Opis dialektów polskich | Dialekt małopolski | Przemyskie | Słowniki gwarowe

Słowniki gwarowe

Halina Karaś

 
Słowniki gwar Przemyskiego i Pogranicza wschodniego młodszego (część południowa)
 
Gwar południowej części Pogranicza wschodniego młodszego dotyczą słowniczki opublikowane w końcu XIX wieku Aleksandra Saloniego z okolic Przeworska i Leona Magierowskiego Sanoka. Ta część południowa Pogranicza ma oczywiście zasięg szerszy niż wąsko rozumiane Przemyskie. Obejmuje także ziemię sanocką na południu, krośnieńską na zachodzie i rzeszowską na północnym wschodzie, a więc słowniki uwzględniające ich gwary: Aleksandra Saloniego (Rzeszowskie), rękopiśmienne słowniki znajdujące się w kartotece Słownika gwar polskich PAN ze wsi: Żarnowiec krośnieński (ponad 12 000 kartek), Hyżne rzeszowskie (ponad 8 000 kartek), Kombornia krośnieńska (ponad 7 000 kartek), Czelatyce jarosławskie (ponad 5 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
 
Aleksander Saloni, Lud wiejski w okolicy Przeworska

Aleksander Saloni opublikował w roku 1899 słowniczek wyrazów miejscowych w pracy Lud wiejski w okolicy Przeworska („Wisła” 1899, t. XIII, s. 223-248, słowniczek: s. 236-248). Liczy on 373 hasła w porządku alfabetycznym. Wyrazy i cytaty zapisano ortograficznie, ale w wersji gwarowej, tj. z zachowanie gwarowych cech fonetycznych, np. zaniku r w przedrostku roz- (por. uozlatować się – rozbiegać się, uozrywka – rozrywka),    labializacji (zapis u wyróżniony innym krojem czcionki, także w odniesieniu do ł etymologicznego, co wskazuje na wymowę wałczoną ł jako ), np. chaupa, chuop, zaprosiuu, nie: chałpa, chłop, zaprosiuł, por. też:
uożóg – 1) tyka, na której koniec zakładają „pomietuo”, i piec wymiatają.
kurski – kurzy, np. „Kurskie uajno”.
            Artykuły hasłowe najczęściej mają budowę dwuskładnikową: wyraz i jego znaczenie, por. np.
kryszkać – rechotać (o żabach)
kutnia – naczynie na wodę do pojenia koni
paska – chleb pszenny na Wielkanoc pieczony
podrużbi – drużba weselny
pogonicz – chłopiec do posług przy gospodarstwie
wieńcowiny – zabawa na drodze po oddaniu wianków ze zboża
zogumnie – droga koło stodół prowadząca.

Często jednak autor przytacza – obok obligatoryjnych składników hasła – także cytat, ilustrujący użycie poszczególnych wyrazów w zdaniu, które znakomicie dopełniają definicje i dostarczają niekiedy nowych przykładów wyrazów gwarowych nieodnotowanych w osobnych hasłach, a także ukazują niektóre cechy fonetyczne (np. silne scieśnienia samogłosek, denazalizacji Aleksander Saloni, Lud wiejski w okolicy Przeworska
 nosówek w wygłosie), por. np.
cnąć się – przykrzyć się, np. „Bardzynko mi sie cnie bez niego”.
hody – ani, np. „Takim był chory, że hody używać żadnych robót”.
skompromitować sobie – poznać coś, zmiarkować, np. „Oguuchem, a nie wiedziouem z czego; dopirom sobie skompromitowou, że to z przeciongu”.
substelny – wątły, szczupły, np. „Przódym było substelno, terom sie dopiro pobrała”.
szczaubina – szczelina (w ścianie), np. „Wraziua uyżke w szczaubine”.
ukontentować – ugościć, np. :Jo go dobrze ukontentowou, a uon mie ni”
zaprzyczać – nie dozwalać, np. „jo se jade drógo, a uon mi zaprzyczo”.
 
Aleksander Saloni, Lud rzeszowski
 
Drugi gwarowy słowniczek tego samego autora z Rzeszowszczyzny (obszaru części Pogranicza wschodniego młodszego) zawiera jego praca Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, opublikowana w 1908 roku („Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej AU w Krakowie” X, 1908, s. 50-344). Słownik znajduje się na s. 332-344. Liczy 601 haseł.
Hasła mają najczęściej najprostszą strukturę: wyraz i jego znaczenie, np.
hemyłka – obrączka do włosów dla mężatek
naszparować – oszczędzić
opończyk – wierzchnie odzienie
paryjá – parów
poselnik – towarzysz parobka idącego w zaloty.
Część haseł jest rozbudowana o cytaty, choć niektóre z nich wydają się sztuczne, por. np.
coráz – razem np. „Chodziuł do szkoły coraz z królewicem”.
cug – gromada np.„Bo u nás to jednie wielki cug”.
duszáki – piersi np. „jo cosi chyciło za duszáki”.
jadło i chodło – obfitość wszystkiego np. „A że tam było w tem zámku dużo pieniędzy i jadła i chodła…”
kłycek, kłyk – ząb np. „A nas Józienko bez jednego kłycka”.
pośratanie – pożegnanie, pojednanie się np. „Kużdy dotyka trumny ręką na pośratanie”.
zaniecnotowany – powalany np. „że dziecko było bardzo zaniecnotowane”.
 
Leon Magierowski, Słowniczek gwary ludowej ziemi sanockiej

Niewielki jest Słowniczek gwary ludowej ziemi sanockiej Leona Magierowskiego („Lud” 1898, t. IV, s. 307), gdyż zawiera tylko 58 haseł. Autor odnotował te wyrazy w Jaćmierzu i Posadzie Jaćmierskiej (Jaćmierz – dziś wieś w gminie Zarszyn, w powiecie sanockim, woj. podkarpackie).
            Autor rejestruje wyraz, podaje jego znaczenie, a jedynie 5 razy opatruje go cytatem, por.
Banować, żałować – „Kobieta banuje za krową”
Okropa, strasznie, np. „Takie było już dzis gorąco, aż okropa”.
Ciuk, kij – „Wezne ciuka na psa”.
Gorza, łuna – Skąd ta „gorza” bije”. 
Słychno, słychać, „Nie słychno przepiórki”.
Wyjątkowo podaje odpowiednik wyrazu w innych okolicach (ale nie precyzuje gdzie), np.
Okleszczyny, swatanie, stąd gdzieindziej „swaszczyny”.
Sporadycznie również przytacza wybrane formy fleksyjne, np.
Loceć, loce, biegać -a.
 
 
Literatura cytowana:
Halina Karaś, Polska leksykografia gwarowa, warszawa 2011.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniczki:
Leon Magierowski, Słowniczek gwary ludowej ziemi sanockiej, „Lud” 1898, t. IV, s. 307.
Aleksander Saloni, Lud wiejski w okolicy Przeworska, „Wisła” 1899, t. XIII, s. 223-248, słowniczek: s. 236-248.
Aleksander Saloni, Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej AU w Krakowie” X, 1908, s. 50-344.
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS