz krzesła’, bygiel lub ramiono ‘ramiączko do wieszania ubrań w szafie’, polica, policzka ‘półka z desek’, obraz ‘obraz o treści religijnej’, widok ‘obraz o treści świeckiej’, stojak ‘umywalka’, domowizna ‘meble’, naczynia i narzędzia domowe, np. becza ‘dużą beczka’, drybus ‘naczynie z klepek do prania’, kierzenka ‘maślnica’, kipa ‘duzy kosz z dwoma uchwytami’, cadzka ‘sitko do mleka’, grapa ‘żeliwny garnek do gotowania’, dekel ‘pokrywka lub wieczko’, denko ‘deseczka do krojenia słoniny’, taska ‘filiżanka’, przyrządzanie pokarmów, np. pyszka ‘gruba kasza jęczmienna’, syrowy ‘nieugotowany’, młodzie ‘drożdże’, szturać ‘miażdżyć kartofle tłuczkiem’, rozklepać ‘rozbełtać’, przedsadzić ‘przecedzić’, utrzymywanie czystości, np. oprzątnąć ‘sprzątnąć’, zaszwolić się ‘zabrudzić sie osadem z dymu’, skrzydlak ‘mioteka ze skrzydła gęsiego’, teptuch ‘szmatka do zmywania naczyń’, bielawa ‘bielenie bielizny’,

II.7. Różne zawody i prace zawodowe, np. drejarz ‘szlifierz’, monktyjer ‘monter’, strycharz ‘rzemieślnik wyrabiający cegłę’, mularz ‘murarz’, laszowac wapno ‘gasić wapno’, krawczka ‘krawcowa’, krawcowa ‘żona krawca’, leśny ‘leśniczy’, miernik ‘geometra’,  obraźnik ‘handlarz obrazami’,

III.1. Człowiek i jego życie, np. skrzebel ‘niemowlę’, gzub ‘malec’, kardaś ‘grube dziecko’, śmiglak ‘młody chłopak’, chłopczak, pojedynak ‘kawaler’, dziewa ‘dziewczyna’, urodny ‘urodziwy’, siadły ‘krępy’,

III.2. Części ciała, np. szaszka ‘czaszka’, łusina ‘czoło’, śpik ‘skroń’, prycha, pryszka ‘grzywka’, steczka ‘przedziałek we włosach’, pydka ‘warkoczyk’, kucek ‘kok’, krużowaty ‘kędzierzawy’, mrugawka ‘powieka’, patrzydło ‘źrenica’, charłub ‘tułów’, czerwonka ‘krew’, lelita ‘wnętrzności’,

III.3. Czynności fizjologiczne, wrażenia zmysłowe, ruchy, np. skrzeczeć ‘popłakiwać’, sknerczeć ‘krzyczeć, głośno płakać’, gorzyść ‘gorycz’, słychać ‘śmierdzieć’, odecknąć, odcykać ‘obudzić się, budzić się rano’, ustać ‘stanąć’, czapnąć ‘schwycić’, gibnąć ‘przegiąć’, buznąć ‘uderzyć’, przesujnąć ‘przesunąć’,

III.4. Choroby, np. cherać ‘często chorować’, zgrozić ‘przyprawić o dreszcze’, wytrącić ‘zwichnąć’, rebechować ‘wymiotować’, rzygowiny ‘to, co zwymiotowane’, kołowacizna ‘zawrót głowy’, namiętny ‘nieprzytomny’, laksa ‘rozwolnienie’, plusk ‘rozwolnienie’, rozburzenie żołądka ‘rozstrój żołądka’, zachrzypieć ‘nabawić się chrypki, zachrypnąć’, dychrać ‘kaszleć’, niezdrowisko lub sapa ‘katar’, kichaczka ‘kichanie’, przebrany ‘zwichnięty’, narostek ‘narośl na ciele’, pęcherek ‘pęcherzyk’, ośpica ‘blizna po szczepieniu ospy’, odmrozek ‘miejsce odmrożone’, ograszka ‘dreszcze’,

III.8. Jedzenie i picie, np. jeście ‘jedzenie’, gardy ‘wybredny’, dawić się ‘dławić się’, frysztyk ‘śniadanie’, kuch ‘placek’, kasza tatarcza ‘gryczana’, strawa ‘jedzenie gotowane, zupa’, parzybroda ‘zupa ze słodkiej kapusty’, reńtowny ‘wołowy’, ścierw ‘liche, chude mięso’, zylc ‘galareta z nóżek wieprzowych lub cielęcych’, kicha, kiszka ‘kiełbasa’, gomółka ‘osełka sera’, delikatek ‘smakołyk’, faryna ‘miałki cukier’, pijon ‘pijak’, gęste mleko ‘zsiadłe mleko’,

III.9. Odzież, np. oblec ‘ubrać’, przebłóczyć się ‘przebierać się’, żakiet ‘marynarka’, westka lub kamzelka ‘kamizelka’, podwłoczka ‘podkoszulka’, owijak ‘onuca’, rydelek ‘daszek u czapki’, szlips ‘krawat’, siołki ‘szelki’, locha ‘dziura w odzieży’, klumpy ‘buty z drewniana podeszwą’, chodor ‘chodak’, patyny ‘papcie’, rozchamrany ‘ubrany nieporządnie’,

III.10. Higiena osobista, np. wyświgonić ‘wybrudzić’, wyczesać się ‘uczesać się’, zapletać ‘zaplatać’, harnatel ‘drucik do włosów’, paciórek ‘koralik’,

IV. Życie umysłowe i psychiczne:

IV.1. Intelekt, np. nienauczały ‘niewykształcony’, błęsieć ‘wariować’, przybaczyć się ‘przypomnieć się’, zabaczyć ‘zapomnieć’, pomiarkować ‘zauważyć’, mankierować ‘udawać’, wydowiedzieć się ‘dowiedzieć się’, trafnąć ‘trafić’, wyślakować ‘wyśledzić’, otmiana ‘gatunek’, odpowiedzialny ‘odpowiedni’, dociekły ‘ciekawy’, zarówno ‘obojętnie, jednakowo’, bogać ’akurat’, interes ‘rzecz’,

IV.2. Czas i miejsce, np. warować ‘trwać’, zawczorem ‘przedwczoraj’, niedziela ‘tydzień’, wstępna środa ‘środa popielcowa’. kiejś ‘dawniej’, zamanówszy ‘od czasu do czasu’, rum ‘miejsce, przestrzeń’, tamój ‘tam’, kele ‘koło’, miałko ‘płytko’, sagą ‘ukośnie’,

IV.3. Ilość i wielkość, np. dubeltowy ‘podwójny’, halba ‘pół litra’, małowiele ‘trochę’, na domiark ‘bez mierzenia, na wyczucie’, ździebulko ‘odrobinę’, walny ‘wielki, główny’,

IV.4. Uczucia i wola, np. jeżyć sie ‘szczycić się’, skrątwa ‘spokój’, wywąchnąć ‘wyczuć’, nałozyć się ‘przyzwyczaić się’, zlejdowac ‘wytrzymać’, narywać się ‘denerwować się’, zaskwierać ‘dokuczać’, musi ‘trzeba’, porzucić ‘zrezygnowac’,

IV.5. Charakter, np. markotliwy ‘niezadowolony’, skromny ‘grzeczny’, niemowny ‘małomówny’, niewarty ‘niegrzeczny’, zabiegły ‘zapobiegliwy’, chwalba ‘chwalenie się’, nikczemny ‘nieudolny’, omierzły ‘niechlujny’, niedbałek ‘człowiek zaniedbany’, świńtuch ‘brudas’, bekas ‘płaczek’.

 

V. Życie społeczne:

V.1. Nazwy ludzi od cech, np. zabuczały ‘skryty’, chwalisz ‘człowiek lubiący się chwalić’, mowny ‘rozmowny’, klociarz ‘plotkarz’, oszukaniec lub czachraj ‘oszust’, łażuch ‘łazik’, kumsztowny ‘śmieszny’,

V.2. Współżycie, np. przytomność ‘porozumienie’, godzić się ‘zawrzeć umowę’, folgować ‘ustępować’, zesiąść ‘spotkać’, plachandrować ‘chodzić od domu do domu zamiast pracować’, spichnąć się ‘zmówic się’, podwalić się ‘zalecać się’, pójść na ojty ‘pójść na flirty’, rychtować się ‘stosować się’, upośledzony ‘uciśniony’, pyda ‘bicz, dyscyplina’, żognąć ‘uderzyć’, dosadzić ‘dokuczyć’, pozbaść, pozbadnąć ‘lekceważyć, mieć za nic’,

V.3. Rodzina, np. krewność ‘dalsza rodzina’, swak ‘mąż siostry matki’, bratanka ‘bratanica’, siostrzanek ‘siostrzeniec’, siostrzanka ‘siostrzenica’, pani matka ‘teściowa’, kumoszka lub kumola ‘matka chrzestna dla rodziców dziecka’,

V.4. Wieś i miasto, np. zapłocie ‘ścieżka biegnąca za ogrodzeniami’, trzcianka ‘wąskie przejście między szczytami domów’, tryfta ‘wąskie przejście lub dróżka między ogrodami’, gbur ‘gospodarz, rolnik’, benedyja ‘mieszkanie wspólne dla sezonowych robotników na majątku’, pastórek ‘pastuszek’, frejka ‘praca najemna’, V.5. Komunikacja, poczta, administracja, np. kołko ‘rower’, gościniec ‘miejsce przy karczmie, gdzie można wyprzęgać konie’, pódróżek ‘ścieżka wzdłuż drogi’, steczka ‘ścieżka’, trawta ‘prom’, listowy ‘listonosz’, cedel ‘kwit’, pozwoleństwo ‘zezwolenie’, dybki ‘kajdanki’, więzień ‘więzienie’,

V.6. Wojsko, np. miara ‘badanie lekarskie przed poborem’, grysowanie ‘salutowanie’, brandka ‘spłonka’, szpliter ‘odłamek’,

V.7. Handel, np. kolonialka ‘sklep spożywczy’, lida ‘lada sklepowa’, tutka ‘torebka papierowa’, szmuchler ‘przemytnik’, czachrować ‘zmawiać się, handlować’, geszeft ‘interes’, kupać ‘kupować’, dziaknąć ‘dać łapówkę’, wytmiana ‘wymiana’, lażować ‘wymieniać pieniądze’,

V.8. Szkoła, np. szkołować ‘kształcić’, nauczalszy ‘bardziej wykształcony’, ochronka ‘przedszkole’, ochroniarka ‘przedszkolanka’, stalka ‘stalówka’,

V.9. Muzyka, zabawy, np. jacband ‘perkusja’, pupka ‘lalka’, bujaczka ‘huśtawka’, bojażować ‘baraszkować’, tańcownik ‘tancerz’, tańcownica ‘tancerka’,

V.11. Religia, np. zwon ‘dzwon’, chrześnica ‘chrzcielnica’, klekot ‘kołatka’, cherchów ‘cmentarz poewangelicki lub pożydowski’, plebanka ‘ziemia kościelna’, mętalik ‘medalik’, obserwować post ‘pościć, zachowywać post’,

V.12. Wierzenia, zwyczaje, np. czarostwo ‘czary, urok’, zażegnywac chorobe ‘odczarowywać’, farmazyn ‘mason’, świetnik ‘rodzaj ducha’, przywary ‘zwyczaje’, żeniaty ‘żonaty’, żyć na knebel ‘żyć na wiarę’, rajek ‘swat’, czepiny ‘obrzęd zdejmowania wianka pannie młodej’, wilcza wdowa ‘stara panna’, gwizd, gwizdor ‘święty Mikołaj’, okrężne ‘dożynki’.

 

 

Cytowana literatura:

AGP IV: Karol Dejna, Sławomir Gala, Atlas gwar polskich, t. IV. Wielkopolska, Kaszuby, Warszawa 2002.

Karol Dejna, 1973, Dialekty polskie, Warszawa.

Jerzy Maciejewski, 1954, Z zagadnień fonetyki międzywyrazowej w dialektach pomorskich, „Język Polski”, z. 34, s. 272-275.

Jerzy Maciejewski, 1960, O tzw. dialekcie grudziądzkim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu”, Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia Polska II, z. 3, s. 67-93.

Jerzy Maciejewski, 1969, Słownik chełmińsko-dobrzyński, Toruń.

Jerzy Maciejewski, 1979, Język ludnosc i giolubsko-dobrzyńskiej, [w:] Dzieje Golubia-Dobrzynia i okolic, pod red. K. Chróścińskiego, Toruń, s. 231-254.

Jerzy Maciejewski, 1985, Z dziejów języka polskiego w ziemi chełmińskiej, lubawskiej i michałowskiej, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”. Filologia Polska XXVII. Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 160, s. 97-104.

Dariusz Meller, Słownik gwary używanej w Chełmży i okolicach (tzw. gwara chełmińska), Chełmża 2007.

Kazimierz Nitsch, 1954, Dialekt chełmiński, [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. III. Pisma pomorzoznawcze, Wrocław-Kraków 1954, s.185-211 (i mapy dołączone na końcu tomu).

Kazimierz Nitsch,1958, Dialekty języka polskiego, [w: tegoż:] Wybór pism polonistycznych. Tom IV. Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków, s. 7-115.

Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, wyd. II, Warszawa 1960.

Halina Puk-Bugalska, 1962, Gwara wsi Ciechocin w ziemi dobrzyńskiej, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” VIII, s.235-252.

Anna Strokowska, 1978, Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, Łódź.

Anna Strokowska, 1983, Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 21, ss. 117-127.

Halina Turska, Dialekt ziemi chełmińskiej i jego ekspansja na dialekty sąsiednie [w:] Konferencja pomorska (1954), Warszawa 1956, s. 87-112 (przedruk w: Halina Turska, Wybór pism (1945-1962), pod red. Teresy Friedelówny, Toruń 1984, s. 121-152).

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa.

Adam Wróbel, 1983, Zarys stanu badań etnograficznych i dialektologicznych na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, seria D, 1983, ss. 293-309.

Adam Wróbel, 1991, O stanie badań nad historyczną polszczyzną chełmińską, [w:] Polszczyzna regionalna Pomorza 4, pod red. Kwiryny Handke, Warszawa, s. 75-81.

Adam Wróbel, 1992, Badania nad powojenną gwarową polszczyzną chełmińską, [w:] Badania nad współczesną polszczyzną, pod red. Edwarda Homy, Szczecin, s.67-77.

Adam Wróbel, 2006a, O wpływach dialektu mazowieckiego na gwary pograniczne – Ziemi Dobrzyńskiej i Kujaw, „Notatki Płockie”. Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego, 2/207, 2006, ss. 7-16.